Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bo'lm agan Q oratoy Sobirbekning so'z larini sovuqqonlik bilan tin g la b o 'tirard i. 472
Sobirbek u-bu deb ezmalik qilib o'tirm asd an , gap- ning b o'larini aytayotgan edi: - Bu yerda b a ’zi birlarimiz suvni taqsim lash masala- si q ay ta k o 'r ib chiqilsin, tekshirilsin, degan fikrni aytyapmiz, - dedi u bam aylixotir so'zlab. - Bu bir tom ondan t o 'g 'r i, a lb a tta . C hunki har bir ishni qayta- q ay ta ko'zdan kechirib, tekshirib turish - foydadan xoli emas. Bizning suvchilarimiz - gidrotex n ik lar ham buni allaqachon inobatga olib qo'y ishgan bo'lsa kerak. Bu haqda u larning o'zlari gapirishar. Biz, m iroblar esa bu y erda bundan boshqa ishlar to 'g 'r is id a kengashib oli- shimiz kerak. Aks holda qizining siri onasiga m a ’lum, dyeganlariday, bizning bilganimiz b itta. U ham bo'lsa: «Suv yetm ayapti, chanqadik, ko 'p ro q suv ber!» deb ayyuhannos solganimiz solgan. Agar suvni ko'p a y tirib berganlari taq d ird a ham y ana suv yetm aydi deb chop- ganimiz chopgan. Suvning ko'pi yaxshi. Suv qancha mo'l bo'lsa, non ham shuncha serob bo 'lad i, bu ham- maga m a ’lum. Lekin b a ’zi birovlarimiz C huy arig'ining hammasini dalasiga burib yuborsang ham ko'zi to'ym ay, o 'sh a n d a ham suv
yetmaydi deb
zorlanadi. Y o'q,
o 'rto q la r, bu kulgi emas. Bu muammo har birimizni q a ttiq o 'y la n tirm o q d a . Axir unga X udoning shunchaki oqib yotgan suvi deb yengil-yelpi qarash mumkin emas- da. Suv deb qanchalik tashvish tortyapm iz, m ehnat qilyapmiz... S hunday ekan, bu haqda bafurja o 'tirib gapirishib olaylik... M ana masalan, ko'k lam d a dalani kezgan v aqtingda, bir tekisda unib chiqqan ekinlarni k o 'r ib q albing quvonchga to 'la d i, kuzga kelib xirmon k o 'ta rilg a n d a xosilni ko 'rib xafsalang pir bo'ladi. Mana hozir ham ekinlar suv yuzini k o 'rm a y quvrab ketyapti... nega shunday b o 'ly a p ti? Suv yetishm asligidanmi? Y o'q, bunday emas. M eningcha, har bir kolxozda yetarli suv bor, h a tto suvga serobmiz ham deya olishimiz mumkin. Xo'sh, shunday ekan, asosiy gap nimada? Sobirbek koridorda o 'tirg a n bir gala odam lar tomon g'oz day bo'yin cho'zib qararkan, birdan Q oratoyga ko'zi tushishi bilan ta q ir qirilgan boshini qashib, xayo liga biror narsa kelganday biroz jim qolib, gapni ulab ketdi: 473
- H a r kim k rgan-bilganini gapiradi. Q o ra toy bilan ikkimizning ovulimiz yonma-yon. Ichadigan suvimiz ham bir. K a tta ariqning narigi sohili ularniki, berigi sohili bizniki... Bu tom ondan Qoratoyni d st deb bilaman. Men uni yomonlamoqchi emasman, lekin men bugun haq gapni aytolm asdan ham turolm aym an. Sen ham mirobsan, men ham mirobman. O 'z in g g a m a ’lum, «do'st achitib gapirar, dushm an kuldirib», degan maqol bor. Sobirbekning bu so'zlarini tin g la b o 'tirib Q oratoy o'z q u lo g 'ig a b a ’zan ishongisi kelmasdi. Bu g a p la r ning hammasi unga to 'g 'r id a y b o 'lib tu y ulardi. Biroq to 'g 'r is o 'z toshni yorar deganlariday... Sobirbekning so'zlari asta-sekin Q oratoyga o g 'ir bota boshladi. Sobirbek haq gaplarni aytayotgan bo'lsa ham, Q ora toy uni aksiga tushunib, g 'a zablana yotga n edi. Q ora toy aldanadigan anoyi emas, Sobirbek nima uchun boshqalarni misolga keltirmay, uning ishi haqida gapi- rayotganini yaxshi payqardi. Sobirbek undan o'c h ol moqchi. U shu kengashda xalqning k o 'z oldida atayla b uning obro'yini to 'k ib , sharm anda qilmoqchi. Bo'lmasa, «Beshtosh» kolxozi ekinlarni sug'orishda eng orqada qolgan, deb bunchalik javramasdi. H a q iq a ta n ham,
Sobirbek bugun
yechinib olib,
kurashga tushgan kishiday d o 'stlarin i ham, boshqalarni ham yuz-xotir qilmay, q a ttiq tanqid qilayotgan edi: - Q achon bo'lsa suv oz, suv yetishm aydi, deb baxona qilib yuradi. Bu odatingni tashla, Qoratoy. Aks holda ish ham yurishm aydi, ekin ham o'smaydi. Sening ixtiyoringga uch yuz litr suv berib qo'yilibdi. O 'z dehqon tilimiz bilan aytganda, bu olti quloq suv! Hoy, bu hazilakam suv emas. Men ham uch yuz litr suv olaman. Bizning ekin maydonimiz ham deyarli bir- day. Shu suvning o'z idan ham tejab -te rg ab foydalansak, Xudo haqi, yetish u yoqda tursin, h a tto oshib ketishi ham mumkin. Lekin sen o 'sh a o'zingga berilgan suvning hammasidan t o 'l a foydalanayotibsanm i? Hamm a gap ana shunda! Men hozir senga to 'p p a - to 'g 'ris in i aytib bera qolay, - deb Sobirbek ch o 'n ta g id a n bloknotini oldi. O 'tir g a n la r q o 'z g 'a lib ivir-shivir qila boshlashdi: «So birbekning gaplari to 'g 'ri! Hamm a balo o'zimizda! Suv 474
isrof b o 'lib k etyapti». Sobirbek bloknotini varaqlab, bir joyini ochdi-da, gapira boshladi: - Agar shu v aq t ichida sug'orilgan yer maydonlari hisoblab chiqilsa, haligi uch yuz litr suvdan fa q at bir yuz yetmish litrigina foydalanilgani m a ’lum bo'ladi. S hunday ekan, qolgan yuz o 'ttiz litr suv qayerga ket g a n ? Bu suvlarning bekorga oqib yotgani o'zingga ham ayon, Q oratoy. U larn in g bir tomchisi ham ekinlarga sarflanm agan. Xo'sh, nima uchun bular haqida gapir- maysizlar. Bu mirobning ishi emasmi? Hosil olamiz der ekanmiz, har kuni uch mahal o vqat qilishni kanda qilmaganimizdek, ekinlarning ham bir kun emas, bir soat ham kechiktirmasdan qondirib su g 'o rib turishimiz kerak. Buning uchun esa mirob erta-yu kech dalada,
suvning boshida tu rib jon kuydirib ishlashi kerak. Q o ra toy, sen tungi sug'orishda bo'lasanm i? Y o'q, a lb atta. O dam b o 'lib hali biror m arta seni kechasi suv boshida ko'rganim yo'q! Ariq-ariqlarga taqsim lab berilgan suv qayerga o q y a p ti, uni kim boshqaryapti, aminmanki, qanchasi bekorga isrof b o 'ly a p ti? Sen shularni tekshirib ko 'rd in g m i? O 'z suvchilaring aytsin, y o 'q
a lb atta, sen buni q ilayotganing yo 'q . Q achon qaram ay t o 'g 'o n boshida, reykadan ko'zingni uzmay o 'tirg a n in g o 'tirg an . Agar, suv re ja d an salgina pasaydimi, darhol gidrotex- niklarga: menga suv yetm ayapti, suv beringlar, deb chopib qolasan. Ammo shu payt pastda qancha suv foy- dalanilm ay, isrof b o 'lib oqib yotgani bilan ishing yo'q . Q an d ay bo'lm asin, birovning hisobidan bo'lsa ham, ko'proq suv olish payida bo'lasan, o'zim b o 'lay deysan. Boshqalar suvsiz qolsa ham senga baribir. O lm a pish, og'zimga tush, deb doimo reykaning tag id a o 'tirasa n ... Asov otni o 'r g a tib mingan kabi suvning ham tizgin- chilvirini q a ttiq q o 'lg a olmasang t o 'g 'r i kelgan tom onga urib ketadi... Buni un u tm a Q oratoy, sening o 'rn in g reykaning tag id a o 'tirish emas, balki dalada, suvning boshida, suvchilarning orasida... Sobirbek borgan sari qizishib so'zlay boshladi. U ning so'zlari Q oratoygagina emas, o 'tirg a n la rn in g hammasiga q a ttiq b otayotganday edi. M iroblar boshlarini egib, jid- diy qiyofada jim g in a o'tirishardi. 475
Sobirbek «Beshtosh» kolxozida ishlamasa ham, u kolxozni miridan-sirigacha o 'rg a n ib chiqqanday gapi- rardi. «Beshtosh» kolxozida sug'orish ishlariga ertaroq tayyorgarlik ko'rm aydilar. F aqat suv bosib kelgandan keyingina tashvishga tu shib qoladilar. T ajribali dehqon- lar b unday qilmaydi, ular erta ko 'k lam d an bosh lab tara d d u d g a kirishadi. Sug'o rish kartalarini ishlab chiqi- shadi... Yerga q o ‘sh tushishi bilan peshma-pesh yangi ariqla r olinib, t o n la r tu z a tib qo'yiladi, eski ariqla r qazib t a x t qilinadi, tajrib ali suvchilar tan lan ib , ular- ning har biri m a ’lum karta larg a b irkitib qo'yiladi. Biroq «Beshtosh» kolxozida b u nday ishlar qilinm aydi. Qora- toy bo'lsa, b u nday ishlar bilan yetarli sh ug'ullanm aydi, harak at ham qilmaydi. Q oratoy, senlarga ajra tilg an suv ekinlarga yetib bor- masdanoq, eski ariqlarda y o 'l-y o 'la k a y qurib, y o'qolib ketmoqda. Shu zaylda ekinlar suv ichmasdan qolib ketyapti, kolxozning olayotgan hosili ham kam ayib ket- yapti. Bu bilan ish bitmaydi. Hammamizga m a ’lum, har bir litr suv uchun kolxoz pul to 'la y d i. S enlarda bo'lsa, suv y lda-c h lda isrof b o 'lib ketgani uchun birgina o 'tg a n yilning o'z ida kolxoz ellik mipg s o 'm d an ortiq ziyon k o'rdi. Butun tum an b o'yicha esa foydalanilmay isrof b o 'lib ketgan suv uchun necha m inglab so'm zarar ko 'rd ik . Agarda buning ustiga, sifatsiz sug'orish nati- jasida hosilning kamayib ketganini qo'sh ib hisoblaydigan bo'lsak, keltirilgan zarar miqdori o 'n baravar, yuz bara- var oshib ketishi mumkin. Ey, o g 'aynilar, buning uchun kim javob beradi? O 'z la rin g aytinglar-chi, kim javob berishi kerak? Menimcha, avvalo bunga biz, m ana men, mana sen, Q oratoy, m iroblar javob berishimiz kerak. O 'z la rin g bir o 'y la b ko'ringlar-chi, mabodo, ch o 'p o n bir uloq yo'qotsa, u uloqni to 'la y d i. Shunga ja v o b beradi. Agarda bizning miroblar vaqti bilan yuzlab kubom etr suvni isrof qilib yuborsalar ham javo b g arlik k a tortil- maydi. Axir, o 'r to q la r , bunga chidab b o 'lad im i? Suv - bu mirobning boqib yurgan moli. Yaxshi mirob undan doimo ko'z-quloq b o 'lib tu rad i, har bir tomchisini ham tejab-tergab sarflaydi. M ana shunday hammamiz to 'p la n ish ib o 'tirg a n d a aytadigan taklifim shuki, m ehnat kuni miroblik vazifasi uchun yozilmasdan, balki ish ja- 476
rayonida foydalangan suvning hisobidan yozilishi kerak, siz qo'shni tu m a n n in g vakillaridan mening bu taklifimni ham m a yerda quvvatlashlaringni so‘ray m an... O t ustida y urib miroblik qilgan boshqa-yu, suv kechib, jonini jab- borga berib ish lagan m iroblik boshqa... Q o ra to y bu so'zlarni eshitib bezovtalanib o 'tirard i. Bu ham mayli-ya, ayniqsa Sobirbekning «sen», «sen» deb q o i i n i nayza qilib, k o 'rsa tib gapirgan gaplari uning suyak-suyagidan o ‘tib ketdi. - Yer tr a k to r bilan haydaldi. Kolxozchilaringiz bug'doyni ekib, unib chiqishiga ham erishdi. Sug'orish m ahaliga kelganda, hammasi
bekorga ketdi.
