Tarixiy antropologiya
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
antrapologiya
|
3.
Neoevolyutsionizm. XX asrning 40 -yillarida antropologiyaning taraqqiyoti evolyutsionizm g‗oyalariga qiziqishning kuchayishiga olib keldi. Bu paytda klassik evolyutsionizmning sodda to‗g‗ri chiziqliligini yengishga intilgan yangi yo‗nalish shakillandi. Neoevolyutsionizmtarafdorlari ―evolyutsiya‖ atamasini u albatta progress (taraqqiyot) yoki ortga qaytarib bo‗lmaydigan o‗zgarishni: oddiylikdan murakkablikka o‗tishni; oddiy moslashuv (adaptasiya)ning kuchayib borishini bir chiziqli yoki ko‗pchiziqli evolyusiyani; darvshning turlar bo‗yicha g‗oyasini umuman inson madaniyatiga nisbatan qo‗llash mumkinmi va h. ko. ni turlicha izohlagan. Ushbu atamani tushunilishi bo‗yicha u yoki bu nazariy xulosalar qilingan. Yangi evolyutsionizm g‗oyasi tarafdorlarining ko‗pchiligi, universal tarixiy qonuniyatni tan olmaydilar, shuning uchun ular ―evolyusiya‖ni ma‘lum bo‗lmagan sabablarga ko‗ra insoniyatning doimiy rivojlanishi sifatida izohlaydilar. Madaniyatning bir chiziqdagi taraqqiyoti g‗oyasi o‗rnida neoevolyutsionistlar bir necha: umumiy va 89 xususiy taraqqiyot nazariyasi, mikro va makrotjarayonlar nazariyasini, madaniy dominanta qonuni, taraqqiyot imkoniyati qonuni va boshqalarni ishlab chiqdilar. o‗z tadqiqodlarida ular insoniyat tarixini ko‗pliniyali yopiq sistemalar taraqqiyoti yig‗indisi sifatida ko‗rsatib, ko‗pliniyalikni insonni ekologik muhitga moslashuvi natijasi sifatida izohlaydilar. Neoevolyutsionizm g‗oyalari AQShda alohida ta‘sirga ega bo‗lib, kulturolog va etnolog Lesli Elvin Uayt (1910-1975) asarlarida to‗liq ishlab chiqilgan. O‗zining madaniyat haqidagi g‗oyalar va umumiy konsepsiyalarini Uayt ―madaniyat haqida fan‖ (1949), ―madaniyat evolyusiyasi (1959) va‖ madaniy sistemalar tushunchasi: qabilalr va millatlarni tushunish kaliti ―(1975) fundamentlar asarlarida bayon etgan. Uayt konchepsiyasi asosida uning ijtimoiy madaniy hodisalar va jarayonlarni tadqiq qilishda ikki tadqiqot usuli: tarixiy va funksional bo‗lishiga qarashli qarshi ekanligi yotadi. Birinchisi katta ijtimoiy ahamiyatga ega hodisalarni taxlil qilsa, ikkinchisi madaniy hodisalar, jarayondarning umumiy xususiyatlarini, ularning xronologik ketma – ketligidan qat‘iy nazar o‗rganilishini anglatadi. Ularning o‗rniga amerikalik olim, madaniy jarayonlarning uch turini, uni izohlashning yana shuncha usulini: vaqtli jarayonlar, xronologik ketma – ketlikdagi muhim voqyealar tarix tomonidan o‗rganilishi lozim: madaniy taraqqiyotning funksional jihatlari–funksional analiz chegaralarida tadqiq qilinsa; nihoyat formal – vaqtli jarayonlar, unda madaniy hodisalar vaqtli ketma – ketlik formalida – evolyutsion metodda ko‗rilishi lozim. Uaytning fikricha evolyusiya, mavjudlikning uch asosiy formasining yaxlitlikdagi taraqqiyoti bo‗lib, bu jarayonda bir forma ikkinchisidan xronologik ketma-ketlikda o‗sib chiqadi. Har bir forma o‗z navbatida madaniyatning turli elementlari yig‗indisidan tashkil topadi. Uayt bo‗yicha madaniyat mustaqil tizimni tashkil etib, uning vazifasi va maqsadi-insoniyat uchun hayotni xavfsiz, yaraydigan qilishdir. U o‗z hayotiga ega, o‗z prinsip va qonuniyatlari tomonidan boshqariladi. Asrlar davomida u shoxlarni tug‗ilganidan o‗z bag‗riga olib, ularni fikrlari, xulqi, tasavvuri va munosabatlariga ega shaxslarga aylantiradi. 