+tdr 08 Investitsiya

Xorijiy investitsiyalarni kafolatlovchi va tartibga soluvchi maxsus xalqaro 
tashkilotlar. Jahon banki mutaxassislarining fikricha, xalqaro moliya-kredit 
institutlarining kreditlash tizimi va mexanizmini o‘zgartirish zarur. Hozirgi vaqtda 

---

104 
kreditlash asosiy resurslar va maxsus oreratsiyalar fondlaridan amalga oshiriladi. 
Birinchi fond rivojlanayotgan mamlakatdagi nisbatan yuqori to‘lov qobiliyatiga ega 
qarz oluvchiga yo‘naltirilgan kreditlarga mo‘ljallangan bank mablag‘laridan tashkil 
topadi. Ushbu fonddan moliyalashtirishning sharti ko‘proq bozor shartlariga 
yaqinlashtirilgan. 
Maxsus operatsiyalar fondidan esa kam rivojlangan mamlakatlarga imtiyozli 
shartlarda kreditlar ajratiladi. IKXA 1988-yilda Jahon bankining shoxobchasi sifatida 
tashkil etilgan, ammo u moliyaviy jihatdan mustaqildir. Agentlik ixtisoslashtirilgan 
tashkilot sifatida BMT tizimiga kiradi. XTTB prezidenti IKXAning ham prezidenti 
hisoblanadi. 
Agentlikning asosiy vazifasi xorijiy investorlarni notijorat xarakterdagi risklar 
(valuta mablag‘larini o‘tkazib yuborish, ekspropriatsiya yoki urush) bilan bog‘liq 
yo‘qotishlardan kafolatlash orqali a’zo-mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirish 
maqsadida investitsiyalar oqimini oshirishga ko‘maklashishdir. Bundan tashqari 
IKXA a’zo-mamlakatlarga kapital oqimini oshirish uchun qulay muhit yaratish 
borasida maslahatlar berish va axborot bazasini yaratish bilan ham shug‘ullanadi. 
IKXAning maqsadlari quyidagilardan iborat: 
Kapitalni boshqa mamlakatlarda joylashtirishni notijorat xatarlardan a’zo-
mamlakatlar tomonidan qo‘shma qayta sug‘urtalash yordamida kafolatlash; 
rivojlanayotgan mamlakatlarga va ular orasida investitsiyalar oqimini orttirish 
maqsadida zarur yordamchi tadbirlarni amalga oshirish; a’zo-mamlakatlarda 
(ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda) investitsiyalarni ishlab chiqarish 
maqsadlariga sarflanishini rag‘batlantirish. 
IKXA mamlakatlarga investitsion imkoniyatlar to‘g‘risidagi axborotlarni 
tarqatish va investitsiyalashga ko‘maklashuvchi tashkiliy-texnik sharoitlarni yaratish 
borasida texnik yordam ko‘rsatadi. IKXA o‘z xodimlari va yurist-maslahatchilari 
shtatiga ega bo‘lib, moliyaviy va huquqiy jihatdan Jahon bankiga qaram emas, lekin 
ba’zida uning xizmatlaridan foydalanadi. Agentlik rivojlanayotgan mamlakatlarda 
hukumatlarga xususiy investitsiyalarni jalb etish borasida maslahat xizmatlarini 
ko‘rsatish va investitsion imkoniyatlar to‘g‘risida axborotlar tarqatish bilan ham 
shug‘ullanadi. 
IKXAning funksiyalari: 
– qo‘shma sug‘urtalash yoki qayta sug‘urtalash yo‘li bilan boshqa 
sug‘urtalovchilarning imkoniyatlarini kengaytirish;
– investitsiya siyosati passiv bo‘lgan mamlakatlarda investitsiyalarni 
sug‘urtalash;
– kafolatlar berish, bu esa o‘z o‘rnida sug‘urta shartnomalarini tuzishga va 
da’volarni hal etish uchun qulay shart-sharoit yaratadi. 
Investorlar umumjahon banki kafolatlari, siyosiy risklardan IKXA sug‘urtasi 
va Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) bilan aksiyador kapitalga qo‘shma 
investitsiyalash yordamida o‘z risklarini minimumga tushirishadi va rivojlanayotgan 
hamda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarga investitsiyalarni amalga 
oshirish uchun optimal sharoitga ega bo‘ladilar. 
IKXAning maqsadiga mos keluvchi investitsion loyihalar iqtisodiyotnng 