Shuni bilginki, Q oratoy, sen odam larning mehnatini zoye ketkazding. U chtepa uchastkasidagi m ak k ajo 'x o rila r ha- nuzga q adar biror m arta ham sug'orilm adi. Yaxshi unib chiqqan ekinning nobud b lishiga nega y o ‘l q o ’yding? Bilaman, sen hozir, bu te palikka suv chiqmaydi deb aytasan. Biroq, u tom onga kun b o ta r b etdan ariq olib o 'tis h mumkin-u, sen b o ‘1 sang bu haq d a ertaroq harakat qilmading, bosh ham qotirm ading. Q ora toy o 'tirg a n la rn in g hammasi o'z iga tikilib qara- yotganini sezib turardi. Q o ra toy shu p ay t yer yorilsa-yu, yerga kirib, ko'zdan g 'o y ib bo'lgisi keldi. U qaynoq suvga pishib olinganday beti-boshi taram- taram qizarib ketgan edi. Kengash tamom bo'lishi bilan u ijrokom ning eshigidan birinchi b o 'lib yugurib chiqdi- da, shu b o 'yicha otiga irg 'ib minib, to 'p p a - to 'g 'r i dalaga q arab chopib ketdi. Biroq u ot ustida k etayotganda ham S obirbekning so'zlari quloq ostida jara n g lab eshitilardi. G o'yo Sobirbek uning orqasidan quvib kelayotganday edi. Q o ra toy U chtepa tom on chopib borarkan, u hamon kengashda aytilg an gaplarni bir-bir eslab tu rli xil o'y- xayollarga cho'm ardi. Ammo qancha o'y lam asin So birbekning ay tgan gaplarini m a ’qul ko'rmasdi. O 'z ini oqlamoq uchun q an d a y bo'lm asin, tu rli xil dalilla r izlab topishga h a ra k a t qilardi. Lekin shunday bo'lsa-da, top- gan javoblari tin chitib, hovuridan tushirm ayotgan edi. Q oratoyni iztirobga solayotgan narsa: kengashda gangib qolib, Sobirbekka hech bo'lm asa bir og'iz ham javob qaytarolm aganida edi. M ana endi Sobirbek uni burniga sirtm oq solingan tu y a kabi o'z izmiga solib oldi. Eh, 477
kallavaram , Sobirbekning bunday ayyorligini sal ilgari- roq bilsa qani edi! Zarba berib, shoxini sindirib, ik- kinchi m arta og'iz ochm aydigan qilib qo'yardiku-ya! Biroq
nima ham
deya olardi?
Sen, Sobirbek, boshqalarning ishiga aralashm asdan, o'z ingni bilaver deb endi aytib bo'larm id i? Endi hech kim u haq d a shikoyat qilolmaydi. Sobirbekni b u tu n tum an biladi, u mohir suvchi, eng yaxshi mirob. S obirbekning kolxozida beda har yili t o ' r t m artadan o 'rib olinadi. U ning kolxozida silosga m o 'lja lla b ekilgan jo 'x o rin in g har bir gektaridan olti yuz sentnerdan hosil olinadi, kolxozchilarga har bir m ehnat kuni uchun tum an b o'yicha ham m adan ko'p pul, g 'a lla , g o 'sh t, moy beriladi. O b la st gazetasi Sobir bek haqida m aqolalar bosib, undan o 'r n a k olishga cha- qirdi. Bilimi jih atid a n ham Sobirbek hammasidan ustun. K o'p chilik kolxozlarda jo 'x o rin i yer y e tilgandan so'n g yoppasiga sug'o rishadi deyishadi. M a ’lum bo'lishicha, bu eski usul yaxshi n a tija bermabdi. U ning fikricha jo 'x o rin i jo 'y a k - jo 'y a k qilib zaxlatib sug'orish m a ’qul ekan. Shunda xosil ikki baravar o rta r emish. U ning aytishicha, agar kanop hozirgi k u n d a qonib suv ichsa, sutkasiga 12-14 santim etrgacha o'sishi mumkin emish. Tavba, har bir o'sim likni o 'lc h a b yurganday gapiradi. Q ishda sug'orish masalasini k o 'targ an ham Sobirbek emasmidi? Yerni qishda ham sug'orish kerak ekan, shunda yer nam likni yaxshi saqlar emish. Buni eshitib tu rg a n yonidagi bir chol: «O bbo shayton-ey», - deb yoqasini ushlab S obirbekka tan berayotganini Q ora toy ham k o 'r ib tu rg a n edi. T o 'g 'r i, Sobirbekning ilmi zo'r, o'zi ham ishning ko'zini biladi, uzoqni ko'radi! Q oratoy-chi? U nim alarni biladi? Q o ra toy ham mi roblik kasbini Sobirbekdan kam bilmaydi, a lb atta. Ular ikkalasi ham mirobchilik kursida birga o'q ishgan. Ammo S obirbekning baxti bor ekan. Ilg 'o r kolxozga keldi-yu ishlab, tezda nom chiqardi. Xsh, u «Beshtosh» kol xozida ishlab ko'rsin-chi! U n ing kimligi shu n d a m a ’lum bo'ladi! D astavval Q o ra toy ham ishga zo'r ixlos bilan kirishgan edi. U ning ham halol m ehnat bilan xalq o 'r ta s id a sh u h ra t qozonsam degan orzu-umidlari bor edi. Ammo, ish boshidanoq chappasiga ketib, o'zini o 'n g lab ololmadi. Raislar biri kelib, biri ketib tez-tez alm ashinib 4 7 8
turdi. Ana shunday sharoitda yangi takliflarni amalga oshirib, havas bilan ishlab bo 'larm id i... O ylar, yillar o 'td i. Q o ra toy ham bora-bora ishning borishiga qarab ko'nikib qoldi... T aqdir ata y la b qilganday, k o 'p vaq tlar Q o ra toy bilan S obirbekning turm ush yo'lini bir y o 'ld a n boshlab bordi. U larn in g qishloqlari ham yondosh edi, yoshligidan bir- biri bilan tanish edilar, keyinchalik o'spirinlik kezlarida « S H K M » 1 m aktab id a birga o'q ishdi. U rush p ay tid a ham u lar bir batalyonda xizm at qildilar. Belorussiyada bir poxodda ketayotib, jild ira b oqa- yotgan kichik suvning bo'yida dam olib o'tirishganlari hali ham esida saqlanib qolgan edi. Sekin oqayotgan kichkinagina ariqchaning yoqasida soya tashlab turgan butalar, suv ichida o'sgan qalin qamishlar, musaffo os- mon, su k u t saqlab tu rg a n tushki p ayt, xullas, atrofdagi jamiki narsalar nafasini ichiga saqlab, o 's h a sokin oqa yotgan suv tinchligini buzm ayotganday b o 'lib tuyulardi. Shu p ay t otishm alarning ovozi ham eshitilm ay, bir lahzaga urush dahshatlari u nutilib, tinchlik hukm surar- di. B unday s u k u n at og'ushiga cho'm gan soldatlarning har biri o'zicha turli xil shirin xayollarga berilardi. So birbek etigini yechib q ay ta kiyayotgan edi, ko'zi suvga tu sh ib tik ilib qoldi: - Eh og'ayni, bizning q a drdon to g ' suvlarimiz qanday ajoyib-a. U larni ju d a ham sog‘indim-da, Q o r a to y ! - dedi u. - H a r bir ariqning suvi o'zicha bir tuganm as boylik ekanini endi payqab o 'tirib m a n . O kopda yotganim da b a ’zan suvning shildirab oqayotgani eshitilib turgan- day b o 'la d i... Omon-eson uyga qaytib borsak, a lb a tta suvchi bo'lam iz... O 's h a n d a sen ham men bilan birga qo'shilib dalaga sug'orishga chiqasan. Axir, dehqonning huzur-halovati o 'sh a n d a emasmi? Sening Xonimgulingni ham birga ergashtirib olamiz... Dalaga suvni boshqarib boramiz-da, key in men sizlarga ashula aytib beraman. S ug'orishda tilsiz kishi ham kuylam asdan turolmaydi! Yovni yengib, omon-eson q aytsak, tilagim shu!.. O 's h a n d a n beri oradan qancha y illa r o 'tib ketdi. U larn in g ikkalasi ham urushdan bir v a q td a qaytib ke- 1 « S H K M » - 3 0 - y i l l a r d a g i o v u l q l s h l o q y o s h l a r i n i n g m a k t a b i . 4 7 9
