Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

6-mavzu: Қўқон хонлигининг ташкил топиши ва сиёсий тарихи (XVIII–XIX асрнинг биринчи ярми) (2-qism)……………………………..

1. 
   Олимхон даврида Қўқоннинг сиёсий мавқеи кучайиши.
   
2. 
   Тошкент беклигининг бўйсундирилиши. Россия билан савдо муносабатлари ўрнатилиши.
   

 Qо‗qon xonligining aholisi va etnik tarkibi.
 Qо‗qon xonligida iqtisodiy hayot, yer egaligi va qishloq xо‗jaligi
Olimxon (1798-1809) davrida xonlik yerlari kengayib, xonlikning
siyosiy va iqtisodiy mavqei о‗sdi. Xonlikda harbiy islohot о‗tkazildi.
Ohangaron, Toshkent, Chimkent va Turkiston viloyatlari xonlikka qо‗shib
olindi.
Olimxon hukmronligining dastlabki kunlaridan boshlab davlatni
mustahkamlash ishiga kirishdi. Birinchi navbatda, u mamlakatda mavjud
muxolifotni bartaraf etish uchun faol kurash boshladi. Markaziy
hukumatga muxolif bо‗lgan kuchlar vakillari – amakisi Hojibek, ukasi
Rustambek hamda ularning tarafdorlari Norbо‗tabiy davrida markaziy
hokimiyatda faoliyat yuritgan Pirmuhammad, Toshmuhammad Mirzo,
Buzrukxо‗ja, Xonxо‗jalar oliy hukmdor tomonidan qatl ettirildi. Bu holat
muxolif kuchlarning qolgan vakillarini mamlakatdan Buxoroga qochib
ketishiga olib keldi. Olimxon о‗z hukmronligining dastlabki davrlaridanoq
markaziy hokimiyatni kuchaytirish, markazlashgan davlat tuzishga harakat
qildi va bir qator islohotlarni amalga oshirdi. U harbiy sohada ham islohot
о‗tkazib, qо‗shin tarkibida tog‗li tojiklardan iborat maxsus ikki guruh
tuzdi. Qо‗shinning ushbu qismi oliy hukmdorning О‗ratepaga qilingan
harbiy harakatidayoq о‗z samarasini berdi352.
Olimxon hukmronligi yillarida Qо‗qon xonligining siyosiy
mavqei ancha oshdi. Olimbiy dastlab harbiy islohotlar о‗tkazib,
qо‗shinni ancha kuchaytirdi. Harbiy yurishlar qilib, Angren vohasini,
Toshkent, Chimkent va Turkistonni о‗ziga bо‗ysundirdi.
351 Қўқон хонлигининг маъмурий-бошқарув тизими. 38-б.
352 Қўқон хонлигининг маъмурий-бошқарув тизими. 38-б.
163
Toshkentning Buxoro amirligi bilan munosabatlari yaxshi edi,
shuning uchun 1803 yilda Qо‗qon xonligi bilan Buxoro amirligi о‗rtasida
О‗ratepa uchun bо‗lgan jangda Toshkent Buxoro tomonida turib
qatnashgan. Qо‗qon xoni Olimxonning 1799 yilda Toshkentga qilgan
harbiy yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach, Olimxon harbiy islohot
о‗tkazgan. U 10 ming kishilik maxsus otliq askarlar qо‗shinini tuzgan.
1803 yil Yunusxо‗ja Qо‗qon xonligiga yurish qilib Furumsaroy jangida
Olimxondan mag‗lubiyatga uchragan. «Tarixi Shohruxiy» asarida
keltirilishicha, Olimxon Toshkentni tasarrufiga olishga tayyorgarlik
kо‗rgan. Avval u Qurama hududini egallagan va u yerdan turib 12 ming
kishilik qо‗shinni Toshkent atrofidagi qal‘alarni ishg‗ol qilishga yuborgan,
natijada Tо‗ytepa va Niyozbek qal‘alari egallanib, u yerlarga Qо‗qon
garnizoni joylashtirilgan. Olimxon Toshkentga 1809 yil Qurama orqali
harbiy yurish qilib Kerovchiga kelganda unga Qurama qо‗shini va
qilquyruqlar (bosib olingan yerlarlardagi kо‗chmanchi va о‗troq aholidan
zо‗rlab harbiy majburiyatga tortilgan kishilar) qо‗shilgan. Sо‗ngra
Tо‗ytepa orqali Qо‗yliqqa va nihoyat Salor arig‗i sohiliga yetib kelgan
Qо‗qon askarlari shahar atrofidagi muhim qal‘alarni egalladi. Toshkent
