Tashqi muhitning kishi organizmiga mexanik, elektrotermik, kimyoviy va nur ta’siri natijasida to'qima va a’zolarda anatomik va funksional o'zgarishlarning paydo boMishi shikastlanish deyiladi

Mavzu: ________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Organizmda ro‘y berayotgan, o‘tkir rivojlanayotgan kasalliklar (shok, miokard-infarkti, ko‘p qon yo‘qotish, zaharla- nish va boshqalar) va og‘ir shikastlar tufayli kislorod yetishmovchiligi, ya’ni gipoksiya ro‘yobga chiqishi bilan terminal holatlar paydo bo‘ladi. Terminal holatga o‘limning hamma bosqichlari va reanimatsiyadan keyingi dastlabki davrlar kiradi.

Terminal holatga nafas olish va qon aylanish buzilishi yoki to‘xtashi bilan organizm to‘qimalarida o‘um to‘q bo'lmasligi aniqlangan, chunki bu jarayon to‘qimalarda ro‘y beradigan o‘lim bir vaqtda emas, balki har xil to‘qimaga nisbatan sekin yoki tez bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra ayrim a’zolaming (to‘qimalaming) yashash qobiliyati ham vaqtincha saqlanib qoladi. Organizmning qayta tiklanish xususiyatlarining pasayishi va gipoksiyaning chuqurlashishi miya to‘qimalariga ham o'tishi tufayli miyaning hamma faoliyatlari so‘na boshlaydi va hayot uchun xavf tug‘diradi. Shunga ko‘ra klinik (nisbiy) va biologik o‘lim tezlashadi.
Klinik o’lim — bu hayotiy zarur faoliyatlaming so‘nishi, yurak va nafas faoliyatlarining to‘xtashi bUan kechadi. Bunday holatda hali hayot to‘liq so‘ngan emas, balki tezkor davo va reanimatsiya usullarini qo‘llash bilan bemomi hayotga qaytarishga imkon bo‘ladi: Terminal holatning quyidagi bosqichlari tafovut qilinadi:

1. 
   talvasa oldi (agonal oldi);
   
2. 
   talvasa (agonal);
   
3. 
   klinik (nisbiy) o‘lim;
   
4. 
   biologik o‘lim bosqichlari mavjud.
   