lishdi, ikkovi ham mirob b o 'lib birga ishlab yurishdi. Q o ra toyning o g 'ir ta b iatliligi va tu n d mijoziga qaramas- dan ular o 'rta sida gi d o 's tlik aloqalari avvalgiday davom etaverdi. Biroq, k unlardan birida Sobirbek o'z o 'r to g 'i Q o ra toyning q a llig 'i Xonimgulni sevar emish, degan so'z chiqib, ovulda mish-mish g ap lar ta rq a ld i. Shu-shu Q o ra toyn in g d o 'stid a n ko'ngli sovib, S obirbekdan uzoqlasha boshladi. Q ora toy X onim gulga uylangandan keyin ham S obirbekka ochiq ko'ngil bilan q o'l bergani y o 'q . Q o ra toy bu haqda qancha o 'y la b ko'rsa ham, b ir qarorga kelolmay, sabr kosasi to lib yurdi. Buning sababi ham bor edi, a lb a tta , u sirtdan q araganda unchalik sezdirmay yurgani bilan Xonimgulni jon d an aziz k o 'rard i. U ning ichi torligi ham, rashk qilishi ham shunga yarasha edi: Xonim gulga biror kishi kulib qaradimi, bo'ldi, jo najon do'stim i, tu g 'ish g a n kishisim i- kim b o 'lishidan q a t ’i nazar, zaxarini sochib, hazilmi, chinmi, surishtirib o 'tirm asd an , q o 'lg a tushsa shu zahotiyoq jiqqa-m usht- lashishdan ham qaytmasdi. U g a n d an shubh alan ib yurgan yovuz niyatli Q oratoy S obirbekning h a r bir bosgan qadamini kuzatib yurib, unga nafrat bilan qaray boshladi. Buni sezgan Sobirbek ham u bilan k o 'p d a n beri gapirishmas edi. Q o ra toy So birbekning bunday yurishini k o 'rib o'zicha: u X onim gul ni unutolm ayapti, Sobirbek mening b axtim ga chang solyapti, deb sal narsadan gum onsirab yurdi. Bora-bora Q ora toy S obirbekning m ehnatda erishgan y u tu q larig a ham hasad bilan qaray boshladi. S irtdan qaraganda, u Sobirbek erishgan m uvaffaqiyatlarni nazar-pisand qilmay yurgan b o 'lsa ham, aslida uni k o 'rg a n d a ichidan zil ketib yurardi. T o 'g 'r i, Q o ra toy ham Sobirbekdan orqada qolib ketmaslik uchun h a ra k a t qildi. Biroq unin g ish lar i nima uchundir ilgari bosmadi. B ular Q o ra toyning qalbini battarro q tirn a b -o 'rta b , eski qadrdonidan o 'r n a k olishga, yordam so'rashga, unga boshimni egib bora- manmi, degan g 'u r u r y o'l bermasdi. Sobirbek bo'lsa, o'c hakishganday nomi xalq og'z idan tush may maqtalib, borgan sari o b ro '-e ’tibori ortib borayotgan edi. So'nggi v a q tla rd a Q ora toy buni xalq tu g u l o'z xotinining o g'z idan ham eshitib qoldi. K unlardan birida Xonimgul S obirbekning surati bosilgan gazetadagi maqolani o 'q ib 480
o 'tirg a n edi. Bunga ko'zi tushib qolgan Q o ra toy ha- d eganda sir boy bermay, jim gina turd i-d a, so 'n g sabri chidayolmay: - lye, y ana sening Sobirbeging haqida yozishib- dimi? Qani, yana nim alar deb maqtashibdi! - deb, rashki kelib, ichidan kuyib borayotganini sezdirmaslikka h arak at qilib kulimsirab q o 'ydi. B undan biroz oldin- roq Xonimgul dugonalari bilan birga Sobirbeklarning q ishlog'ida q o'yilgan kinoga borib kelgan edi. Aytish- laricha, u yerda Sobirbek bilan Xonimgul yonma-yon o'tirish ib , kinoni ham ko'rm asdan, bir-birlari bilan ga- pirishib o 'tirg a n emish. Buni eshitgan Q o ra toy xotini bilan ochiqchasiga gaplashib olmoqchi bo 'ld i, biroq u nari-berini o 'ylab: - Bizning ovulimizda shu kunga- cha klub qurilm aganiga kim aybdor? - dedi-yu, yana shashtidan tushdi. Boshidan kechganlarini shu tarz da o 'y la b borar
ekan, Q oratoy U chtepadagi ekinzorlar tomon qanday yetib kelganini bilmay qoldi. U endi jo 'x o rila rn in g qay ahvolda ekanligini o'z ko'zi bilan k o'rdi. K o'rganlariga ishongisi kelmay, ko'z larini uqalab-uqalab qo'y d i. Lekin bu bilan manzara o'zgarmadi. Sarg'ish to rtib kuyib yot- gan bo'z tu p ro q g u g u rt chaqsang lop etib yonib ketgu- day. J o 'x o r ila r b o 'lsa allaqachon quvrab o 't k i r quyosh nuriga to b berolmay yaproqlarini naycha singari qat-q a t o 'r a b olgan edi. Ona-Yer, u ekinga sut beradi, hayot baxsh etadi. Lekin, u hozir yetim bolalardek о ‘gay qol gan. U ning suti y o 'q , egasiz qolgan jo 'x o r ila r ayanchli ahvolga tushib bari bir ovozdan: «Bizga suv kerak! Suv! Tezroq bir tomchi b o 'lsa ham suv kerak!» deya yalinib-yolvorayotganday edi. Ana shu p ay td a Q o ra to y n ing yuragi umrida birinchi marta, haqiqatan ham iztirob chekib, zirqirab o g'rim oqda edi. Shunda uning quloqlari ostida yana Sobirbekning ovozi ja ra n g la b eshitilganday bo'ldi. «Sen mirobsan, suv q o 'lin g d a , hosil uchun sen javob berasan. Bilib qo 'y , Q oratoy, elning rizqini qiy- ganing, te r to 'k ib qilingan m ehnatni zoye ketkizganing uchun xalqning uvoli tu ta d i seni». Shu mahal ko'ngilni behud qiluvchi garmsel bosh- landi. Issiq sham olning quyuq to 'lq in la ri yer betiga olov purkab, qolgan-qutgan so'nggi nam likni ham so'rib 16 -
2641
481 o layotganday Q o ra to y n in g badanlarini kuydirib yondi- rardi.
