+tdr 08 Investitsiya

 
5.6. Iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasida xorijiy investitsiyalar
harakatini tartibga solishning zarurligi va ahamiyati 
Jahon amaliyotida xalqaro kapitallar harakatini tartibga solishning milliy va 
xalqaro usullari qo‘llaniladi. 
63
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi saytiga asosan muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 

---

98 
Xalqaro kapitallar harakati jarayonining muhim xususiyatlaridan biri mazkur 
jarayonga davlatning faol aralashuvidir. Bunda davlat quyidagi funksiyalarni 
bajaradi: 
–  tartibga solish; 
–  nazorat qilish; 
–  rag‘batlantirish. 
Jahon amaliyotida xalqaro kapitallar harakatini davlat tomonidan tartibga 
solishda muayyan ziddiyatlar mavjud. Jumladan, mamlakatlar, bir tomondan, xalqaro 
kapital harakati yo‘lidagi mavjud cheklovlarni bartaraf etishga harakat qilsa, boshqa 
tomondan, xalqaro kapital harakatini cheklash choralarini ko‘radi. 
Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, mamlakatdan kapitalning chetga chiqib 
ketishi xorijiy kapitalning kirib kelishiga qaraganda kamroq darajada tartibga 
solinadi. 
Xalqaro kapital harakatini davlat tomonidan tartibga solishda milliy qonunlar, 
qarorlar va ma’muriy cheklovlar asosiy o‘rin egallaydi. Shunisi e’tiborliki, ko‘pchilik 
sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarda (masalan, AQSh, Germaniya, Fransiya va 
Buyuk Britaniya) xorijiy investitsiyalarni tartibga solish bo‘yicha maxsus qonunlar 
yoki kodekslar qabul qilinmagan. Biroq boshqa mamlakatlarda xorijiy 
investitsiyalarni jalb qilish, ulardan foydalanishga oid maxsus milliy qonunlar qabul 
qilingan va amal qilmoqda. 
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish vazifalarini hal qilishda milliy 
qonunchilikka xorijiy investorlar uchun qulay milliy rejimni shakllantirish haqidagi 
nizomlar kiritiladi. Milliy rejimda norezidentlar uchun xo‘jalik faoliyatini yuritish 
borasidagi shart-sharoitlar rezidentlar uchun yaratilgan shart-sharoitlardan yomon 
bo‘lmasligi kerak. Ushbu qoida muhim ahamiyatga ega. Milliy rejim – xo‘jalik 
yuritish faoliyatining minimal sharoitlari bo‘lib, bu minimum sharoitlar xorijiy 
investorlar uchun yomonlashib, pasayib ketmasligi kerak. 
XXI asrda integratsiya jarayonlari chuqurlashdi va kengaymoqda, faollashuvi 
tus olmoqda. Guruhlar tashkil topishi va faoliyat yuritishida harakatlantiruvchi kuch 
iqtisodiy omil hisoblanadi, biroq ayrim bitimlar siyosiy mulohazalar asosida ham 
tuziladi. Deyarli barcha davlatlar iqtisodiy afzalliklarni qo‘lga kiritish maqsadida 
integratsion bitimlarga a’zo bo‘ladi. Integratsiya mintaqa ichidagi investitsiyalar va 
savdoni, uzoq muddatli istiqbolda milliy ichki bozorlar sig‘imi kengayishi, raqobat 
rivojlanishi va resurslarni yanada samarali joylashtirishni rag‘batlantiradi, bu esa 
guruhga kiruvchi mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’atlari oshishiga xizmat 
qiladi. Jahon savdo tashkiloti (JST) ma’lumotlari bo‘yicha 1948-1994-yillarda (Savdo 
va tariflar bo‘yicha bosh bitim – GATT amalda bo‘lgan davr), xususan, ishtirokchi 
mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdoni erkinlashtirish maqsadida tuzilgan 124 ta 
mintaqaviy savdo bitimlari ro‘yxatga olingan. 1995-2010-yillarda yana 158 ta 
shunday bitim kuchga kirdi.
Shu tariqa urushdan keyingi yillarda tashkil qilingan integratsion guruhlar soni 
282 taga yetdi, ulardan 198 tasi o‘z kuchini saqlab kelmoqda. JSTga a’zo bo‘lgan 
deyarli har bitta davlat (2012-yilda JST 158 mamlakatni birlashtirgan, oxirgi a’zosi 
Tojikiston Respublikasi, 2012-yil 10-dekabr ) bir yoki undan ortiq integratsion 

---

99 
guruhlar tarkibiga kiradi. 
YeI iqtisodiy integratsiyaning oddiy integratsion guruhdan (bojxona ittifoqi – 
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati) murakkab integratsion guruhgacha (yagona valuta-
iqtisodiy va siyosiy ittifoq – Yevropa Ittifoqigacha) rivojlanishiga eng yorqin 
misoldir. Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini (EIH) tuzish to‘g‘risidagi Rim 
shartnomasi 1957-yil 25-martda oltita mamlakat – Fransiya, GFR, Italiya, Belgiya, 
Niderlandiya va Lyuksemburg tomonidan imzolandi va 1958-yil 1-yanvardan kuchga 
kirdi. O‘tgan yillar davomida ishtirokchi mamlakatlar soni 15 tagacha ortdi: 1973-
yilda Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya, 1981-yilda Gretsiya, 1986-yilda Ispaniya 
va Portugaliya, 1995-yilda Shvetsiya, Finlyandiya, Avstriya kirdi. 
Kapitalning erkin harakatlanishi tamoyili 1957-yildagi Rim shartnomasida 
qayd etilgan (67-modda) va EIH faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. 
Yagona kapital bozorini shakllantirish dasturi 1986-yildan yagona ichki bozor (YaIB) 
dasturining bir qismi sifatida amalga oshirilmoqda.
Kapitallarning erkin harakatlanishi EIH doirasida kapitallarni oqilona 
joylashtirish tufayli hamkorlarga iqtisodiy afzalliklar beradi. U kompaniyalarning 
ham ikki tomonlama, ham ko‘p tomonlama munosabatlar, shuningdek, tashqi doiralar 
sohasidagi erkin faoliyatini rag‘batlantiradi. Cheklovlar saqlab qolingan holda 
YeIning moliyaviy xizmatlarni uyg‘unlashtirishga doir choralari kamroq samara 
bergan bo‘lar edi. Demak, kapitallarning erkin harakatlanishi yagona moliyaviy 
xizmatlar bozorini shakllantirish va kapital bozorlarini erkinlashtirishning zaruriy 
shartidir.