Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

Toshkent bekligining boshqaruv tizimi. XVIII asrning birinchi
yarmida Buxoro xonligida yuzaga kelgan siyosiy hayot inqirozi uning turli
viloyatlari taraqqiyotiga ta‘sir kо‗rsatgan. Shunday hududlardan biri
hisoblangan Toshkentda shu asrning boshlarida mahalliy xо‗jalarning
mavqei ortib borgan. Natijada shaharda tо‗rt daha xо‗jalari tomonidan
idora etilgan boshqaruv tizimi shakllangan. Bu tizim 1784 yilda
Toshkentda ―shahar-respublika‖ga о‗sib о‗tgan419.
Yunusxо‗ja davlatni boshqarishni ham birmuncha tartibga solib,
yakkahokimlik tarzida ish yuritgan. Bu borada shunday deyilgan:
«Toshkent hukmdori (Yunusxо‗ja) о‗z fuqarolari ustidan cheksiz
hokimiyatga ega. Ammo u о‗z atrofidagi eng yaxshi amaldorlar bilan
416 Шамсиев М.Б. XVIII аср иккинчи ярми Тошкент тарихини ўрганилиши хусусида / Ўзбекистон
пойтахти Тошкент 2200 ѐшда. Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбилейига бағишланган Халқаро
илмий конференция материаллари. Тошкент. «Фан». 2009. 232-б.
417 Муқимов Зиѐдулла. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: ―Адолат‖, 2003. 220-б.
418 Зиѐев Х.З. Юнусхўжа. http://e-tarix.uz
419 Агзамова Г.А. Тошкентнинг Ўрта Осиѐда кечган сиѐсий ва иқтисодий жараѐнларда тутган ўрни
(XVI-XIX асрнинг биринчи ярми). / Ўзбекистон пойтахти Тошкент 2200 ѐшда. Тошкент шаҳрининг
2200 йиллик юбилейига бағишланган Халқаро илмий конференция материаллари. Тошкент. «Фан».
2009. 211-212-бб.
203
maslahatlashgan holda hokimiyatni boshqaradi. Bu kengashda
Yunusxо‗jaga eng sodiq va ishonchli xо‗jalar qatnashadi. Shaharni Bosh
xо‗ja mansabidagi amaldor boshqarib, u tartib-intizom va obodonchilikka
doir masalalar bilan shug‗ullanadi. Bosh xо‗ja aybdorlarni jazolash
huquqiga ega. Ammo kimki uning hukmidan norozi bо‗lsa bevosita
Yunusxо‗jaga murojaat qila oladi. Bosh xо‗ja aholiga Yunusxо‗janing
kо‗rsatmasi asosida soliqlar soladi. U hukmdor yо‗qligida viloyatni
boshqarish huquqiga egadir»420.
Bu vaqtda Toshkent tо‗rtta dahadan iborat bо‗lib, bular
Shayxontahur, Sebzor, (Qaffol Shoshiy), Kо‗kcha (Shayx Zayniddin) va
Beshyog‗och (Zangiota) dahalari bо‗lgan. Bulardan qadimiylari Sebzor va
Kо‗kcha hisoblanib, Sebzor kо‗plab bog‗lar, Kо‗kcha kо‗plab dalalar, deb
ta‘riflangan. Shayxontahur Shayx Xovandi Tahur nomidan kelib chiqqan,
Beshyog‗och turkiy nom bо‗lgan. Har bir daha mahallalarga bо‗lingan.
Tadqiqotchi О‗.Sultonovning ―Tarixi jadidi Toshkand‖ asaridagi
manbaviy ma‘lumotlarga asosan kо‗rsatishicha Toshkent shahri hududi bir
necha mahallalarni о‗z ichiga olgan tо‗rt dahadan iborat bо‗lgan.
Muhammad Solihxо‗janing yozishicha, tо‗rt daha yoki rukn nomi dastlab
Toshkentda yashab о‗tgan Abu Bakr Qaffol Shoshiy (904–976), shayx
Zayniddin (XIII asr), shayx Xovand Tahur (vaf. 1359 y.), Zangi ota (vaf.
1258 y.) nomlari bilan atalgan. Keyinchalik ular Sebzor, Kо‗kcha,
Shayxontahur va Beshyog‗och deb yuritila boshlangan. Har bir daha bir
necha mahalla va mavzelarni о‗z ichiga olgan bо‗lib, ular ayrim ishlarda
chuqur tadqiq qilingan. «Tarixi jadidayi Toshkand» asarining turli
voqealar bayonida Balandmasjid, Orqakо‗cha, Qoratosh, Mergancha,
Qatorterak, Qiyot, Qoryog‗di (Qorbog‗di), Zanjirlik, Xoja Rushnoyi,
Xо‗jakо‗cha, Parchabof, Sanchiqmon, Hofiz Kо‗hakiy, Kallaxona,
Chig‗atoy, Kamolon, Suzukota, Yalangqari, Oqmasjid, Koshg‗ariyon,
Yangishahar, Ganjtepa, Oxunguzar, Hastimom, Taxtapul, Sarfaros,
Chuqurkо‗prik, Devonbegi, Murodali, Shohnishin, Havzbog‗, Qoratut,
Chehlbulog‗ kabi mahallalar hamda shahar tashqarisidagi Parvizshohi,
Darvishak qofqa, SHо‗rtepa, Oltintepa, Oqqо‗rg‗on, Kuvaidtepa, Mirobod,
420 Муқимов Зиѐдулла. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: ―Адолат‖, 2003. 222-б.
