Tayanch so’zlar: Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni

Birinchidan, egalik qilish qonuniy huquq bo‘lib, bunda qonunga asoslangan holda muayyan ashyoga ega bo‘lish, uni o‘z xo‘jaligida saqlab turish, balansga kiritish imkoniyatidir.
Ikkinchidan, foydalanish qonuniy huquq, ya’ni ashyodan xo‘jalik yoki boshqa maqsadlarda foydalanish, uni o‘z manfaati yo‘lida ishlatib, foydali xususiyatlarini chiqarib olish huquqi.

			Egalik qilish huquqi
Mulkchilik huquqi
			Foydalanish huquqi
			Tasarruf etish huquqi

1-rasm. Mulkchilik huquqi tarkibi
Uchinchidan, tasarruf etish huquqi, ya’ni ashyoning mansubligi holati yoki vazifasini o‘zgartirish (boshqa shaxsga berish, yo‘q qilib yuborish) yo‘li bilan uning taqdirini belgilash imkoniyati. Qonun hujjatlarida mulkning daxlsizligi qonun bilan qo‘riqlanishi belgilab qo‘yilgan.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o‘zida mujassamlashtirgan. Shu sababli mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Shu tufayli mulkchilik ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriyadir.
Mulkchilik iqtisodiy o‘zlashtirishning tarixiy muayyan shakli bo‘lib, undan moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlarni amalga oshirishda foydalaniladi. Shunga asoslangan holda mulkchilikni mavjud tarixiy sharoitidan tashqari mustaqil tushuncha shaklida emas, balki muayyan tarixiy bosqichdagi iqtisodiy munosabat shaklida tushunmoq kerak. Davr taqozosiga asosan mulkchilik turli shakllarda namoyon bo‘ladi.
Mulkchilik sub’ekti O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga muvofiq fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat mulkchilik huquqining sub’ektlaridir. Yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo‘shlig‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, binolar, inshootlar, uskunalar, xom ashyo va mahsulotlar, pul, qimmatbaho qog‘ozlar va boshqa mol-mulklar, shuningdek intellektual mulklar mulk huquqlari ob’ektlari jumlasiga kiritiladi.
Mulkchilik ishlab chiqarishning ashyoviy omillariga va xizmatlariga egalik qilishda shakllanadi. Masalan, tovar oborotida biror shaxsda konkret ashyoga mulkchilik huquqining vujudga kelishi ayni vaqtda boshqa shaxsdagi unga bo‘lgan mulkchilik huquqining bekor qilinishini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari mulkchilik huquqini qo‘lga kiritishning bir qancha asoslarini belgilab bergan. Bunday asoslar jumlasiga quyidagilar kiritilgan: mehnat faoliyati, mol-mulkdan foydalanish bo‘yicha tadbirkorlik va boshqa xo‘jalik faoliyati, shu jumladan, bitimlar bo‘yicha mol-mulkni yaratish, ko‘paytirish, qo‘lga kiritish, davlat mol-mulkini xususiylashtirish, meros qilib olish, qo‘lga kiritish muddati, qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa asoslar.
Shunday qilib, ishlab chiqarish omillarini mulkchilik, kishilar o‘rtasidagi ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot va iste’mol munosabatlarining xususiyatlari belgilaydi.