yaqinidagi Niyozbek qal‘asini egallagan Qо‗qon garnizoni askarlarining
tez-tez bosqini tufayli toshkentliklar-ning iqtisodiy ahvoli og‗irlashgan.
Toshkent Qо‗qon xonligi tomonidan uzil-kesil bо‗ysundirilgandan keyin
shaharni 1810 yildan xon noibi boshqara boshladi.
Bu hududlarni qо‗lga kiritgach, Qо‗qon xonligi bevosita Rossiya
bilan tashqi savdo aloqalari uchun yо‗l ochildi. Qо‗qon xonligi
kuchayib borishi bilan uning siyosiy maqomi ham о‗zgardi. Dastlabki
vaqtlarda «biy» yoki «bek» unvonlarida davlatni boshqargan Qо‗qon
hukmdorlari 1805 yilda Olimxon tomonidan joriy etilgan «xon» unvoni
bilan yuritiladigan bо‗ldi. Shu vaqtdan boshlab Olimxon «xon» deb
e‘lon qilindi va davlat ham Qо‗qon xonligi deb yuritiladigan bо‗ldi.
Markaziy hokimiyatni kuchaytirishga bо‗lgan intilishi yо‗lida Olimxon
bir qancha yirik amaldorlar va xon xonadoniga mansub kishilarni qatl
qildirdi, xon hokimiyatning cheksizligini ta‘minladi. Bu esa xondan
norozi bо‗lgan amaldorlar va beklarning Olimxondan noroziligi
ortishiga olib keldi. Olimxon о‗z ukasi Rustambekni va bir qancha din
164
peshvolarini о‗ldirib yuborgach, undan norozi bо‗lgan kishilarning soni
yanada ortdi, manbalarda ta‘kidlanishicha, bu odamlarga xonning ukasi
Umarbek boshchilik qilgan.
1810 yilda Olimxon о‗g‗li Shohruxxon bilan Toshkentga
qaytayotgan vaqtda Oltiqush mavzesida andijonlik Qambarmirzo
tomonidan otib о‗ldiriladi. -―U diniy poydevorni qaytadan tashkil etish
uchun qator choralar kо‗radi. Masalan, diniy unvon hnsoblangan
«Eshon»ni bekor qiladi, kambag‗al, bechoralarga va «qalandarlar»ga yer
maydonlari va chorva beradi, shu bilan birga ularni ijtimoiy-foydali
mehnatga jalb qiladi. Ayrim dindor arboblarning tо‗g‗ri ibodat qilishini
tekshirish maqsadida imtihon qiladi (sinab kо‗radi) va yolgonchiligi fosh
qnlinganlarni jazolaydi. Dindor ruhoniylar Olimxonning bu xattiharakatidan norozi bо‗ladilar. Uning Toshkentdaligidan foydalanib, fitna
uyushtiradilar, u о‗ldirildi, deb mish-mish tarqatadilar. Taxtga uning ukasi
Umar о‗tqaziladi. Olimxon xiyonatni bilib qolib, qisqa yо‗l bilan
Qо‗qonga jо‗naydi, yо‗lda esa pistirma qо‗yilgan edi. Olimxon 1810 yilda
«Olti qush» degan joyda otib о‗ldiriladi. Qotil andijonlik Qambar Mirzo
edi‖353. Tadqiqotchi SH.Mahmudov esa manbalarga asoslangan holda bu
voqeani quyidagicha tavsiflaydi: -―Xonlik tarixiga oid ishonchli manba
hisoblangan «Muntaxab ut-tavorix» asarida Olimxonga muxolifatda
bо‗lgan sarkardalar Irisqulibiy va Jumaboylar ekanligi va bu sarkardalar
tomonidan qо‗shin ichida fitna uyushtirilganligi hamda Umarxonni taxtga
о‗tqazish masalasi aynan ular tomonidan amalga oshirilganligi bayon
qilinadi354. Olimxondan sо‗ng taxtni ukasi Umarbek (1810-1822) egallaydi.
Umarxon hukmronligi davrida bо‗ysunmay qо‗ygan Turkiston, Chimkent,
Sayram va Avliyoota egallandi. Jizzax, О‗ratepa va boshqa joylar uchun
Qо‗qon xonlari Buxoro amirligi bilan betо‗xtov urushlar olib bordi.
Shunga qaramay Umarxon davrida xonlikda madaniy hayot rivojlandi,
davlat boshqaruv tizimida ham bir qator islohotlarni amalga oshirildi,
jumladan, markaziy boshqaruv tizimini isloh qilinib, shu davrgacha
Qо‗qonda mavjud bо‗lmagan ayrim unvonlar va mansablar, jumladan,