204
Minor, Jarboshi, Qoraqamish, Mingо‗rik, Childuxtaron, Chinobod,
Sanduqlik qо‗rg‗on va boshqa mavzelarni, ayrim mahallalarning guzarlari
hamda ulardagi inshootlar eslatib о‗tilgan421.
Mahallalar dastlabki aholining ma‘muriy-xо‗jalik va jamoaviy
tashkiloti bо‗lib, о‗zining boshqaruv tizimiga ega bо‗lgan. Mahallani
saylangan oqsoqol boshqargan. Oqsoqolning vazifasi umummahalla yer
hududlarini о‗zgartirish, suv bilan ta‘minlash6 kabi vazifalardan iborat
bо‗lgan. 1740 yil Toshkentga kelgan rus zobiti Millerning guvohlik
berishicha, bu vaqtda Toshkentda 150 ga yaqin mahallalar bо‗lgan. Har bir
daha obrо‗li xonadon vakillari tomonidan boshqarilgan.
O.D.Chexovichning ma‘lumot berishicha, tо‗rtta e‘tiborli, boy xonadon
sohiblari Shayxontahur dahasida Avlayqulixon avlodidan Boboxontо‗ra,
Beshyog‗ochda Ashtarxoniy-lardan Rajabbek, Kо‗kchada Chig‗atoyxon
avlodidan Muhammad Ibrohimbek, Sebzorda Jо‗chixon nasliga mansub
yana bir kishi hokim bо‗lib ular о‗rtasida doimo kelishmovchiliklar bо‗lib
turgan. О‗zaro kelishmovchiliklar ichki va tashqi savdoga hamda shahar
xо‗jaligi hayotiga о‗z ta‘sirini о‗tkazgan422.
Muhammad Solih Toshkandiyning ―Tarixi jadidai Toshkand‖ asarida
aytilishicha, ―Chor hokimlik‖ davrida uchta daha hokimlari birlashib,
Avlayqulixon avlodlariga qarshi urush olib borilganligi aytilgan. Uzoq
vaqt davom etgan janglardan sо‗ng Salimsoqtо‗ra va Boboxontо‗ra
boshchiligidagi Avlayqulixon avlodlari birin-ketin uch dahani egallaydi va
g‗olib tomon talabi bilan mashvarat о‗tkaziladi. Bunda shaharda yagona
hokim va yagona harbiy boshliq bо‗lishini talab qilishadi. Mashvaratga
kо‗ra Devonbegi mahallasidan bо‗lgan Salimsoqtо‗ra harbiy qо‗mondon,
Rustam tо‗ra otaliq vazifasiga, Odiltо‗ra parvonachi, Boboxontо‗ra esa
qо‗shin boshlig‗i vazifalariga, Salimsoqtо‗ra taklifiga kо‗ra Shayx
Xovandi Tahur avlodlaridan bо‗lgan Yunusxо‗jani ―viloyat voliysi‖ etib
saylaganlar423.
421 Султонов Ў. Муҳаммад Солиҳхўжанинг ―Тарихи жадидаи Тошканд‖ асари муҳим тарихий манба
сифатида (XIX аср). Тарих фан ном ... дисс. Тошкент, 2007. 99-б.
422 Шамсиев М.Б. XVIII аср иккинчи ярми Тошкент тарихини ўрганилиши хусусида / Ўзбекистон
пойтахти Тошкент 2200 ѐшда. Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбилейига бағишланган Халқаро
илмий конференция материаллари. Тошкент. «Фан». 2009. 232-233-бб.
423 Султонов Ў. Муҳаммад Солиҳхўжанинг ―Тарихи жадидаи Тошканд‖ асари муҳим тарихий манба
сифатида (XIX аср). Тарих фан ном ... дисс. Тошкент, 2007. 89-б.
205
Muallifi noma‘lum bо‗lgan «Anjum at-tavorix» asaridagi
ma‘lumotlarga qaraganda, О‗rta juz xoni Ablayxon Toshkentni qalmoq
noiblaridan tortib olgach, shaharning tо‗rt dahasini (tо‗g‗rirog‗i dahalarga
qarashli mavzelarni) о‗ziga yaqin urug‗larga topshirgan. Jumladan,
Beshyog‗och shayxim toifasiga, Kо‗kcha qо‗ng‗irot va о‗rta yuz
jamoasiga, Sebzor chinish firqasiga, Shayxontahur sergili, eli va uchoqli
toifasiga berilgan. Toshkentni о‗z qо‗li ostida birlashtirgan Yunusxо‗ja
(1784–1803) ham dastlab raqiblariga qarshi kurashda sanchiqli (yoki
sanjiqli), qirq, qiyot, turk, qang‗li urug‗lari bilan bitim tuzib, ularning
yordamidan foydalangan va Toshkentni birlashtirgach, ushbu urug‗larga
shahar tevaragidan yerlar bergan424.