I - Garmsel! - deya baqirardi Q ora toy jon-jahdi bi lan, nafasi b o 'g 'z ig a tiqilib. - Garmsel keldi! - so'n g u o tning yoliga m ukkasidan yiqilib tushdi-da, o'zicha b o 'g 'iq ovoz bilan pichirlay boshladi. - B undan ko'ra, mening suvsiz qolganim yaxshi emasmidi?! Bundan k o 'ra mening chanqab o'lganim m a ’qul emasmidi?! Birozdan so 'n g Q ora toy boshini bir c h u lg 'a b oldi-da, o 'n q ir-c h o 'n q irla rg a qaram ay, dala b o 'ylab, chang-to'zon k o 'ta r ib ovul tom on ot q yib boraverdi. U tizginni bo'sh q o 'y ib chopib borar ekan, hozirgina ko'c hada podani to 's ib tu rg a n Xonimgul bilan T o 'q o n n in g oldiga yetib keldi-da, otni ta q q a to 'x t a t d i . I ll T unning birinchi yarmi shu k u n lard a odatdagidan qop-qorong'i edi. O y qorayib k o 'rin g a n tizma tog' cho 'q q ilarid an kechikib chiqayotgan edi. S ug'orish uchun tu n eng yaxshi v aqt. Sobirbek sug'orishning qanday bo ra yotganini tekshirib yurdi. Hamm a ish joyida. Suvchi- larga kunduz kuni topshiriq berib qo'y ilg an , ularning har qaysisiga alohida yer ham taqsim lab berilgan. Endi b o 'lsa Sobirbek biror yerga suv chiqm ay qolmadimikin deb, marzama-marza y urib su g 'o rilg an ekinlarni ko'z dan kechirib yurgan edi, bir vaqt: - Sobirbek, qayerdasan, ho-o-o, Sobirbek qayer- dasan! - degan ovoz eshitilib qoldi. - Men bu yerdaman! - Suv yo'q! Suv q urib qolyapti! - deya baqirardi haligi suvchi, Sobirbek u tom on chopib borarkan, narigi yoqdan yana qiyqiriq ovozi eshitildi: - Hoy, mirob, suv yo'q! Suv qani? H a q iq a ta n ham ariqdagi suvlar o'zidan o'zi kamayib qu rib qolgan edi. « K a tta ariqqa urib ketdim i, nima bo 'ld i?» - degancha Sobirbek k a tta ariq tomon chopib ketdi... Ariq joyida, boya-boyagiday. Ammo suv ka- m ayganidan kamayib, ariq tubidagi toshlar q o ro n g 'id a yiltira b ko 'rin ib tu rard i. «Tavba, bu nimasi b o 'ld i? » - deb Sobirbek tan g qoldi-da, kanalnjng biror yerini suv 482
olib ketganm ikin degan xayolga borib, birdan cho'chib ketdi. Bo'lm asa bu kanaldan yolg'iz Sobirbeklar emas, «Beshtosh» kolxozi ham suv ichardi, qolaversa, kanal- ning urib ketgan yerini bog'lash oson ish emas. Unga qancha kuch, qancha v aq t kerak. Sug'o rish qizg'in ket- ayotgan hozirgi p aytda suvsiz qolish bu hosildan mah- rum bo'lish degan gap. Nima b o 'lsa ham tezroq harakat qilish kerak, deb Sobirbek tu n qorong'isiga qaramay, otga y ana qamchi bosdi. Mana, u kana ln in g boshiga ham yetib keldi. U y e r da ikkala kolxoz uchun suv b o 'lib berib tu rad ig a n k a tta shlyuz o 'rn a tilg a n edi. Sobirbek otini kanal chetidagi tolg a bo g ‘ladi-da, o'zi kana ln in g tepasiga irg 'ib chiqdi va shlyuzning ko'p rigi bilan y u rib borayotib birdan t o 'x t a b qoldi. Sobirbek k a tta ariq boshidagi shlyuzning berkitilganini k o 'r ib o'z ko'z iga ishonmasdi. K analdan ariqqa tom on hech bo'lm asa jild ira b ham suv oqay o t gani y o'q. Q ora to y la rn in g shlyuzi bo'lsa, oxirigacha ko'tarilg a n . Suvning hammasi ularning ari ida shar- qirab oqayotgan edi. «Bu nimasi, buni kim qildi?» - deb Sobirbek o ‘ziga-o‘zi savol berardi-yu, unga javob to p a olmasdi. U umrida b u n aq a hodisaga duch kelmagan edi. Suvning shovqin solib, sharqirab oqayotganidan Sobirbekning szlarini eshitib blmasdi. - Y o'q, bu yerda q an d a y d ir anglashilmovchilik bor. Bunday bo'lishi m um kin emas. Buni darhol tuzatish kerak!.. - deyardi Sobirbek o'ziga-o'zi pichirlab. U o tin in g yoniga borib, hamisha egarining qoshiga b o g 'lab yuradigan k a tta kalitni yechib oldi-da, qaytib kelib o'ziga tegishli suvni ochib yuborayin degan maqsad bilan kalitni shlyuzning gaykasiga solib burayotgan edi, yaqin a trofdan birovning hay b a tli ovozi eshitildi: - Tegma unga, qo'lin g n i tort! Sobirbek y a lt e tib yon-atrofiga qaragan edi, ko'prik- ning ustida q an d a y d ir qanotini yozib yuborgan b u rgutga o'x shash, ola-bula ju l d u r yopinganday boshini ichiga olib kelayotgan k o 'la n k a paydo bo'ldi. U ning afti basharasi ko'z ga ko'rinm asdi. - Sen kimsan? - Q o 'lin g n i to r t deyapman! 483
- Q oratoy, senmisan? U javob bermasdi. - Bizning suvni sen b o 'g 'ib oldingmi? - Menga suvning hammasi kerak! - Bunday huquqni senga kim berdi? Q oratoy lapanglagancha ikki sakragan edi, Sobir bekning qarshisida paydo bo‘ldi. - Y o'q ol, hozir ko'z im ga ko'rinma! - Q oratoy, aqling joyidam i o'zi? Nima deb vaysa- yapsan?
- Hozir bu yerdan ket! Suvni bermayman dedimmi, bermay man! U ni o'zim uchun emas, kolxoz uchun ol- yapman! Ekinlar quvrab ketibdi, menga suvning ham masi kerak. Hozir ket, jo ningdan umiding bo'lsa, bu yerdan hozir ket! Nima qilsang ham suvni bermayman. - B oshqalarning ekini sug'orilm asdan qolib ketsa maylimi? Bu kurakda turm aydigan so'z. Bu o 'g 'r ilik d a n boshqa narsa emas! - Men o 'g 'rim a n m i? Tilingni tiy! - Q o ra toy sakrab borib S obirbekning qo'lidagi tem ir kalitni yulib oldi-da, orqaga bir qadam tisarilib, qulochkashlab tu rib Sobir bekning boshiga urmoqchi b o'lgan edi, Sobirbek epchil- lik qilib, Q o ra toyning qo'lini ushlab qoldi. S o 'n g ra u q o 'lig a b u tu n kuch ini to 'p la b , Q o ra toyning bilagini qopqon kabi sindirgudek mahkam siqib tu rave rdi. Ni- hoyat, k alit Q o ra toyning qo'lid an sh o 'lp etib suvga tu shib ketdi. Biroq Q o ra toy hamon yon bergisi kelmadi. Aftidan, u holdan toyib yiqilm aguncha olishmoqchi. So birbekni ko'p rik n in g chetiga sudrab borib, suvga itarib yuborm oqchi. Buni sezgan Sobirbek bir q o 'li bilan shlyuzning tem iridan ushlab olib, o 'rn id a n qimirlamay turaverdi. U lar shu zaylda yuzma-yuz olishib, ko'p rik ustidan suvga tu shib ketmaslik uchun bir-birini ushlab, yopishishardi. Q a d rd o n d o 's t b o 'lib yurgan kezlarida ham u lar bir-biri bilan bunchalik yaqinlashgan emas edi. Atrof bo'lsa jim jit, qorong'i, biror tirik jon yo'q . F aqat endigina bosh k o 'ta r ib kelayotgan to 'lin oy bu olishib y o tganlar kim bo'ldi, deganday, qir orqasidan bosh cho'zib q arayotgan edi. A garda hozir kun qorong'i bo'lm aganida, Sobirbek Q o ra toyning q u tu rg an d a y qon to 'lg a n ko'zlarini b aralla k o 'rgan bo 'lard i, chakkasida 484
b o 'r tib chiqqan qon tom irlarini yuragi bilan birgalikda gu p u lla b urayotganini sezgan bo 'lard i, uning irvaygan og'izlari m u rd an i eslatardi. Biroq q o ro n g 'id a Q o ra to y ning kuyib-yonayotgan issiq gavdasi, anqib tu rg a n ter hidi va xirillab chiqayotgan so'z larigina sezilardi. - Suvni bermayman dedim, - bermayman! Bugun tu n suvdan men foydalanaman. Ekinlar suvsizlikdan q u v ra b ketyapti!.. Biroz v aq t o 'tg ac h , Q o ra to y n in g madori qurib,
bo'shashgan edi, Sobirbek uni o'zidan nariga itarib yubordi:
- O 'r n in g d a n jilm a, Qoratoy! Q o 'z g 'a la ko'rma! - dedi Sobirbek, - o q ib at shu edimi? Hosil uchun, birin- chilik uchun shunaqa kurashishimiz kerak ekan-da. Sen meni kim deb bilasan? - Sen menga dushmansan! - dedi Q oratoy entikib xirillab. - Sen menga dushm ansan... Sen mening sevgan xotinim ga ko'z olaytiryapsan, sen meni sinamoqchi b o 'lib y ig 'ilishlarda yomon ishlaydi, deb ishimni muhokama qilasan. Lekin meni aldayolmaysan, bilib q o 'y shuni... S ug'orishda qan a q a qilib ilg 'o r b o 'lib yurganingni ham bilam an, sen mening suvimni ham tun i bilan o'z ingga foydalanib yuribsan... - Nima-nima? - dedi-yu, Sobirbekning tom og'i b o ‘- g 'ilib , boshqa so'z aytishga chamasi kelmadi shekilli, Q o ra toyning yorqasini q o 'sh q o 'llag a n ic h a o'ziga niqtab to rtib , shu b o'yicha qim irlatm asdan xippa
b o 'g 'ib turaverdi, so 'n g q o ro n g 'id a uning ko'z idan ko'ngalida nim alar borligini bilib olmoqchi b o 'lganday, yuziga anchagacha tik ilib turdi-da, q andaydir o 'k in ch bilan boshini chayqadi: - Hammasi tushunarli! Men ketdim. Ammo shuni bilginki, sening ariqlaring shuncha suvga chidash berol- m aydi... Sen o'z ingga-o'z ing dushm anlik qilyapsan... Agar bir h o'plam suv bekorga ketsa, keyin o'zingdan o 'p k a la ... Sobirbek ketgandan s o 'n g Q ora toy k o 'p rik n in g us tid a tu rib , oy nurida oqarib k o 'ringa n Sobirbekning gim nastyorkasiga anchagacha q arab qoldi. Sobirbek bu to 'q n a s h u v d a g 'o lib chiqqanday boshini b aland ko 'tarib , k o'kragini kerib, m ardonavor odim lab ketayotgan edi, 485