Talvasa oldi bosqichining davom etish muddati ham har xil bo‘lib, bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etish mumkin. Bu davrda bemorning es-hushi hali qisman saqlangan, arterial bosimi 60 mm simob ustunidan pastga tushib ketgan. Puls dastlab taxikardiya, so‘ng esa bradikardiya, nafas yetishmovchiligi, shilliq qatlamlaming barmoq, burun uchlarining ko‘karishi (sianoz, akratsianoz) kabilar paydo bo‘ladi.Talvasa (Agonal) bosqichida es-hushi yo‘qoladi, markaziy asab tizimi faoliyatlari ham so‘na boshlaydi, arterial bosim va reflekslarni aniqlab bo'lmaydi, ko‘z qorachiqlari kengayadi, ko‘z reflekslari (muguz parda, qorachiqning yorug‘likka reaksiyasi reflekslari) yo‘qoladi. Nafas olish kamayadi yoki Cheyn-Stoks turida titroqli bo‘ladi. Bu bosqich ham bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etadi. Bu davr qancha uzoq davom etsa, klinik o'limga o‘tish muddati ham shuncha uzoq boMadi, natija- da bemorni tiriltirishga va hayotiy faoliyatlarini tikiashga ham ishonch ortib boradi.
Klinik (nisbiy) oMim — bu organizmning markaziy asab tizimlari, nafas va yurak faoliyati to'xtagandan keyin bir necha daqiqa davom etadigan holatdir. Bu davrda qon aylanish va nafas to‘xtashi bilan hayot belgilarining hammasi, faol to‘xtashi yuz berishi bilan kechadi, ammo hamma a’zolarda qaytmas o‘zgarishlar sodir boiganicha yo‘q. Shu tufayli bu bosqichdan hayotga qaytarish yoki tiriltirish uchun hali imkoniyatlar ham mavjud. Ю1п1к oiim davrida dastlab bosh miya qobig‘i faoliyatlari, so‘ngra yurak qon-tomir tizimi faoliyati buziladi. Natijada arteri­al bosim tushib ketadi, yurakning qonni haydashi ham kama­yadi, puls yo'qoladi, yurak urishi va nafas olish to‘xtaydi, ko‘z qorchig'i kengayib, uning reflekslari ham yo‘qoladi.
Ю1п1к oMim bosqichida ham yurakning bioelektrik faolliyati yana 30 daqiqagacha saqlanib turadi, bu esa yurak va nafasning butunlay to‘xtaganiga qaramay, modda almashinuv jarayoni eng past darajada boMsa ham saqlanib turgani va miya oz boMsada hayot faoliyatini saqlab turganini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham oddiy harorat sharoitida klinik o‘lim 5— 6 daqiqa davom etib, bu vaqtda reanimatsiya usullarini qo'llash bilan bemorni tiriltirish imkoni boMadi. Bundan kechroq muddatlarda qaytmas o‘zgarishlar sodir bo‘lib, klinik oMim biologik (yoki haqiqiy) o'limga o‘tadi. Sog‘liqni saqlashning asosiy yo‘nalishlaridan biri — kasallikning oldini olish boMganidek, bu tadbir reanimatologi- yaning asosiy yo‘nalishi va maqsadi hisoblanadi. Terminal holat­ning oldini olish jarayonining klinik oiimga o‘tishini bartaraf qilish kabilar reanimatologiyaning asosiy yazifasi hisoblanadi. Buning uchun zudlik bilan tezkor (intensiv) davo tadbirlarini va kasallik­ning patofiziologik xususiyatlarini nazarda tutgan holda, reani­matsiya usullarini qoMlash ijobiy natjjalar beradi. Biologik o‘lim — reanimatsiya tadbirlari o‘z vaqtida qo‘llanilmasa, klinik o‘lim biologik o‘lim bosqichiga o‘tadi. Bunda ko‘z qorachiqlari uzayib, “mushuk ko‘zi” belgisi aniqlanadi, ya’ni o‘lim yuz bergach 2 soatdan so‘ng murda qotishi paydo bo'ladi. Tibbiyot amaliyotida reanimatologiya usullarini faqatgina terminal holatlarda emas, balki operatsiya va anesteziya paytida, operatsiyadan keyingi dastlabki soatlarda sodir bo‘ladigan og‘ir asoratlaming oldini olish uchun ham keng qo‘Uaniladi. So‘nggi paytlarda ko‘p tarmoqli shifoxonalarda shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markaz- larda, reanimatsiya boiimlari va markazlari tashkil etilgan. Bu bo‘limlarda hayot uchun xavfli bo'Igan ko'pgina jarayonlarga: epileptik statusida, hamma asfeksiya turlarida, komatoz holatlarida, turli shoklarda, zaharlanishlarda, miokard infarktida, talvasa holatlarida reanimatsiya usullari muvaffaqqiyat bilan qoMlanilmoq- da. Terminal holatlarda yoki hayot uchun xavfli boMgan jarayonlar- da bemorlami reanimatsiya boMimiariga joylashtirish bilan ularga malakali va toMiq tekshirish ishlarini o‘tkazish, tashxis qo‘yish va davolash uchun murakkab apparatlardan foydalanishga imkoniyatlar yaratilgan. Og‘ir xastalik va shikastlarda bemorning taqdiri o‘tkaziladigan reanimatsion tadbiriarning qanchalik to‘liq, tez, to‘g‘ri va malakali bajarilishiga bog'liq. Shunga ko‘ra, reanimatsiya usullaridan foydalanish xizmatini to‘g‘ri tashkil etish kundalik hayot taqozosidir. Organizmda ro‘y bergan patologik jarayonlarning ba’zi turlarida “tez yordam” mashinalarini chaqirish va maxsus shifoxonalarga joylashtirish ma’Ium vaqtni taiab etsa, ikkinchi holatda esa bemorga juda qisqa muddat ichida falokat ro'y bergan joyning o‘zida yordam ko‘rsatishga to‘g‘ri keladi. 0‘tkir yurak yetishmovchiligi yoki yurak va nafas faoliyati- ning to‘xtashi kabi holatlarda 5—6 daqiqa ichida “tez yordam” mashinalari yetib kelishiga ulgurmaydi va shifoxonaga olib borish uchun ham imkoniyat bo‘lmaydi. Bunday paytda birinchi bo‘lib kelgan shaxs yoki uning yonida boMgan kishi tomonidan reanimatsiya usullarini qo'llashga to‘g‘ri keladi.
Reanimatsiya usullari tez qo'llanishiga ko‘ra ikki gurahga boiinadi:

