Тарихий манбашунослик

13-мавзу. География ва космографияга⁹² оид асарлар
Дарснинг мазмуни: География ва космографияга оид асарлардаги тарих илми учун қимматли томонлари очиб берилади.


Режа:

1. 
   География ва космографияга оид асарлар.
   
2. 
   Асарларнинг тавсифи.
   
3. 
   Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.
   
4. 
   Мавзуни мустаҳкамлаш учун бериладиган саволлар.
   

Асосий тушунчалар: география, космография, иқлим, ҳудуд, мамлакат, вилоят, ўлка…
13.1. География ва космографияга оид асарлар.
(Қисқача умумий таъриф)

2. 
   Асарларнинг тавсифи.
   

13.2.1. ”Мўъжам ул-булдон”
Машҳур қомусий асар ”Мўъжам ул-булдон” муаллифи ажойиб саргузаштарни ўз бошидан кечирган олим, сайёҳ ва хаттот Ёқут Ҳамавийдир (1179 й. туғ.). У асли Кичик Осиёлик (Рум) қул бўлган. Отасининг исми ким эканлигини билмагани учун ўзини Ибн Абдуллоҳ (Тангри қулининг ўғли) деб атаган. Болалик вақтида асирлар билан бирга Бағдодга олиб келинган ва уни Ҳама шаҳрида (Сурия) Аскар ибн Иброҳим ал-Ҳамавий исмлик савдогар сотиб олган ва унга Ёқут деб ном берган.


13.2.2. “Китоби Муллазода”
“Китоби Муллазода” (“Муллазода китоби”) – Бухоройи шарифнинг Х1У-ХУ асрлардан қолган осори-атиқалари ва машҳур зиёратгоҳлари, у ерда дафн этилган валийлар, шайхлар, умуман машҳур кишилар ҳақида маълумот берувчи асар бўлиб, Х1У аср охири-ХУ аср бошларида ёзилган.
Муаллифнинг исми шарифи Аҳмад ибн Маҳмуд бўлиб, мўъин ул-фуқаро (фақирлар таянчи) тахаллуси билан машҳур бўлган.
Бу китоб яқин-яқинларгача кўпчилик тадқиқотчиларга маълум эмас эди. Бунга унинг қўлёзма нусхалари маълум бўлмаганлиги сабаб бўлган. 1960 йили асарнинг форсча матни Теҳронда Гулчин Маъоний тарафидан чоп этилгандан кейин илмий жамоатчилик орасида бу китобга қизиқиш бирмунча кучайди. Асар 1992 йили рус тилида Р.Л.Ғафурова тарафидан эълон қилинди.
“Китоби Муллазода” - қабристонларни эркак ва аёллар зиёрат қилсалар бўлади ва бу зиёратни қандай адо этиш ҳақидаги икки махсус боб ва икки қисмдан иборат асар.
Китобнинг биринчи қисмида шаҳар ичидаги ва унинг ташқарисида, шаҳардан ярим фарсах масофада дафн этилган улуғ шахслар, шайхлар, дин уламолари ва уларнинг муқаддас мозорлари ҳақида маълумот беради. Булар ичида машҳур шайх, имом ва илоҳиёт олими хожа Ҳафс кабир, хожа Абу Ҳафс ибн ал-Забаркан ибн Абдуллоҳ ибн ал-Баҳр ал-Ижлий ал-Бухорий, 767-832 йй.), шогирди хожа Абдуллоҳ Сафидмуний, Саффария имомларининг мозорлари, Исмолия имомларининг мозорлари, Талли хожа Чоршанбадаги мозорлар, Сафидмун ва хожа Жанди қишлоқларидаги мозорлар шулар жумласидандир.
Китобнинг иккинчи қисмида Бухоройи шарифнинг машҳур қишлоқларидан Фатҳободдаги муқаддас зиёратгоҳлар, масалан, шайх Абулмаолий (1190-1261 йй.), унинг икки ўғли Хованд Жалолиддин ва Хованд Мутаҳируддинларнинг мозорлари ва ўзлари ҳақида маълумот келтирилади.
Шу қисмдан жой олган Бухоро садрлари, Бурхонийлар ҳақида келтирилган маълумотлар ҳам ўта муҳимдир.
Икки оғиз сўз Бухоро садрлари ҳақида. Аслида удар ким эдилар? Бухоро садрлари бир хонадонга мансуб бўлган ва мухтасиб, раис лавозимини эгаллаган олий насаб шахслар эдилар. «Китоби муллазода»да уларнинг келиб чиқиши, шажаралари ҳақида, ҳаёти ва вафот этган йили ҳақида қимматли маълумотлар келтирилади.
Бухоройи шарифда ўтган буюк шахслар хожа Абубакр тархон, мавлоно Ҳофизуддин Кабир, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ал-Бухорий, етти қози – Абу Зайд Абдуллоҳ Умар ибн Исо ад-Дабусий, Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Амр аш-Шаъбий, Исмоил Мустамолий ва бошқалар ҳақида келтирилган маълумотлар ҳам диққатга сазовордир. Масалан, имом Абу Зайд Убайдуллоҳ Умар ибн Исо ад-Дабусий ҳам йирик фиқҳ ва илоҳиёт олими бўлган. Унинг мусулмон қонунчилигига оид «Омад ул-Ақсо» (“Сўнгги ҳудуд”) номли асари ўз замонасида жуда машҳур бўлган.