Q o ra toyning b o 'lsa boshi aylanib, b u tu n v ujudi olov bo 'lib yonayotgan edi. U , hozir o'z ini g 'o y a t kuchsiz, biroq adashtirib, yolg'iz tashlab ketgan g o 'd a k singari his qilardi. Shu p ay t u ketib borayotgan Sobirbekka: «To'xta! M enga suving kerak emas, suvingni ol!» - deb baqirib yuborishiga sal qoldi. O 'z qilmishini t o 'g 'r i deb topish va undan q anoat hosil qilish uchun Q oratoyga yana nim adir yetishma- yotgan edi. K analning tepasidan chopib tushgan Q o ra toy ariq yorqasiga kelib o ‘tirdi-da, jonim ni jabborga berib topgan suv senmisan, deganday to m o g 'i qurib- chanqagan kishi kabi hovuchlab q u it-q u it suv ichdi-da, o'zicha n im alarnidir gapirayotgan edi: - Shoshmay tu r, hali men senga k o 'rsa tib qo'yam an. Endi hamma suv o'z q o 'lim d a ... Bu kecha ham m a ekin larni su g 'o rib olaman. M uddaom shu. Meni o 'g 'r i deb ko'rsin-chi, men o 'g 'r i emasman!.. U la r ekinlarini to 'r t - besh m a rta la b su g 'o rib olishgan. Bir kecha suv olmasa olm abdi-da... Bizga bo'lsa hoziroq suv kerak. Mana, yana garmsel esib kelyapti... Y o'q, Sobirbek, bekorlarni aytibsan, bizga olti quloq emas, o 'n - o 'n besh quloq suv kerak... U chtepadagi jo 'x o rila rg a suvni o 's h a eski ariqlar bilan olib boraman. H aqiqatan ham ariqda k a tta suv to 'lq in la n ib oqa yotgan edi. Uning kuchli oqimiga qarab turgan Q o ra toy ning ko'zlari jim irlab ketdi. Bahorgi toshqin daryo kabi qirg'oqlari bilan to 'lib oqayotgan ariq suviga kaftingni solib to'smoqchi bo'lsang, suv g o 'yo asov toydek sap- chib, duch kelgan tomonga olib ketishi mumkin. Suv erkin oqishni yaxshi ko'radi. Agar unga quloq solib tur- sang, suv o'zining kuchli oqimi bilan ariq qirg'oqlarini kemirib ketib, ko'zga ko'rinmas qumlarni muttasil oqizib borayotgani eshitildi. Biroq Q oratoyning xayoli boshqa narsada edi. U bugun qanday bo'lmasin, tuni bilan ekinlarning hammasini sug'o rib olmoqchi edi. Suv hozir- gacha U chtepaga yetib borganini, u yerda suvchilar ke- chadan beri shaylanib, tayyor b o'lib turganini xayolidan o ‘tkazdi-da, Q oratoy o'rnidan sapchib tu rib quvonchidan o'zicha miyig'ida kulib qo'ydi. Ha, sug'orish boshlandi! Endi tezroq harakat qilib qolish kerak... 486
IV Q alin kanopning qoq o'r tasidagi yolg'izoyoq yo'l bilan chor atrofga nazar tash lab bir ayol kelardi. U ning boshiga bir o 'ram qilib b o g 'lab q o 'y ilg an oq ro'moli yelkasiga sidirilib tushgan, ko'y lag in in g yoqalari ochib yuborilgan, q o ro n g 'id a ko'ksi oqarib ko 'rin ib turardi. Bu Xonimgul edi. U shoshilganicha qayergadir ketib borardi. U yqusidan c h o 'ch ib uy g 'o n ib ketgan to 'r g 'a y yonidan p arillab uchib ketgan edi, Xonimgul cho'chib ketib qichqirib yuborishiga sal qoldi va q o 'rq q an id an qo'lidagi tu g u n ch an i ko'kragiga bosib oldi. Y o'q, u qo'lidagi tu g u n ch an i tashlam oqchi emas. Q o ra toy ishga bugun o v q a t yemasdan ketgan, y ana buning ustiga, uning kayfiyati ham buzuq edi. Agar biror hodisa yuz berganini bilganda, Xonimgul Q o ra toy uchun jonini berishga ham tay y o r edi... Shu p ay t allaqayerdan: - Qoratoy! Qoratoy! Suv urib ketdi! Tezroq kel! - degan kuchli ovoz eshitildi. Shoshib qolgan Xonimgul o'sha tom onni ko'z lab chopib ketdi. U c h - to 'r t kishi, kimligini bilib bo'lm asdi, urib ketgan ariq yorqasida uymalashib yotgan edi. Ammo Xonimgul u lar orasidan Qoratoyni darrov tanidi. U suv o'y ib ketgan ariq o 'r ta s id a enkayganicha nimaga- d ir urinib yotgan edi. K a tta ariqdan siqilib oqayotgan kuchli oqim yirtq ich hayvon kabi tu tq ic h bermay, q irg'oqni uzib-yulqib, tu p ro q chiqindilarini o'zi bilan birga oqizib soyga tom on chopardi. Suvning shovul- lab oqayotgan oqimi ichidan dam-badam kishilarning shovqin-suronlari eshitilib qolardi. - Bo'l!.. Tezroq! Chimni olib kel!.. Toshni bos... X onim gulning yetib kelganini hech kim payqamagan edi. Biroq uning qayerdan, qachon kelganiga ham hech kim hech qan c h a taajju b lan m asd i. Xonimgul suv kechib, Q o ra toyning oldiga y ugurib bordi. Q o ra toy unga yalt etib bir q arab q o ‘ydi-da: - Chim, chim olib kel! Tezroq! - deb buy ru q qildi. U n d a n keyin nima bo'lg an in i Xonimgul yaxshi angla- masdi. Boshi qotib, gangrab o'ngim i, tushimi, faqat jon-jahdi bilan chim o 'y ib yotganini bilardi, xolos. 487
Chimni yerdan ajra tib olish qiyin, uni tirnoqlari bilan uzib olish kerak. Chim ju d a o g 'ir bo'lsa ham, Xonimgul uni tashlam ay bola k o 'ta rg a n d a y quchoqlab ko'k ragiga qisib, Q oratoyga olib kelardi. Q o ra toy b o 'lsa xotiniga biron nima demasdan b o 'g 'ilib xirillardi. Shu choq n a rigi tom o n d an birovning qichqirgan ovozi eshitildi: - Nima? Nima b o 'ldi? - Tezroq, tezroq bo'linglar! Suv olib ketyapti! - M uskullari tem irday b o 'r tib chiqib, hansirab, bir-birov- larini tu rtish ib suv bilan olishib yotgan odam lar orasidan ayolning h o rg 'in ovozi q uloqqa chalindi. X onim gulning oyog'iga tosh tu shib ketgan edi. U oyog'ining o g 'rig 'ig a chiday olmasdan «voy jonim», degancha tishini tishiga bosib, suvning ichida o 'tirib qolgan edi, narigi yoqdan Q o ra to y n in g «bo'lin g lar» , degan b u y ru g 'in i eshitib, o 'rn id a n irg'ib tu rd i. Shu zahoti bir narsa qirs etib ketdi. Nima bo 'ld i, oyoi sindimi?.. Q o ra to y n in g qo- qayotgan qozig'i sinib ketgan edi... Ko'zlari jim irla b tin ib ketdi... - Baribir, bo'lmaydi! - Nega bo'lm aydi? - Eski ariq eski k o 'y lak singari, bir joyini yamasang, ikkinchi yeri yirtilaveradi. - Bas qil! - B undan chiqdi, ishlab o 'lgin deb q o 'y a qol? - O 'l! Yana shiddatli kurash davom etadi! Suv - bu tilsiz yov. U bostirilgan tosh va chim larning ostidan otilib chiqib, hamma yoqqa toshib, buzib borayotgan edi. Uni jilovlab bo'lm asdi... q o 'lla rin in g tobora madori qurib, yuzlaridan namakob ter q u y ilardi... S uvchilar Qoratoy- dan norozi bo 'lib , uni ko'rishga ko'zi y o 'q edi... - Shu ham ariq b o ‘ldi-yu, ichidagi cho'p-xasiga o'ralash ib yiqilasan kishi... Yana undan suv qanday oqsin... - Ariqlarni du ru stro q qazitmay rais bilan mirob nima qilib yuribdi... - B ularning hammasiga Q o ra toy aybdor, ikki o 'r ta d a na o'ziga, na o'z gaga qildi... - Tekin tomoq yurakni og'ritadi! Bu so'z larni Xonimgul ham eshitib tu rg a n edi. 488
« U la r nim a deyishyapti, Q ora toy biror q altis ish qilib q o 'y d im i?» deb q o 'r q ib ketdi. S uvchilardan biri jahl bilan baqirdi: - Bas endi, suvni ochib yubor! Kimdir birov suvni ariqqa tashlab yuborish uchun shlyuz tom on yugurib ketdi. Q ora toy bo*Isa, bir-ikki sakrab yetib keldi-da, uning y o ‘lini to'sdi. - Senga kim aytdi suvni tash lab yuborsin deb? Hozir izingga qayt! Javobini o ‘zim beraman! - Nimaning javobini berasan? Birovlarning suvini ochib olib, ariqlarni buzib yuborganing uchunmi? Q o ra toy lom-mim demasdi. Qovoq osgan bo'yicha qarshilik ko'rsatm oqchi b o 'lib to 'p la n ib tu rg a n suvchi- larga tom on qo'lidagi ketmonini salm oqlab yaqinlashib bordi. Haligi so'zlarning m a ’nosini, kuyovning qilmishlarini Xonimgul endi aniq an glab yetgan edi. Q ora toy suvchilarga g 'a z a b bilan tashlandi: - Ishni tashlab ketishga kim ruxsa t berdi? - K o 'p baqiraverma! Yaxshilik bilan suvni ochib yubor! - Sen o 'g 'ir la g a n suv uchun biz javob bermaymiz! - O chib yubormayman! - deb baqirgan Q oratoy jon i b o 'g 'z ig a kelib, ketmon k o 'ta r ib suvchilarga ham la qildi. Shu zahoti suvchilardan biri uni o'z ketmoni bi lan to 's ib qoldi, ketm onlar bir-biri bilan to'qnashib, qo ro n g 'id a olov uchqunlari chaqnadi. S uvchilar ko'plashib Q o ra toyni bosib yiqitib, q o 'lidagi ketmonini to rtib olishdi. Q ora toy shu n d a ham tinchlanm asdi. U oldida tu rg a n odam larni boshi-ko'zi demasdan sola boshladi. Boshqalar uni ushlab qo'lini orqasiga qayirishgan edi. Q ora toy q o 'ld a n chiqib ketib, ikki-uch qadam nariga borib yiqilib tushdi. Biroq yana o 'rn id a n tu ra solib, qu tu rg an hayvon kabi olishib ketdi. Hang-u mang b o 'lib qolgan Xonimgul tili kalimaga kelmay, majoli qurib, o 'sh a o 'tirg a n bo'yicha o 'tirib qoldi. - Voy, bu qanday mudhishlik! - deganicha Xonim gul m ushtlashib yotganlarni ajratm oqchi bo'lib, o'zini u larning orasiga otdi. G a ndiraklab holdan ketgan Qora- 489
toyning oldini t o ‘sib, uni urayotgan odam lardan himoya qila boshladi: - Q o 'y in g lar, sad a g 'an g ketaylar, hoy bu nima qilganlaring, bola b o ‘lyapsizlarmi, q o 'y ib y u b o rin g la r! - deb
