Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

daromadlari kategoriyasining namoyon bo‘lish shakllarining 
o‘zgarib borganligiga qaramasdan, bu kategoriyaning saqlanib 
qolganligini anglatadi. Demak, byudjetga to‘lovlar ko‘rinishining 
o‘zgarishi, bir to‘lovning boshqa biri bilan almashtirilishi iqtisodiy 
kategoriya mazmunining emas, balki shakllarining evolyutsiyasidir. 
Biroq bundan moliyaviy va davlat byudjeti kategoriyalari qat’iyan 
obyektiv, ularning namoyon bo‘lish shakllari esa subyektivdir, 
degan xulosa chiqarmaslik kerak. Iqtisodiy qonunlarning harakati, 
iqtisodiyotning 
taraqqiyot 
darajasi, 
ishlab 
chiqarish 
munosabatlarining yetukligi va boshqa omillar, ma’lum darajada, 
davlat byudjeti daromadlarining shakllarini ham belgilab beradi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida eng asosiy vazifalardan biri 
iqtisodiy taraqqiyotga erishish, uning samaradorligini ta’minlash, 
raqobatbardoshlikka 
erishish 
hisoblansa, 
bu 
vazifalarning 
bajarilishiga byudjetga to‘lovlarning shakllari ham o‘zining sezilarli 
hissasini qo‘shishi kerak. Ular davlat byudjeti daromadlarini 
miqdoriy jihatdan ta’minlabgina qolmasdan, balki ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish va moliyaviy resurslarning oqilona va 
325 
• XYuS pul-hisob-kitob o‘zaro aloqalarining samaradorligini 
oshirish; 
• oqilona baho siyosati va foydani taqsimlashni opti-
mallashtirish; 
• muvaffaqiyatli moliyaviy strategiyani amalga oshirishni, 
XYuSning 
sog‘lom (normal) 
ishini ta’minlovchi moliyaviy 
resurslarni 
shakllantirishning 
mumkin 
bo‘lgan 
variantlarini 
asoslash. 
Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 
• XYuSlarning moliyaviy barqarorligi tushunchasi nimani 
anglatadi? 
• Moliyaviy barqarorlik mazmunining asosida nimalar yotadi? 
• Moliyaviy barqarorlikning tahlili tahlil davri mobaynida XYuS 
o‘zining moliyaviy resurslarini qanday vazifalarni yechish uchun 
qanchalik to‘g‘ri boshqarganligini aniqlashga imkon beradi? 
• XYuSlarning moliyaviy barqarorligiga qanday omillar o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi va ular qanday belgilariga ko‘ra tasniflanadi 
(klassifikatsiya qilinadi)?
• Vujudga kelish joyiga qarab XYuSlarning moliyaviy 
barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar qanday guruhlarga 
bo‘linadi? 
• Natijasining muhimligiga ko‘ra moliyaviy barqarorlikka o‘z 
ta’sirini ko‘rsatuvchi omillar qanday guruhlardan tashkil topadi? 
• Tarkibiy 
tuzilmasi 
bo‘yicha 
XYuSlarning 
moliyaviy 
barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar qanday ikki guruhdagi 
omillardan tarkib topadi? 
• Harakat etish davriga muvofiq moliyaviy barqarorlikka o‘z 
ta’sirini ko‘rsatuvchi omillarni qanday guruhlarga ajratish mumkin?
• XYuSlarning moliyaviy barqarorligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatuvchi 
asosiy ichki omillarga nimalar kiradi? 
• Moliyaviy barqarorlikka ta’sir etuvchi tashqi omillarni aytib 
bering.
• XYuSning moliyaviy barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
omillarga bog‘liq ravishda barqarorlik qanday guruhlarga 
bo‘linadi? 
• Ichki, tashqi va umumiy barqarorlikning mazmuni nimada?

---

326 
• Moliyaviy barqarorlikni tahlil qilishning vazifalarini aytib 
bering.
• O‘z aylanma mablag‘lari, zaxiralar va xarajatlarni 
shakllantirishning boshqa manbalari ko‘rsatkichlarining nisbatiga 
va zaxiralarning miqdoriga bog‘liq ravishda XYuSlar moliyaviy 
barqarorligining qanday tur (tip)larini ajratib ko‘rsatish mumkin? 
• Absolyut moliyaviy barqarorlik, sog‘lom (normal) moliyaviy 
barqarorlik, beqaror moliyaviy ahvol va inqirozli moliyaviy holatlar 
nimani anglatadi?
• Moliyaviy holatni aniqlash uchun qanday moliyaviy tahlil 
o‘tkaziladi?
• Moliyaviy tahlilning maqsadi nimalardan iborat?
• Moliyaviy barqarorlikning tahlili nimalar yordamida amalga 
oshirilishi mumkin?
• Eng umumiy ko‘rinishda XYuSning moliyaviy barqarorligini 
qanday ko‘rsatkichlar xarakterlaydi? 
• Avtonomlik koeffitsiyenti, qarz kapitalining konsen-
tratsiyalashuvi koeffitsiyenti, qarz va o‘z mablag‘larining nisbati 
koeffitsiyentlari qanday hisoblanadi? 
• XYuS joriy faoliyatining moliyalashtirish o‘z manbalari, ya’ni 
o‘z 
aylanma 
mablag‘lari 
bilan 
ta’minlanganligi 
qanday 
koeffitsiyentlar yordamida baholanadi? 
• Zaxiralar va xarajatlarning o‘z kapitali bilan ta’minlanganlik 
koeffitsiyenti, moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti, o‘z kapitalining 
manyovrlilik koeffitsiyentlari qanday hisoblanadi va ular nimalarni 
anglatadi? 
• XYuS moliyaviy barqarorligini oshirishning omillarini 
tushuntirib bering. 
 
331 
Davlat byudjetining daromadlari o‘zining yaxlitligi (yagonaligi, 
birligi) bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga – ijtimoiy 
ehtiyojlarni 
qondirishga 
xizmat 
qiladi. 
Undirish 
metodlari, 
to‘lovchilarning tarkibi, to‘lash muddatlari va hokazolarda katta 
farqlanishlar bo‘lishiga qaramasdan, ularning barchasi davlat pul 
fondini shakllantirish bo‘yicha davlat va to‘lovchilar o‘rtasida vujudga 
kelgan taqsimlash munosabatlarini tashuvchilar (ifodalovchilar)dir. 
Bu o‘z navbatida, mablag‘larni to‘lovchilar bilan davlat o‘rtasidagi 
munosabatlarning 
barchasi 
orasidan 
moliyaviy 
(byudjet) 
kategoriyaning bir ko‘rinishi sifatida alohida munosabatlarni ajratib 
olishga asos yaratib beradi. Agar moliya iqtisodiy kategoriya 
sifatida e’tirof etilgan bo‘lsa, davlat byudjeti bu kategoriyaning 
tarkibiy qismi, ko‘rinishlaridan biridir. O‘z navbatida, davlat byudjeti 
o‘ziga tegishli bo‘lgan (byudjet) kategoriyalarni vujudga keltiradi. 
Ular davlat byudjeti deb nomlangan kategoriyaga nisbatan ma’lum 
darajada bo‘ysunuvchanlik xarakteriga ega bo‘lib, uning tarkibiy 
qismlari sifatida maydonga chiqadi. Ana shunday davlat byudjeti 
kategoriyalaridan biri davlat byudjetining daromadlaridir.