---

105 
rivojlanishiga yordam berishi, moliyaviy va iqtisodiy jihatdan mustahkam, ekologik 
xavfsiz hamda qabul qiluvchi mamlakatning mehnat bo‘yicha standartlari va 
hokazolarga mos kelishi zarur. 
IKXA rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini taraqqiy yettirish maqsadida 
a’zo-mamlakatlardan investitsiyalarni jalb etish imkoniyatiga ega. 
IKXA tarkibiga kiruvchi investitsion marketing xizmatlari departamenti 
(IMXD) agentlikka a’zo bo‘lgan rivojlanayotgan va o‘tish davri mamlakatlariga 
qilinayotgan to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi. 
IMXDning maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish 
va kambag‘allik bilan kurashish uchun jalb etilayotgan to‘g‘ridan to‘g‘ri 
investitsiyalar oqimini ta’minlashga yordamlashishdan iborat.
IMXD tomonidan xizmatlar ko‘rsatish, asosan, uch yo‘nalishda amalga 
oshiriladi: 
institutsional imkoniyatlarni shakllantirish;
axborotni tarqatish;
investitsiyalarni rag‘batlantirish.
Bundan tashqari IKXA investitsion imkoniyatlar, biznes olib borish qoidalari 
va biznes faoliyati bo‘yicha hamkorlar to‘g‘risidagi axborotlarni IRA axborot 
tarmog‘i orqali targ‘ib etadi. 
IKXAning asosiy moliyaviy manbalari quyidagilardan iborat: IKXA 
konvensiyasida sanoati rivojlangan mamlakatlar o‘z ulushlarining 1 %ini 
konvertirlanadigan valutada qo‘shishlari nazarda tutilgan. Yana har bir mamlakat 10 
%ini ochiq bozorda muomalada bo‘lmagan foizsiz qarz majburiyatlari shaklida 
kiritadi. Qolgani esa rezerv valuta hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar a’zolik 
badalining 25 %ini o‘z milliy valutalarida to‘lashlari mumkin. IKXA qo‘shma 
sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash yo‘li bilan investitsiyalarni sug‘urtalovchilar 
faoliyatini to‘ldiradi. 
O‘zbekiston Respublikasi 1993-yil noyabr oyida IKXAga a’zo bo‘ldi.
Investitsion da’volarni tartibga solish bo‘yicha xalqaro markaz (IDTSXM). 
IDTSXM 1965-yilda qabul qilingan Investitsion da’volarni tartibga solish xalqaro 
konvensiyasi
asosida 1966-yilda tashkil topgan bo‘lib, u mustaqil xalqaro 
tashkilotdir. 1996-yilda unga 134 ta mamlakat a’zo bo‘lib, yana 11 ta mamlakat 
a’zolikka da’vogar edi. IDTSXM xorijiy investitsiyalarni qabul qiluvchi a’zo-
mamlakatlar hukumatlari va davlat organlari bilan xorijiy (xususiy va korporativ) 
investorlar o‘rtasida vujudga keluvchi kelishmovchiliklarni tartibga solish, 
kelishtirish, arbitraj sudlarida ishni ko‘rish mexanizmlarini yaratish orqali xalqaro 
investitsiya faoliyatiga ko‘maklashadi.
IDTSXM hukumat va xorijiy investorlar o‘rtasidagi ishonch va hamjihatlikni 
mustahkamlash orqali investitsiya oqimini ko‘paytirishga sababchi bo‘ladi. IDTSXM 
doirasida vujudga kelgan arbitraj qoidalari xalqaro investitsion kelishuvlar, 
investitsiyalar to‘g‘risidagi qonunlar, ikki va ko‘p tomonlama investitsion 
shartnomalarning standart elementiga aylangan. IDTSXM tadqiqot ishlarini olib 
boradi, maslahatlar beradi, arbitraj va investitsion huquq masalalari bo‘yicha 
materiallar nashr etadi. 

---

106 
Xorijiy investorlarga maslahat berish agentligi Umumjahon bankining 
bo‘linmasi bo‘lib, bankka a’zo-mamlakatlar hukumatlarini xorijiy investitsiyalar 
masalalari bo‘yicha konfidensial maslahatlar bilan ta’minlash maqsadida tashkil 
etilgan tashkilotdir. 
Barqaror sur’atlarda rivojlanayotgan transmilliylashuv jarayoni zamonaviy 
jahon iqtisodiyotining muhim xususiyati hisoblanadi. Ushbu jarayonning asosiy 
harakatlantiruvchi kuchi xalqaro korporatsiyalardir. Xalqaro korporatsiyalar savdo, 
investitsiyalash va zamonaviy texnologiyalarni eltuvchilar sifatida jahon 
iqtisodiyotining asosiy subyektlariga aylandi. 
Xalqaro iqtisodiy globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi xalqaro 
korporatsiyalar hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar ichki korporativ mehnat 
taqsimotini an’anaviy mehnat taqsimotining xalqaro darajasiga olib chiqqan. Jahon 
iqtisodiyotining globallashuv jarayoni shtab-kvartirasi qabul qiluvchi mamlakatdan 
tashqarida bo‘lgan firmalar tomonidan nazorat qilinadigan va boshqariladigan 
xalqaro ishlab chiqarishga bevosita bog‘liq. Xalqaro korporatsiyalarning umumiy 
nazoratida bo‘lgan ushbu faoliyat jahon YaIM ishlab chiqarish hajmining taxminan 
25 foizini tashkil qiladi. Ushbu ishlab chiqarishning 1/3 qismi qabul qiluvchi 
mamlakatlarda joylashgan. 
Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida korporativ birlashmalarning o‘zaro 
tashkiliy-xo‘jalik aloqalari asosida transmilliy moliya-sanoat guruhlari (MSG)ni 
barpo etishning turli shakllari mavjud. 
TMK jahon xo‘jaligining muhim ishtirokchilariga aylanib bormoqda. Sanoat 
jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalari bevosita TMK 
faoliyatiga bog‘liqdir. Ushbu mamlakatlar eksportida milliy korporatsiyalar va 
ularning xorijdagi filiallari o‘rtasidagi savdo aloqalari ulushi yuqori ko‘rsatkichga 
ega. Masalan, XX asrning 80-yillarida firma ichidagi savdo ulushi AQSh 
eksportining 14-20 %i, Yaponiya eksportining 23-28 %i va GFR eksportining 24-28 
%ini tashkil etgan YuNKTAD ma’lumotlariga ko‘ra, 2008-yilda 82000 ta TMK qayd 
etilgan bo‘lib, filiallarining soni 810 000 tani tashkil etgan.
TMK jahon iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. TMK filiallari 
orqali amalga oshirilgan eksportning hajmi dunyo eksportining 1/3 qismini tashkil 
etadi va ularda 77 mln. kishi ishlaydi. Ushbu ko‘rsatkich Germaniya iqtisodiyotida 
band bo‘lganlar sonidan ikki baravar ko‘pdir.