90 Lekin Uaytning yozishicha har qanday taraqqiyotning o‗lchovi va manbasi energiya (quvvat) hisoblanadi. Barcha tirik mavjudotlar kosmosning erkin energiyasini, o‗z tanalaridagi hayotiy jarayonlarga xizmat qiladigan quvvat turlariga aylantiradi. O‗simlik quyosh energiyasini o‗sish, qayta yaralish uchun, hayotini saqlash uchun btgani singari, insonlar ham yashash uchun quvvat olishlari shart. Bu to‗lig‗icha madaniyatga ham ta‘luqlidir. Har qanday madniy harakat energiyani sarflashni talab etadi. Madaniyatning yuksakligi omili va belgisini aniqlovchi vosita, uning quvvat bilan ta‘minlanishi darajasidir. Madaniyatlar foydalanayotgan quvvati miqdori bilan farqlanib, madaniy taraqqiyot darajasi aholi jon boshiga yil davomida ishlatilgan quvvat miqdori bilan o‗lchanishi ham mumkin. Taraqqiy etmagan madaniyatlar faqat inson kuchiga nisbatan rivojlanganlari esa shamol, bug‗, atom quvvatidan foydalanadi. Shu tariqa Uayt madaniyati evolyusiyasini ishlatiladigan quvvat miqdorining o‗sishi, butun madaniy evolyutsiya mazmun-mohiyatini insonning dunyoga moslashuvini takomillashtirish bilan bog‗laydi. Uayt konsepsiyasida muhim o‗rinni ramzlar nazariyasi egallaydi. Olim madaniyatni ekstrasomatik (notanaviy) an‘ana sifatida belgilab, unda ramzlar yetakchi rol o‗ynashini ta‘kidlaydi. Uning fikricha ramziy xulq – atvor madaniyatning asosiy belgilaridan biri, sababi ramzlardan foydalanish insonning asosiy o‗ziga xosligidir. Ramzni Uayt so‗zi bilan shakllangan g‗oya hisoblab, uni insontajribasini tarqatish va davom ettirish imkonini beradigan vosita hisoblaydi. U razmning inson madaniyatidagi rolini odamni oddiy hayvondan ―inson hayvon‖ga aylanishida ko‗radi. Neoevolyutsionizmning taraqqiyoti yana bir yo‗nalishi, ko‗pliniyali g‗oya Julian Styuardning (1902-1972) ―Madaniy o‗zgarishlar nazariyasi‖ (1955) asarida aksini topdi. Unda Styuard har bir madaniyatni, alohida tabiiy muhitga moslashgan tizim sifatida qaraydi. Uning fikricha tabiat evolyusiyasi turli yo‗llar bilan ro‗y berishi mumkin, ammo o‗xshash tabiiy muhitda va deyarlik bir xil texnologik taraqqiyot darajasidagi jamiyatlar evolyusiyasi nisbatan o‗xshash bo‗lishi mumkin. Bu paralel evolyusiya fenomeni geografik jihatdan bir- 91 biridan uzoq va o‗zaro aloqada bo‗lmagan jamiyatlar taraqqiyotidagi jarayonlarning o‗xshashligini izohlaydi. Styuardning fikri turli jamiyatlar o‗xshashligi madaniy diffuziya konsepsiyasi vositasida izohlanishi mumkin emas. U yoki bu madaniy formalarning vujudga kelishi, tabiiy muhit, jamiyat texnologik taraqqiyoti darajasi va uning faoliyati orasidagi o‗zaro aloqalarni analizdan izohlanadi. Shu tarzda Styuard o‗zining evolyusiyalarini ko‗pligi konsepsiyasi orqali madaniy o‗zgarishlar g‗oyasini asosladi. Styuardning yozishicha madaniy taraqqiyot qonunlarini tadqiq qilish uch yo‗l bilan evolyusiyani bir liniyali taraqqiyoti nazariyasi, ya‘ni barcha xalqlar madaniyati taraqqiyotining kelib chiqishi birligi g‗oyasi unda ushbu taraqqiyotning turli bosqichlarida genlar farqlar shakllangani tan olinadi, madaniy relyatavizm nazariyasini qo‗llash orqali, u turli xalqlar madaniyatlari orasidagi sifat farqlariga e‘tibor qaratadi. Ko‗pliniyali evolyusiya nazariyasini qo‗llash, unda alohida madaniyatlar taraqqiyoti turli yo‗llar bilan bo‗lishi, bu holatni atrof- muhitga moslashishining turli jihatlari bilan bog‗liq ligi bilan izohlanadi. So‗nggi nazariyaning asoschisi va tarafdori bo‗lgan Styuard, atrof- muhitning turli-tumanligi, unga moslashuv formalarini ham turlicha bo‗lishiga ishonadi. Shuning uchun madaniyat taraqqiyoti turli yo‗nalishlardaketib biz madaniy evolyusiyaning ko‗plab turlarini va uning ko‗plab omillarini ko‗rishimiz mumkin. Madaniy o‗zgarishlar jarayonini izohlash uchun Styuard ―madaniy ekologiya‖ tushunchasini kiritib, u madaniyatlarni atrof-muhitga moslashuvi va o‗zaro aloqalari jarayonini anglatadi. Styuard bu tushunchani uning fikricha insonni biologik muhitga moslashuvini ifodalanishini aks ettiruvchi ―inson ekologiyasi‖ va ―ijtimoiy ekologiya‖ tushunchalariga qarama-qarshi qo‗yadi. Styuardning madaniy ekologiya konsepsiyasi asosiy maqsadi, moslashuv evolyutsion xarakterdagi ichkiijtimoiy munosabatlarni o‗z ortidan olib keladimi