Xonimgul yiqilib-surilganicha Q oratoyni ajra tib olishga talpinardi. Ko'ziga qon to 'lib , jo n talvasasida olishayotgan Q oratoy ayoliga b o 'y bermay, uni qayta- qayta siltab tashladi. Shunga qaram ay Xonimgul o'zini q o ro n g 'id a m ushtlashib yotgan olomon orasiga otib suv chilarga yalinib-yolvordi: - Q o'y salaring-chi, ayb sizlarda emas... Q o 'li bi lan qilgan, boshi bilan javob beradi. Bunga Q o ra to y ning o'zi javob bersin, sizlar ketaveringlar... K etinglar hozir... U rm anglar deyapman! - Hoy, urishni kim boshladi? U n ing o'zi emasmi? - Boshlagan bo'lsa, boshlagandir, o'c h la rin g n i men- dan olinglar, undan k o 'ra, meni uringlar. - Nega seni urar ekanmiz... Hozir ketamiz, bu yerda yotib qoladigan odam yo'q . Biroq biz buni shu bo'yicha oqibatsiz qoldirmaymiz. Tegishli joyda gapirishib ola miz... «Ko'ramiz! Hali partorg, pravleniyening oldiga ham boramiz!» - degancha suvchilar ketm onlarini yel- kalariga tashlab, ovulga yo'l olishdi. Q ora toy b o 'g 'iq ovoz bilan: - T o 'x ta! O rqa ga qaytinglar, hozir qaytinglar! - deb bo 'yniga osilib olgan Xonimgulni sudrab, u lar tomon intilardi. Suvchilar to 'x ta m a d i, unga ja v o b ham qilishmadi. Birozdan so 'n g ular q o ro n g 'id a g 'o y ib bo'lishdi. Boyadan beri olishaverib holdan ketgan Q o ra toyning esi og'ib, b u tu n v u judi titr a b -q a ltira b , q o 'lla ri lattaday shalvirab qolgan edi. Dala ustidan g o 'y o momaqaldiroq gu ld u rab o 't i b ketganday atro f jim jit. D im iqqan iliq tu n mayin to rtib qizib yotgan yer betiga salqin tusha- yotgan edi. Ariq b o 'y la b tig 'iz o 'sga n ixroj bilan sariq bosh o'sim liklarning o 't k i r hidi havoda anqib turardi. Kanal tarafdan q u rb a qalarning qurullashi elas-elas eshi tilib tu rard i. Narigi yoqda esa qalin butazor oralab ona tu y a o 't l a b yuribdi. U b o 'ta lo g 'in i erkalab, cho'ziq ovoz bilan o'z iga chorlardi va yantoq poyalarini kirtilla tib chaynardi, ,, n
,, 490 Ha, ta b ia t odatdagiday tinch, o ‘z maromida, uning osudaligini fa q at birgina narsa - ariqning sharillab oqayotgan suvi buzmoqda edi. Kichkinagina kamar- chadan kuch bilan otilib chiqayotgan suv soy bo'ylab sharqirab oqmoqda. Q o ra toy boshini quyi solib, o 'r ta n ib yotgan yuragini to 'x ta to lm a y kam ardan pishqirib qaynab chiqayotgan suv kabi entikib, o g 'ir nafas olardi. U ning «dik-dik» urayotgan yuragi kuyovini quchib turgan Xonimgulga g o 'yo o'z qalbi urayotganday aniq sezilib tu rard i. Mana, suv so'nggi tosh va chimlarni ham surib oqizib bormoqda. U o'chakishganday, avvalgisidan ham kuchliroq sharillamoqda. - Buni men yolg'iz o'zim uchun qildim m i? - deyardi Q o ra toy o'z-o'zicha, kimga yuzlanishni bilmay. - Y o'q, kolxozni deb qildim ... Suv bo 'lm asa... Ekin maydoni yildan yilga kengayib borayotgan bo'lsa... X onimgul kuyovining bu nolishini k o'rib, yuragi to v lan ib ketdi: - Hechqisi y o 'q , Q oratoy, k o 'p xafa bo'laverma! - deyardi Xonimgul kuyovining q u lo g 'ig a shivirlab. Q o ra toy bir xo 'rsin ib , Xonimgulni quchoqlab turgan qo 'llarin i ajra tib , uni nariga itarib yubordi. - Ket bu yerdan! - dedi u zarda bilan qahri kelib. - Ko'zimga ko'rinm a, yo'qol! Xonimgul biron narsa demasdan jim g in a qayrildi-da, odim lab ketdi. U y urib borarkan, yo 'l-y o 'la k ay quvray- larning boshini chimchib, ularning achchiq donlarini kaftid a uqalab, yerga sepib borardi. Yolg'iz qolgan Q o ra toy y ana biroz o'tird i-d a, so'n g to 'g 'o n n i ko'zlab y urib ketdi. V Tong ham o ta boshladi. Tog' y o n bag'irla riga o'r n ash ib olgan p a g 'a -p a g 'a yengil b u lu tla r uyqudan sekin-asta bosh k o 'ta r a boshladi. Q o ra toy b o 'lsa yerda chalqancha tu shib yotgan edi. Hozir u yerni quchoqlaganicha yolg'iz yotardi. Yer hammasini tush u n ad i, odam ning sevinch-quvon- chiga ham, qayg'u-alam iga ham sherik bo'lishi, o'z b ag 'rig a singdirishi mumkin. M ana, hozir ham c h u q u r 491
xayollar og'ushiga c h o 'm ib o 'tg a n voqeani eslayotgan Q o ra toyning tinchini buzgisi kelm aganday, sekin-asta yorishib kelayotgan tong s h u ’Iasi yer betiga to 'sh alib , yuqoridan esayotgan mayin shabada uning zirqirab- qaqshab og'riyotgan tanasi, qavarib ketgan q o 'lla ri uzra girdikapalak bo'lardi. Q o ra toy yotgan yerga y ana kim dir birov sharpasiz yaqinlashib keldi-da, uning yoniga o 'tir a qolib, Q o ra toyning boshlarini, kiftlarini silay boshladi. Bu iliq q o 'lla r Q oratoy uchun g 'o y a t yaqin, g 'o y a t yoqimli tu yulardi. Q o ra to y zarracha bo'lsa-da, q o 'z g'alishdan qo 'rq ard i; g o 'yo sal qo 'z g 'a lsa bu orom- baxsh lahza, jon ato qilgan b ax t qushi parvoz qilib, uchib ketib, ikkinchi m arta q ay tib kelmasdek b o 'lib tuyulardi. «Q adringga yetmadim, Xonimgul, - deb o 'y la b y o t gan edi u. - Sening ta biatingni tushunm asdan pastlik qildim. Kechir meni, yuzingga qanday qaraym an endi. Baxt-tole degan narsa faqat uyda, o 'c hoqning boshida- gina emas, balki el bilan, kollektivning m ehnati bilan chambarchas bog'liq ekanini o'z ing ham tushungan bo'lsan g kerak...» - Q oratoy, o 'rn in g d a n tu r, Sobirbek kelyapti! - deb shivirladi Xonimgul. Q o ra toy boshini salanglatib o 'rn id a n turdi. - Ma, dalada qolib ketibdi, boshingga kiyib o l , - deb Xonimgul unga qalpog'ini uzatdi. Q o ra toyning changga botgan ust-boshini qoqib, k o 'y lagining yirtilgan joylarini to 'g 'r ila b , qistirib qo'ydi. - Men uyga ketaverayin, sen keyin borarsan... O tin g q o 'r g 'o n n in g narigi y o g 'id a tushovli yuribdi, - dedi Xonimgul ketib borayotib. Sobirbek ariqni yoqalab sekin kelayotgan edi. U b a ’zan uzangiga oyoqlarini tirab , otining jilovini tortib , atrofga nazar tashlab borardi. Balki, u yangi ariqning qayerdan tushishini m o 'lja lla b yurgandir. Q ora toy jim gina qarab turardi. D o 's t oldida javob berishdan k o 'r a dushm an q o 'lid a o'lg an yaxshi emasmi?! 1954-yil 492
BAYDAMTOL SOHILLARIDA I K u ti l m a g a n d a y om g'ir quyib
berdi. Bir zumda paydo bo'lgan loyqa sel chuqur jarlik larn i yuvib, keksa archalarni tag-tomiri bilan q o 'p o rib , yo'lidagi toshlarni surib-supurib, d aralar osha sharqirab oqardi. Dahshatli bu oqim ana shunday shiddat bilan borib, Baydamtolga q o'shilardi. Pishqirib, q u tu rib oqayotgan daryo o'z ini qo'yishga joy topolmay, dara b o 'y la b shovqin solardi. Qosh q ora yib qolgan bo'lsa-da, ahyon-ahyonda o'r k ach -o 'rk ac h va- himali qora to 'lq in la rn in g jon-jahdi bilan q irg 'o q tomon tashlanishini ko'rish m um kin edi. S h idda tkor to 'lq in la r kuch bilan toshlarga urilar va parcha-parcha bo'lib, y ana shovullaganicha q ay tib ketardi. Y ana sal o 'tm a y suv bilan qoya to 'q n a sh ib , darani gulduros ovozlar qoplab olardi. T o 'lq in la r sig'ishmayot- ganday bir-birining ustiga mingashardi. Goho-goho ay g 'ir kabi olishib, osmonga sapchishardi. Daryo tepasidagi p o 'la t simga osib qo'ygan lyulkani hozir uzib ketayot- ganday tuyulardi. T o 'lq in la n ib oqayotgan daryo tepasidagi ulkan qora qoyalar qovoqlarini solib hech narsa bilan ishi bo'lma- ganday e ’tiborsiz turishardi. U nchalik k a tta bo'lm ag an hovlida it g'ingshirdi. Q o rong'i deraza ostiga o 'tirib olgan kuchuk, yelkasini yalab ketayotgan achchiq sovuq iztirobidan b o 'lsa kerak, tobora qattiq ro q uvullardi. Shamol uning ovozini baland d aralar osha uzoq-uzoqlarga olib ketardi. Asya u xlay olmadi. Ayniqsa, chaqmoq chaqib, go'y o birov
deraza ostiga
kelib g u g u rt chaqqandek, bir
zumda hammayoq yorishib ketar, y om g'ir seli oqib tushayotgan oyna o rtid an uvadaga o'xshagan sur bu lu tla r m o 'ra la g an d a ko'z iga alvasti ko'ringanday, uning yuragi orqasiga to rtib ketardi. U lar, x a tto Asyaning ko'ziga oynani chertayotgandek b o 'lib tu y ulardi. Asya q o 'rq q an id an qo'lidagi ochiq kitobni ko'k siga bosdi. Va- hima ichida ko'zini yumdi-da, nafas chiqarm ay tashqari- ga sekin quloq soldi. 493
D evorning shunday orqaginasida gidrotexnik Bek- tem irning oilasi yashardi. U yoqdan onda-sonda gangir- g u n g u r gapirishgan va y o 'ta lg a n ovoz eshitilib turardi. Bu Bektemirning otasi keksa Asilboyning sharpasi edi. U obdan azob chekar, aftidan bugun cholning suyaklari y ana qaqshab o g 'rib azob berayotganga o'x shaydi. U kuchukni bir necha bor baqirib-chaqirib so 'k ib oldi: - Ket, y o 'qol, Boykuren, yo'qol bu yerdan! Ovo- zingni o'chir, kasofat, o 'lg in g kelyaptim i? O 'c h ir ovo- zingni!
