Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

353 Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. Т.: «Фан‖, 1996. 26-б.
354 Қўқон хонлигининг маъмурий-бошқарув тизими. 41-б.
165
mingboshi, shayxulislom kabi mansablarni joriy etildi. 1818 yilda
Qо‗qonda katta jome masjidi qurish haqida farmon berib, Umarxon din
homiysi sifatida ham о‗z mavqeini oshirib yubordi va «Amir ul —
muslimin» unvonini ham qо‗lga kiritdi va amalda diniy va dunyoviy
hokimiyat egasi bо‗lib qoldi. Amir Umarxon Toshkentga ham yurish
qildi va uni egasi bо‗lib qoldi. Amir Umarxon Toshkentga ham yurish
qildi va uni egallab (1811) Lashkar qо‗shbegini shaharga hokim etib
tayinladi va Rajab qо‗shbegini Turkistonga jо‗natdi. Turkiston
egallangach, unga Shayx Bedil dodxohni hokim etib tayinladi. Amir
Haydarga qarshi Jizzax uchun olib borilgan kurashlar Umarxonga
muvaffaqiyat keltirmadi. Umarxon davrida Qо‗qon xonligida adabiyot
va she‘riyat ancha yuksaldi, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilandi.
«Jannatmakon» nomini olgan Amir Umarxon 1822 yilda kasallanib
vafot etdi va taxtni uning 14 yoshli о‗g‗li Muhammad Alixon egalladi.
Bu jarayonda yana taxt uchun kurashlar yuzaga keldi va ichki siyosiy
vaziyatni keskinlashtirib yubordi. Bu kurashlarga Umarxonning singlisi
Oychuchuk oyim sababchi bо‗ldi. Oychuchuk oyim о‗zining о‗g‗li Chinni
Tо‗ra uchun Qо‗qon taxtiga da‘vogarlik qilib, hokimiyatni о‗z qо‗liga
olishga harakat qildi. Biroq bu vaqtda hokimiyatda yuqori mavqega ega
bо‗lgan Muhammad Alixonning qaynotasi Yusuf mingboshi, shuningdek,
hokimiyatga ta‘siri kuchli bо‗lgan Zokirxо‗ja shayxulislom va Qosim
beklarbegilarning say-harakatlari bilan Muhammad Alixonning
hokimiyatga chiqishi ta‘minlanadi355.
Muhammad Alixon (Madalixon) davrida (1822—1842) Qо‗qon
xonligi iqtisodiy va siyosiy jihatdan ancha yuksaldi. Muhammad
Alixon (1822-1842) Sharqiy Turkiston bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarni
kuchaytirishga harakat qildi. Xonlik chegaralarini kengaytirib Qorategin,
Kо‗lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz va Matcho viloyatlarini bosib oldi.
Chegaralarni mustahkamlash maqsadida Pishpak, Tо‗qmoq, Kushka,
Avliyoota va boshqa harbiy istehkomlar qurildi. 1826-1831 yillarda
Qashg‗arda xitoyliklarga qarshi kurash olib bordi va halq unga
«G‗oziy» nomini berdi. 1830-1831 yillarda Muhammad Alixon
Qoshg‗arga yana harbiy harakat uyushtirdi va g‗alabaga erishdi. G‗alaba
355 Воҳидов Ш., Сангирова Д. Шоҳ ва Шоир Мадалихон // Фан ва турмуш, 1998 йил. 5-сон. 24-б.
166
natijasida 1831 yilgi Pekin - Qо‗qon sulh shartnomasi imzolandi.
Shartnomaga muvofiq, Qoshg‗ardagi savdo munosabatlari tо‗liq
Qо‗qonning nazoratiga о‗tdi356.
Madalixon davrida Buxoro amirligi bilan ham tez - tez
tо‗qnashuvlar bо‗lib turdi. Bu urushlarning hammasi mehnatkash halq
zimmasiga yangi soliqlar solinishi va aholi turmushining og‗irlashuviga
olib keldi. Halq g‗alayonlari kuchaydi. Hukmronligining sо‗nggi
yillarida davlat ishlariga e‘tiborini susaytirgan Madalixondan norozi
bо‗lgan kuchlar unga qarshi fitna tayyorlaydilar. Davlat boshqarishda
katta tajribaga ega bо‗lgan va xonning yaqin maslahatchisi Mingboshi
Haqqulining о‗ldirilishi ularga yanada qо‗l keldi. Fitnaga bosh
qо‗shgan Qozi Kalon Toshkent hokimi va boshqalar Madalini taxtdan
ag‗darib tashlamoqchi bо‗ldilar. Ular Buxoro amiri Nasrulloga elchi
yuborib, о‗z niyatlarini amalga oshirishda undan yordam sо‗radilar.
1842 yil aprelda katta qо‗shin bilan Qо‗qonga bosib kelgan Nasrullo
shahar yaqinida joylashdi.
О‗ziga qarshi norozilikning kuchayib borishidan havfsiragan
Madalixon 1841 yil noyabr oyida ukasi Sulton Maxmud foydasiga
taxtdan voz kechgan bо‗lsada, sulh sо‗rab amir Nasrullo huzuriga elchi
yuboradi. Biroq uning barcha takliflari rad etiladi va Madalixon oilasini
va о‗ziga sodiq ming kishini hamda xazinani olib, Namangan tomonga
qochadi. Biroq ular Amir Nasrullo farmoni bilan tutib keltiriladi va
Madalixon, uni onasi Nodirabegim, Sulton Maxmudxonlar qatl etiladi.
Qо‗qonda 12 kun turgan amir Nasrullo bu yerda Ibrohim dodxohni
qoldirib о‗zi Buxoroga qaytadi. Ibrohim dodxohning shahar aholisiga
zulmni - haddan oshirib yuboradi. Avaz Muhammad Attor Xо‗qandiy,
Hakimxon tо‗ralarning о‗z asarlarida qayd etishlaricha, Ibrohim
dodhox aholiga nisbatan moli omon solig‗ini solishdan tashqari chor
puli, panj puli kabi yana kо‗plab soliqlar va yig‗imlar joriy qilgan,
xatoki ekilgan har bir daraxt uchun beshdan bir qism miqdorida
soliqlar belgilangan357. Iqtisodiy zulmning haddan oshib ketganligi
bois, 3 oy о‗tgach unga qarshi qо‗zg‗olon kо‗tariladi. Qо‗qon