Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

5-mavzu: Қўқон хонлигининг ташкил топиши ва сиёсий тарихи (XVIII–XIX асрнинг биринчи ярми)(1-qism)…………….........................

1. 
   Qо‗qon xonligi tarixiga oid manbalar.
   Qо‗qon xonligining tashkil topishi va XVIII-XIX asr о‗rtalaridagi
   siyosiy tarixi. Шоҳруҳбий ва унеинг ворислари даврида Қўқон хонлиги ҳудуди кенгайиши.
   
2. 
   Норбўтабек даврида марказий ҳокимиятнинг мустаҳкамланиши. Иқтисодий ҳаётнинг жонланиши.
   

XIX asr ikkinchi yarmida Qо‗qon xonligida siyosiy jarayonlar.
Qо‗qon xonligining ma‘muriy-hududiy tuzilishi va boshqaruv tizimi.
Qо‗qon xonligi tarixiga oid manbalar. XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab Qо‗qon tarixnavisligi maxsus fan darajasiga kо‗tarildi.
XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Qо‗qon xonligi tarixshunoslik
maktabi rivojlanib, xonlik hayotining barcha sohalarini yoritib beruvchi
kо‗plab qimmatli asarlar yaratildi. Ular orasida mahalliy tarixchilar
tomonidan Rossiya imperiyasining Qо‗qon xonligini bosib olishi
voqealarini aks ettiruvchi bir qator asarlar yozib qoldirilgan. Qо‗qon
tarixnavislik maktabida yaratilgan tarixiy asarlarning barchasi о‗ziga xos
tarzda xonlik tarixini yoritib berishda alohida ahamiyatga ega. Asarlarda
umumiy maqsad xonlik tarixini yoritib berishga qaratilgan bо‗lsada, xonlik
tarixiga oid jarayonlarni yoritib berishda ularning tarixiy, davriy va boshqa
jihatlarini kuzatish mumkin. Shu jihatlari bilan har bir tarixiy asar о‗z
о‗rniga ega sanaladi. Xonlik tarixini yoritib beruvchi asarlarning
yaratilishidagi davriylik nuqtai-nazaridan ikki qismga bо‗lib kо‗rsatib
о‗tish mumkin. Aksariyat asarlar xonlik tarixining Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olingunigacha bо‗lgan davrni yoritib bersa, ikkinchi
qismida voqealar tahlilining asosiy e‘tibori Rossiya imperiyasi va Qо‗qon
xonligi о‗rtasidagi harbiy tо‗qnashuvlar, unda ishtirok etgan tarixiy
shaxslar va ularning faoliyati, harbiy harakatlar tarixini kengroq yoritib
berishga qaratilganligini kuzatish mumkin. Shu jihatlari bilan Qо‗qon
xonligi tarixini aks ettiruvchi manbalarning yozilish uslublari, voqealar
tahliliga yondashuvlari va voqealarning talqin qilinishi kabilardagi rangbaranglikni kuzatish mumkin-ki, aynan shu jihatlari bilan bu asarlar bir
asrdan ortiq vaqt davomida tadqiqotchilarning e‘tiborini о‗ziga tortib
kelmoqda va ayni vaqtda keng miqyosda tadqiqot obyektiga aylanib
149
kelayotganligi bilan ham о‗zining dolzarbligini saqlab kelmoqda.
Qо‗qon xonligi tarixini yoritib beruvchi va nisbatan muhim
ahamiyat kasb etuvchi bunday asarlar sifatida Muhammad Yunus ibn
Muhammad Amin – Muhammad Yunus Toibning «Tarixi Aliquli
Amirlashkar»306, ―Hadiqat ul-anvor‖ va ―Tuhfayi Toib‖307, Mullo Avaz
Muhammad ibn Mullo Rо‗zi Muhammad Sо‗fi – Avaz Muhammad Attor
Xо‗qandiyning «Tarixi jahonnamoyi»308, Mullo Yunus Toshkandiyning
«Xotiralar»i309, Hakimxon Tо‗raning ―Muntaxab ut-tavorix‖,310 Mullo Olim
Mahdumxojaninng «Tarixi Turkiston»311, Ishoqxon Junaydullo о‗g‗li –
Ibratning «Tarixi Farg‗ona»312, Mullo Xoliboy Mambetovning «О‗rus
lashkarining Turkistonda tarix 1269–1282 sanalarda qilg‗on futuhotlari»313,
Abu Ubaydullo Toshkandiyning «Xulosat ul –ahvol»314, Mirzo Olim ibni
Mirzo Rahim Toshkandiyning «Ansob us – salotin va tavorix ul –
306 Қаранг: Муҳаммад Юнус Тоиб. Тарихи Алиқули Амирлашкар // Шарқ Юлдузи. 1996. -№ 1-2. –
Б.214-217; Қаранг: Амирлашкар Алимқул тарихи. Алимқул жангномаси. Ўзбекистон Республикаси
Президенти ҳузуридаги давлат ва жамият қурилиши Академияси. Ўзбекистоннинг янги тарихи
маркази. -Т.: 1997. Қаранг: З.Илҳомов. Алиқули Амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиѐсий
тарихида тутган ўрни. Тарих фан.ном....дисс. Т.2004
307 Қаранг: Муҳаммад Йунус Хаджа б. Муҳаммад Амин-Хаджа. Туҳфа-йи Таиб //Islamic Area Studies
Project Central Asian research Series № 6. –Ташкент-Токио.: 2002. -С.32.
308 Қаранг: Ҳўқандий Аваз Муҳамммад Аттор. Тарихи жаҳоннамойи // Шарқ Юлдузи. -1991. -№8. –
Б.119-141.Қаранг: Вахидов Ш. Аваз Мухаммад Аттар Хуканди и его сочинение «Тарих - и
жахоннамойи» исследование, перевод и примечания: Автореф. дис… канд. ист. наук. –Т., 1990. –
19 с. Қаранг: Вахидов Ш. Источники, использованные Аваз Мухаммад Аттаром в сочинении «Тухфат
ат–таворихи хони», «Тарихи жахоннамойи» // Адабий мерос. 1989. -№ 4 (50). –С.31–36.
309 Мулло Юнус Тошкандий. «Хотиралар». Смирнов Е.Т. Султаны Кенисара и Садык. -Т.: Тип
С.И.Лахтина. 1889. Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Алишер Навоий номидаги Марказий Давлат
кутубхонаси. В 961-3. Қаранг: Илҳомов З. Хотираларда жонланган сиймо. Жамият ва бошқарув №1.
2000 г. Б.55-57. (Аслида китобнинг номи йўқ. З.Илҳомов китобнинг мазмунидан келиб чиқиб унга
шартли равишда ―Хотиралар‖ деб ном берган. Қаранг: З.Илҳомов. Алиқули Амирлашкар ва унинг
Қўқон хонлиги сиѐсий тарихида тутган ўрни. Тарих фан.ном....дисс. Т.2004)
310 Қаранг: Хуршут Э. «Мунтахаб ут – таворих» как источник по истории Средней Азии и
сопредельных стран ХVIII – ХIХ вв. // Общественные науки в Узбекистане. –1984. -№ 7. –С.36–42.
Қаранг: Хуршут Э. Изучение среднеазиатских источников ХVI–XIX веков: значение, состояние,
проблемы // Общественные науки в Узбекистане. –1989. -№ 2. С.49-53
311 Мулло Олим Маҳдум Ҳожа. Тарихи Туркистон. – Т.: Туркистон генерал губернаторлиги
босмахонаси. 1915.-220б. Қаранг: Мулло Олим Махдумхожа. Тарихи Туркистон. -Т.: Шарқ, 1995. -
127 б. Қаранг: Мирзо Олим Махдум Хожи. Тарихи Туркистон. -Т., Янги аср авлоди, 2010й.
312 Исхоқхон Ибрат. Фарғона тарихи. Т: Мерос, 1991.
313 Мулло Холибой Мамбетов. «Ўрус лашкарининг Туркистонда тарих 1269–1282 саналарда қилғон
футуҳотлари», ЎзР А.Навоий номидаги МДК, № 10136. Қаранг: Веселовский Н.И. Киргизский
рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае / Текст, перевод и приложения. – Спб.: Б.и.,
1894. -206 с. Қаранг. Мулло Ҳолибой Мамбетов. Туркистон босқини. Нашрга тайѐрловчи З.Илҳомов.
Т. ТДПУ. 2009. Қаранг: З.Илҳомов. Алиқули Амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиѐсий тарихида
тутган ўрни. Тарих фан.ном....дисс. Т.2004; Қаранг: Илҳомов З. Амирлашкар тарихи (Алымкул Амир
лашкар). Отв ред. Т.Кенансариев. -Бишкек.: Maxprint, 2019. С. 320-341.
314 Қаранг: Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг
ривожланиши: Тарих фанлари д-ри… дисс. –Т.: 1998.
150
xavoqin»315, Mullo Xolbek ibni Mullo Muso Andijoniyning «Aliquli
jangnomasi va Mullo Xolbek sarguzashtlari»316, Muhammad Niyoz
Xо‗qandiyning «Tarixi Shohruhiy»317, Muhammad Solih ibn Muhammad