S o'ng Asilboy Asya yotgan xona eshigiga y aqinlab keldi-da, y o 'talg an ic h a jahl bilan gapira boshladi: - Hali ham yotm adingmi, Asya? C h iro g 'in g hamon yonib turibdi, dam olsang bo'lm aydim i, qizim? Kitobni o'q ishga keyin ham v aq t topilar. Yo q o 'rqyapsanm i? - Y o ‘g ‘-e, otajon! Siz tashvishlanm ang, yotib uxlay- vering, issiqroq o 'ra n ib oling, - dedi Asya. - Q ani endi uyqu kelsa?! Y om g'ir ham jonga tegdi, yer y u tg u r k u chukning ovozini aytm aysanmi, dard usti ga chipqon bo'ld i... O rq a d an xunob b o 'lib gapirayotgan kelinining ovozi eshitildi: - Voy Xudo-yey, jim gina yota qolmadi bu chol, axir bolani u y g 'o tib yuborasiz-ku?! It bilan nim a ishingiz bor, akillab-akillab o'zi jim ib qoladi!.. Ammo qulog'i o g'irlashib qolgan Asilboy bu gaplar- dan keyin ham tinchimadi. U to 'sh ak larin i qaytad a n tuzata y o tib yana qattiq ro q g 'o 'ld ir a b gapirdi: - Ey Xudo, o'zing panohingda asra! Nahotki falokat yuz bersa! B aydam tolning q u tu rib oqayotganini qarang! Lyulkani simdan uzib ketguday bo'lsam i, qidirib topib bo'psan. Xudo, buncha qah rin g kelmasa, voy belim, belginam sinib ketyapti! E rtala b quyosh t o g 'l a r orasidan tig '
urishi bi-
lanoq, Bektemir otni egarlab, d ara tomon y o'l oldi. U tog'dagi y irtqichlar yuradigan so'qm oqqa q o 'y ib kelin- gan qopqonni tungi suv oqimi olib ketm adim ikan, deb u yerga ertaroq yetib borishga shoshilardi. Y om g'ir ham tin ib qoldi, am mo suvga botgan ki- gizdek o g 'ir b u lu tla r yer ustida m uallaq osilib turardi. Bir kechadayoq cho 'q q ilarn i va tizma to g 'la rn i qoplab 494
olgan oppoq qor ko'kish to rtib erib yotgan edi. Q or uyum lari oralab daradan esayotgan achchiq izg'irin kishi badanini ju n jik tira rd i. Yer b a g ‘irlab yotgan o ‘t- o ‘lanlar va b u ta la r suvga botgan boshlarini silkitib-qoqib, qad- dilarini rostlayotgan edilar. So'q m oq y o ‘l sirg'anchiq bo'lgani uchun Bektemir otini sekin y o 'r tt i r i b borardi. U ot jilovini b o ‘sh qo'yib yuborib, o'z ishlari haqida xayol surib ketdi. K util m aganda ot ta q q a t o 'x t a b qoldi, «chu-chu»lab haydasa ham o 'rn id a n qo 'z g 'alm ad i. «Bu nimasi b o 'ld i, biron narsani sezyaptimi?» - o 'yladi Bektemir va chor atrofga nazar tash lad i... S o 'qm oqdan bir necha qadam narida bir odam y o tar edi. Bektemir bu tasodifdan lol bo'lib, tu rg a n joyida qotib qoldi. U odam jarlik ostida, suvning kovlab ketgan yerida yer quchoqlab yotardi. Boshida va kurtkasining y irtig 'id a n ko 'rin ib tu rg a n q o 'lid a qotib qolgan qon izlari bor edi. «Tirikmi yo likm i?» - Bektemir o td a n tushm ay e h tiy o tlik bilan yaqinroq kelib: «Bu kim b o 'ldi e k a n ? » - deya qaradi: - B aydam tolda hech kim yashamaydi, bu yaqin o 'r ta d a qishloq ham y o 'q . T o 'g 'ri, b a ’zan ovchilar kelib turishadi, ularn in g hammasi tanish kishilar bo 'lib , har gal kelganlarida ov h aqida Bektemir bilan m aslahatla- shish uchun, a lb a tta gidrologiya punk tig a tushishadi. Bu odam esa ovchiga ham o'xsham aydi. Yana sochini ham shaharliklarnikiga o 'x s h a tib oldirgan, kiyimlari yoqqa botgan, bilagida soati... Bektemir unga sinchiklab qaradi. Bu kishining butu n tu n bo'yi y om g'ir ostida qolib ketgani k o 'rin ib turardi. G avdasining yarmini ja rlik d a n oqib tushayotgan loyqa suv k o 'm ib yuborgan. K o'rinishidan yosh yigitga o'xshaydi. Kiyimining tizzasi va tirsagidan yirtilganiga q araganda u q a ttiq olishgan, yuqoriga em aklab chiqishga intilgan. U hozir ham jarlik tu b id an xuddi em aklab chiqayotgandek b o 'lib yotibdi: o 'n g q o 'li oldinga uzatilgan, barmpqlari toshni tim d a la b - tirm ashganicha turibdi. Q ayerdan va qaysi tom o n d an keldi ekan u? Buni aniqlash m ushkul - y o m g'ir izlarni yuvib ketgan. Shu mahal yotgan odam k utilm aganda q o 'z g'alib, sekingina: ingradi.w >f
—... . ..................... 495
« X ayriyat tirik ekan hali!» - sevinib ketdi Bektemir va o tdan sakrab tushib, uning q o 'lin i ushladi. - H oy o 'r to q , menga qara! Ammo u javob bermasdi. Bektemir m ashaqqa t bilan uni chalqancha yotqizdi, yoqalarini yechib, ko'k ragiga q o 'lin i q o 'ydi. Yuragi hali urib tu ra r d i. B ektem ir uning kissalarini kovlab ko'rdi, komsomol biletidan boshqa hech narsa topm adi. Biletning suvga botgan varaqlari bir-biriga yopishib, siyohlari yoyilib ketgan edi. Bek tem ir quyidagi uch so'zni o 'q iy oldi, xolos: «... Aliyev Nurbek... 1930...» - Qiziq! - boshini chayqadi Bektemir. S o 'n g Nur- bekni egarga beozor o 'n g a rib olish uchun otni qulayroq joyga yetak la b keldi. II «Penitsilin tu g ayapti, nima qilish kerak?» - Nur- bekning bu yerda eshitgan birinchi so'zi shu bo'ldi. Bu so'zlar xuddi uzoqda gapirilgandek q u lo g 'ig a arang chalindi. Ammo bu so'zlarni kim so'z ladi, u kimga te gishli, buni Nurbek anglamasdi. U har qancha urinsa ham ko'zini ocholmadi, majoli qurib, o'z ini allaqanday zulm at ichiga q ulab tushgandek his etdi. Keyinroq Nurbek kimdir og'z iga suv quyayotganini sezdi. O g 'z id a n oqib tushayotgan muzdek suv uning qo'y n ig a tu sh g a n d a u sekin ko'zini ochdi. Bu safar u, kimdir birov boshida engashib turib: - Q arang, Asilboy ota, ko'zini ochdi! - deganini aniq eshitayotgan edi. Nurbek gapirayotgan kishi yo qiz bola yoki yosh juv o n ekanini ovozidan bildi. Biroq shu n d a ham uning yuzini ko'rmasdi: ko'z oldini tu m an d ek q o rong'ilik q o p lab olgan, hech narsa ko'r inm asdi. «Bu ehtimol tushim b o 'lsa kerak», - o'yladi Nurbek. Shu p ay t ikkinchi bir kishi gapga aralashdi, u har holda keksaroq ko'rinardi. - Ha, qizim, u yana hayotga qaytdi! - dedi-da, yengil to rtib nafas oldi. - Sen savob ish qilding, Asya! M ana buni X udoning qudrati-yu, dorining к о ‘magi dey- dilar!