1. 
   Shikastlangandan keyin shu joyda dastlabki reanimatsiya tadbirlarini ko'rsatish. Bunday holatda ko‘pincha shikastlanuvchi yonida bo‘lgan kishiiar, transport haydovchiiari (shofyorlar) yo'lovchilar, militsiya hodimiari, sanitar drujinachilar yordamida bajariladi.
   
2. 
   Shifoxonada ko‘rsatilgan reanimatsiya tadbirlari asosan uchta yo‘nalishda olib boriladi:
   

1. 
   boiim yoki tezkor davolash palatalarida;
   
2. 
   maxsus reanimatsiya bo‘limlari va markazlarida;
   

v) umumiy reanimatsiya bo‘limlarida.
Bunday holatlarda reanimatsiya xizmatini tashkil qilishda va reanimatsiya o‘tkazish paytida zarur boigan mutaxassislarning maslahatidan hamda qo‘shimcha tekshirish usuliaridan foydalanish va zarur boMsa maxsus reanimatsiya boMimlariga o‘tkazish mumkin. Statsionargacha boMgan baxtsiz hodisaiarda, yuqorida qayd etilganidek bemor yonida bo‘lgan hodimlar tomonidan reanimatsiya tadbirlari o‘tkaziladi. Bemor tibbiyot muassasalarida (poliklinika) ham shifokor yoki hamshiralar yo‘q bo‘lgan joylarda (koridorda, zinalarda, liftda) ham baxtsiz hodisaga uchrashi ajablanarli hoi emas. Bunday paytlarda 4—5 daqiqa ichida shifokomi topib kelish va reanimatsiya bo‘limiga olib borish ham qiyin. Shuning uchun tibbi­yot muassasalarida xizmat qiluvchi hamma xodimlar ma’lumoti va lovozimidan qat’iy nazar reanimatsiya tadbirlarining oddiy usullarini bajarishdan xabardor bo‘lishlari kerak. Reanimatsiyaning umumiy tadbirlari: jgutlar qo‘yish, yurakni tashqi uqalash, sun’iy nafas oldirish, ya’ni og‘izdan-og‘izga va ogMzdan -burunga nafas yuborish usullarini mukammal bilish- lari kerak. Shifoxonadan tashqari ko'rsatiladigan reanimatsiya tadbiriarini bajarish “tez-yordam” stansiyalari xodimlari zimmasiga tushadi. Bunday reanimatsion tadbirlami o‘tkazish uchun RAF 277 I yoki BaRKAS В 1000 -1 Germaniya kabi reanimobillardan fbydalaniladi. Bu mashinalarda hodisa sodir bo‘lgan joyda va shifoxonaga olib borish paytida yo‘l-yo‘lakay umumiy reanimatsiya tadbirlami o‘tkazish uchun sharoit yaratilgan. Bemor behush yoki alkagol tufayli mast holda bo‘lsa, uning hujjatlari, qimmatbaho buyumlari qabul bo‘limi hodimiga tilxat bilan topshiriladi va tilxat- ni chaqiruv varaqasiga yopishtirib qo'yiladi.
Reanimatsiya mashinalari quyidagi jihoziar va dori-darmonlar bilan ta’minlangan:

1. 
   dorilar uchun kursi, quticha;
   
2. 
   kislarod ingolyatori KI-3 na;
   
3. 
   sun’iy nafas oldirish apparati DP-2;
   
4. 
   narkoz apparati AN-8;
   
5. 
   transport shinalari;
   
6. 
   radiostansiya;
   
7. 
   venaseksiya va traxeostomiya uchun intubatsion naychalar;
   
8. 
   qoMda olib yurildigan elektrokardiograf;
   
9. 
   difeibrilyator;
   

10. elektrostimulyator va boshqalar.