yoki yo‗qligini aniqlash bo‗lgan. Uning fikricha madaniy moslashuv uzluksiz jarayon, chunki biror bir madaniyat atrof muhitga uzil-kesil moslasha olmagan. Styuardning ta‘kidlashicha madaniyatning asosiy xususiyatlari tabiiy muhit bilan bog‗liq, lekin bu 92 bog‗liqlik madaniy omillar bilan xususiyatlanadi. Styuard g‗oyasida ―madaniy tip‖ tushunchasi, madaniyat yadrosini tashkil etadigan xususiyatlar yig‗indisi sifatida muhim o‗rin tutadi. Styuard ekologiyani muhim omil hisoblasada, uning fikricha madaniyatning hamma jihatlarini ham ekologik moslashuv bilan izohlab bo‗lmaydi. U qator misollar yordamida, tabiiy muhitga bog‗liqlik, juda ham to‗g‗ridan-to‗g‗ri (pryamaya) emasligini tasdiqladi. Tarixiy taraqqiyot shuni ko‗rsatmoqdaki, madaniyat qanchalik sodda bo‗lsa, uning geografik muhitga bog‗liqligi kuchli bo‗ladi. Styuard evolyutsion nazariyasini takomillashtirar ekan, ijtimoiy- madaniy integrasiya darajasi konsepsiyani shakllantirishga yaqinlashdi. Olim oddiy va murakkab jamiyatlar orasidagi farqlar faqat son bilan o‗lchanmasligiga ishongan. Nisbatan yuksak tizimlar faqat xilma-xil va ko‗plab qismlardangina tashkil topmagan. Murakkab tizimlar sifat jihatidan oddiylaridan farqlanadi, sababi murakkablik darajasi farqlari integrasiya va moslashuvning turli formalarini keltirib chiqaradi. Madaniy evolyusiyada atrof muhitning rolini sinchkovlik bilan tadqiq qilgan Styuard, uning ikkilamchi xarakterga ega ekanligini: ijodiy kuch sifatida chiqishidan tashqari, cheklovchi omil bo‗lishi ham mumkinligi xulosasiga keldi. Oxirgisi muhim ahamiyatga ega, chunki agar ham qanday tizim ma‘lum chegaragacha o‗zgarishi mumkin, aksari holatda odamlar tirik qolmaydi. Bu chegaralar keng yoki tor bo‗lishi, o‗z navbvtida o‗zlariga bo‗ysunadigan madaniy xaraklarning katta yoki kichik kenglikda bo‗lishini ta‘minlaydi. Yuksak texnologiyali jamiyatlar, bu borada atrof muhit cheklovlaridan erkinroq bo‗lib, kengroq madaniy difazonga ega bo‗ladi. XX asrning 50-60 yillarida neoevolyutsionizm amerika antropologiyasida yetakchi nazariy yo‗nalishga aylandi. Sababi neoevolyutsionistlarning madaniyat taraqqiyoti haqidagi konsepsiyalari, klassik evolyutsionistlarnikiga nisbatan murakkab va ko‗p qiraligi bilan ajralib turadi. Neoevolyutsionizmning ajralib turadigan xususiyati, uning zamonaviy madaniyat faktlaridan foydalanib madaniyat taraqqiyotiga nisbatan qadimgi davrlari jarayonlari haqida xulosalar qilishidir. 93 Hozirgi kunda neoevolyutsionizmning eng taniqli namoyondasi Marvin Xarris (1929 y.tug‗.) bo‗lib, u o‗zini Uayt va Styuardlarning davomchisi hisoblaydi. Uning ―Madaniy materializm‖ (1979) asarida bayon etgan qarashlarida, madaniyatlar orasidagi tafovut va o‗xshashliklar oxir – oqibat, odamlar ehtiyojlarini qondirish texnologiyalarining, hozirgi paytdagi atrof muhit sharoitlariga mosligi bilan belgilanadi. Har qanday texnologiya atrof muhit xususiyati bilan mutanosib bo‗lishini mavjud resurslardan optimal foydalanib, kam mehnat va quvvat sarf qilishni ko‗zda tutadi. Shu tariqa tizim muvozanat paydo bo‗lib, uning alohida ko‗rsatkichlari o‗zgarmaguncha o‗z muhimligini saqlab qoladi. Bu kabi fikrlarga tayangan Xarris, turli madaniyatlar misolida, biz umuman keraksiz deb hisoblagan qator udumlarni ortida iqtisodiy manfaatlarning yotganini tasdiqlashga urinadi. Xususan qadimgi hind vedalarida yirik shoxli molni kurbonlik qilingani haqida so‗z yuritilsada, hozirda hindlarda qoramolni o‗ldirishga qat‘iy tabu qo‗yilgan. Xarrisning fikricha, sigirlarni muqaddaslashtirish Hindistonda uzoq tarixiy jarayon bo‗lib, iqtisodiy, ekologik, demografik va texnik omillarning o‗zaro ta‘siri natijasidir. Tadqiqotchining xulosasicha madaniya va atrof muhit o‗zaro ta‘sir qiladigan omillardir. Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|