U lar yana nim alar h a qidadir pichirlashib gapirish- 496
dilar-da, s o 'n g chiqib ketishdi. Chol eshikni ehtiyotlik bilan yoparkan: - Damini olsin, bechora! - dedi. Asta-sekin bem orning ko'z oldi ravshanlasha boshladi. Nurbek unchalik k a tta bo'lm agan, yangi oqlangan ozoda xonaga hayron b o 'lib ko'z y u g u rtirib chiqdi. U qanday qilib bu yerga kelib qolganini bilmasdi, lekin xonada biron m adaniyatli kishi yashashini darrov sezdi. Javon- larda ta r tib bilan te rib q o 'yilgan kitoblar, stol ustida esa allanim alar yozilgan qog'oz ta x lo g 'liq tu ra r d i. Bur- chakdagi shkafda N urbekka notanish b o 'lg an q andaydir priborlar qo'y ilg an . Devorda alpin istla rn in g ko'zoynagi osig'liq turibdi. Asta egilib deraza tom on qaragan edi, ko'zi tu m b o ch k a ustidagi oyna va ko'pchilik b o 'lib oldirilgan suratga tushdi. S u ratn in g tepasiga «Geografi- ya fakulteti» degan so'zlar yozilgan. Derazadan tog' cho'qqilari, moviy osmonning bir parchasi ko'z ga tash- lanib tu rard i. Q a yerdadir yonginasida, g o 'yo uyning yonboshida daryo to 'x to v siz shovullab turardi. - Hech narsani eslolmayman! - pichirladi Nurbek va oynaga tikilganicha q arab qoldi. Ranglari siniqib, yuzlari
ichiga c h o 'k ib ketgan, k o 'p d a n beri soqol- m o'y loviga ustara tegmagan, boshi bin t bilan o 'r a b bog'lan g a n kishi karav o td a yotgan b o 'yicha oynadan unga tik ilib q arab turardi. - A-a! - baqirdi Nurbek. U n ing yuzlari o g 'riq va d ahsha tda n o'z garib ketgan edi. G o 'y o u qandaydir jirk an c h va vahshiy bir qiyofani k o 'rg an d ek bo'ldi. Nurbek qo'li bilan yuzlarini bekitib, ingraganicha tes- kari o'g irilib yotdi. Eshik ochilganda esa qo'r q u v d an ch o 'ch ib ketib, q o 'lla rin i yuzidan oldi. Xonaga uzun sochlarini orqasiga tu g ib olgan, egnida c h a ng'ichilar kostumi va oyog'iga qalin charm li to g ' botinkasi kiyib olgan bir qiz kirib keldi. - Qalay, durustm isiz? - oddiy bir ohangda bemor- dan hol-ahvol so'radi va qo'lidagi choynakni stolga qo'ydi. Nurbek qip-qizarib ketdi. Y oningda qiz bola tursa-yu, yigit b o 'la tu rib karav o td a yalpayib yotsang, qiziq tu y u la r ekan. U turishga h a ra k a t qilib ko'rdi. - Siz nima qilyapsiz?! Voting, turish mumkin emas, sizga». 17
2641
497 Nurbek qizga javob bermoqchi edi, lekin ulgura olmadi, qovurg'asi tag id a q a ttiq sanchiq tu rib , k u til m aganda nafasi b o 'g 'ilib , y o 'ta l tu t ib qoldi. Nurbek ikki bukilib, ko'kragini changallagancha xirillab yotgan edi. Qiz q o 'r q ib ketganidan nima qilishini bilmay, xonada gir aylanardi. Oxiri, kelib N urbekning boshini tu td i. Y o 'ta l to 'x ta g a c h , yengil nafas olib, bem orning mang- layini sochiq bilan a r ta boshladi. - O 'p k a n g iz q a ttiq shamollagan. Siz o'zingizni ehti- yot qilishingiz kerak. Kechadan beri hushsiz yotibsiz. H aroratingiz ham baland. Bugun ham o 'ttiz to'qqiz. V oting... Bu yerda o'zingizni uyingizdagidek his etave- ring... M en bo'lsam , rad io b u d k a d a bir necha daqiqa aylanib qolibman... Nurbek y o 'ta ld a n s o 'n g ham o'z iga kelmadi, qizga nimani aytishni, nima deb javob qaytarishni bilmay, xi- jo la t to rtib dovdiragancha q arab tu ra r d i, xolos. Erkak- larga o'xshash kiyinib olgan bu qiz negadir m inut sayin unga yaqinroq va tanishroq b o 'lib tu y u la r, go'y o N urbek uni k o 'p d a n beri k o 'r ib yurgandek edi. U qo- rachadan kelgan, oddiy q irg'iz qizi edi. U ning yumaloq yuzi, chiroyli keng peshonasi to g ' shamoli va quyoshdan pishgan edi. Taranglashgan qalin lablari hozir kulib y uborayotganday, hamisha mayin tabassum bilan balqib turardi. B ularning hammasi kishida bolalarcha soddalik va ezgulik tu g 'd ira r d i. F a q a t uning ko'z la rid an jid diylik va o 'yc hanlikni sezib olish mumkni edi. U unchalik k a t ta bo'lm agan semiz va baquvvat q o 'lla ri bilan k o'rpani tuzatib, N urbekning oyoqlarini yaxshilab o 'r a b qo'ydi. - Karavot qisqaroq, yostiqni balandroq q o 'y ib be- raymi? - Y o'q, yo 'q , tash v ish la n m a n g ... Kechirasiz, singil- cham, men hozir qayerda yotibm an? Qiz ajablanib, qoshlarini chimirdi. - Bu yer gidrologiya punkti! - Gidrologiya p u n k ti deysizmi? - Ha! Siz Baydamtol daryosi h aqida eshitgandirsiz? Sizni Bektemir o g 'a topdi. Siz uni taniysizmi? - Y o'q, eslayolmayman!.. - U bizning gidrotexnigimiz. 498
- Bu yerda odam yashaydim i? - Ha, yashaydi. Lekin ju d a ozmiz - Bektemir o g 'a n in g oilasi va men, xolos. - Siz bu yerda ishlaysizmi? - Ha, gidrologman. - M enga qilgan yaxshiliklaringiz uchun ra hm a t, sing- lim, biroq... - Nurbek gapirolm ay tu tilib qoldi. S o'ngra sir boy bermay, so'radi: - Sizning ismingiz nima? - Asya. Sizning nomingiz - Nurbek-a, shunday emas mi? Siz B aydam tolga biron-bir muhim ish bilan kelgan bo'lsangiz kerak? Nurbek Asyaning so'zlariga javob bermadi. Teskari qarab boshini k o 'rp a g a o 'r a b oldi, lekin shu zahoti yoq k o'rpani irg 'itib tashlab, qizga xo 'm ra y ib qaragan holda:
- Men jinoyatchim an! - dedi. Asya q o 'lidagi choynakni sekin yerga qo'ydi. - Siz jinoyatchi?! Q an d ay jinoyatchi, qanaqasiga? Demak, siz qochib kelib, t o g ‘d a bekinib yotibsizmi?! - Ha, singlim! Siz odamni q u tq a rd ik deb o'ylarsiz... Bu t o 'g 'r i , mening o 'r n im d a boshqa har qanday kishi b o 'lg an d a ham um rining oxirigacha o'zini sizdan qarzdor deb bilard i... Ammo, men dom-daraksiz y o 'q o lib ket- ganim da, agar toshqin daryo mening suyaklarim ni uzoq- uzoqlarga oqizib ketganida, men o'zim ning m ana shu achchiq taqd irim d an ju d a xursand bo'lardim . Asyani q o 'r q u v bosgan edi, lekin u o'z ini darrov q o 'lg a olib, bemorni tezroq tinchitishga h arak at qildi. - Q o 'y in g , tin c h la n in g ? Siz hayajonlanmasligingiz kerak. O 'rn in g iz d a n qo'zg'alm ang! - Ketm ang, singlim! Sizdan o 'tin ib so'ray man, gap- larimga quloq soling! - A ftidan u Asyani o'z ining gap larini eshitm ay ketib qolishidan qo'rq ard i. - T o 'x ta n g , Asya, men sizga hammasini aytib beram an yashirmas- dan...
n x i? ('>11 i Dili: .. [ g o i v , i O \ ‘ t o . 4 : 1 u i . - ' - ’ l i i i . Я
Liir.r'-- 499
Ill Ilk bahor kunlaridan birida Nurbek zavod darvo- zasidan tashqariga chiqdi, bo'y nidagi ju n d a n to 'q ilg a n sharfini olib ch o 'n ta g ig a soldi-da, keng yelkalarini rost- lab, k o 'kragini to 'ld irib -to 'ld irib chuqur nafas ola bosh ladi. U ko'rish m um kin b o 'lg an narsaga: ko'chalarni, zavod korpuslarini, havo va p a r k la n d - jam iki narsaga quvonch bilan nazar tashlardi. Nurbek b o'ychan, kelishgan yigit edi, hozir ham boshini yuqori k o 'ta rib , lablarini qisib atrofga m ag 'ru r boqib turishi o 'tk in c h ila rn in g ko'ziga, ayniqsa, yaqqol tash lan ib turardi. U , ayniqsa, bugun bahorning y aqinlab kelayotganini yaxshi his qilayotgan edi. Havo nam va yopishqoq osmon sarg'ish b u lu tla r bilan qoplanib, quyosh ko'rinm ayotgan bo'lsa ham a sfaltla rda qorlar erib ketayotgan edi, pastqam o 'tlo q la rd a n esa suvlar jild ira b oqib, ariqlarga borib quyilayotgan edi. Bahor darakchisi - o 'r ik , uning devorlar orqali k o 'c h alarg a yoyilib ketgan shoxlaridagi to 'lish g an kurtak la ri nozik hid tarq a ta rd i. Nurbek trolleybusga o 'tird i. U ning bahor haqidagi o'y-xayollari hali tarqa m agan. Y aqinlashib kelayotgan k u n la r Nurbek uchun qiziqarli va alohida ahamiyatga ega. U q o 'riq y erlarda tashkil yetilgan olisdagi baland to g 'li sovxozlarga mexanik b o 'lib boradi. Zavod partiya tashkilotining kotibi uning xarakteristikasiga: «M alaka- li, aqlli mexanik, shuning uchun ham zavod partiya tashkiloti unga zavod ishonchini oqlashiga t o 'l a ishonch bildiradi», - deb yozgan edi. O bkom ning putyovkasi qo 'lid a, erta-indin klubda xayrlashish marosimi o 'tkaziladi, unda
qancha iliq
so'zlar, yaxshi istaklar aytiladi, musiqa, tansa, kulgi, q o 'l siqishib ko'rishish, so 'n g ra ... so 'n g ra ... B ularning barini, qalbiga jo qilib olgan quvonchli voqealarning hammasini t a ’riflab berish N urbekka qiyin... Bir so'z bilan ay tg a n d a - oldinda yangi porloq hayot, yangi ish, yangi d stlar!.. Nurbek q o 'r iq yerlarni za bt etuvchi shonli yoshlari- mizning biri b o 'lib tayinlanadi. U yerda, asrlar bo'yi odamzod qadami yetmagan tog' b a g 'irla rid a ekinlar 500
boshoqlaydi, y o 'lla r yotqiziladi va shu n d a xalq: «Bu bizning ovulimiz, bizning maktabimiz, bizning usta- xonamiz...» deb faxr bilan tilg a oladi. Nurbek bu haqda y la r ekan, uning q lla ri kuchga t o i i b , hoziroq ishini boshlashga oshiqardi.
Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|