Rahim	Toshkandiyning	«Tarixi jadidi	Toshkand»,318	Beknazarning
«Amirlashkar jangnomasi»,319 Muhammad Aziz Marg‗iloniyning ―Tarixi
Aziziy‖,320	Muhammad	Umar	Umidiyning	―Maktubchai	xon‖321,

Abdulg‗affurning ―Zafarnomayi Xudoyorxoniy‖322, Fazli Farg‗oniyning
―Umarnoma‖323 asari va boshqalarni kо‗rsatib о‗tish mumkin.
Avaz Muhammad Attor Hо‗qandiy о‗zining ―Tarixi jahonnamoyi‖
asarida Qо‗qon xonligi siyosiy hayotiga oid kо‗plab masalalar haqida sо‗z
yuritib, qimmatli ma‘lumotlarni keltirib о‗tadi. Asarda Qо‗qon
xonligining tashkil topishi, ming urug‗i vakillarining xonlikni boshqarishi,
ularning davlat hududlarini kengaytirish uchun olib borgan harbiy
yurishlari, xonlikning iqtisodiy hayoti va boshqa kо‗lab sohalari haqida
ma‘lumotlar berish bilan bir qatorda Qо‗qon xonligining Rossiya
imperiyasiga qarshi olib borgan kurashlari tarixini ham keng darajada
yoritib beradi. Ayrim hollarda uning ma‘lumotlarida mubolag‗a holatlari
uchrasa-da, о‗z navbatida ma‘lumotlar ham mukammalligi bilan boshqa
asarlarga nisbatan ajralib turadi324.
Muhammad Hakimxon Tо‗ra о‗z asarida mamlakat ichki voqeala-