Техноген indd

Maishiy muhit – bu maishiy sharoitdagi insonga ta’sir qiluvchi barcha omillarning yig‘indisidir. Organizmning maishiy omillarga reaksiyasini fanning sog‘lom turmush tarzi, sog‘lom turmush tar­ zining kasallik profilaktikasi bilan aloqasi masalalariga bag‘ishlan- gan mavzularda о‘qish mumkin.
Ishlab chiqarish muhiti – bu mehnat faoliyati jarayonida inson- ga ta’sir qiluvchi omillar yig‘indisidir.
Tabiiy muhitdagi xavfsizlik – bu ekologiyaning sohalaridan biridir.
Ekologiya organizmning atrof­muhit bilan о‘zaro ta’siri qonuni- yatlarini о‘rganadi.

3. Texnosfera, texnika, texnik tizim, texnologiyaning rivojlanish bosqichlari

Texnika (techne – mahorat, san’at) – moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning ehtiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga ta’sir qilishiga imkon beradigan vositalar va ko‘nikmalar majmui. Asosiy vazifasi – inson mehnatini yengil- lashtirish va mehnat unumdorligini oshirish. U tabiat resurslaridan samarali foydalanishga, Yer qa’rini, dunyo okeanini, kosmik fazoni o‘zlashtirishga imkon beradi. “Texnika” termini biror ish (hunar) yoki san’atda qo‘llaniladigan usullarni ham bildiradi (mas., to‘quv­ chilik texnikasi, etikdo‘zlik texnikasi, shaxmat o‘yini texnikasi va boshqalar).
Texnika vositalari doimo takomillashib boradi, yangi texnologi- ya, yangicha mahsulot ishlab chiqarish zaruriyati tug‘ilishi bilan yangidan­yangi texnika yaratiladi. Texnika tarixi ibtidoiy jamiyat- ga borib taqaladi. Umuman texnika tarixini quyidagi 7 bosqichga bo‘lish mumkin:
1­ oddiy ishlab chiqarish qurollari va usullarining yaratilishi;

2. 
   ­ murakkabroq ishlab chiqarish qurollari va usullari yaratilishi;
   
3. 
   ­ odam tomonidan boshqariladigan murakkab mehnat qurollari yaratilishi;
   
4. 
   ­ manufaktura ishlab chiqarish sharoitida mashina texnikasi­ ning yaratilishi;
   
5. 
   ­ ilg‘or mamlakatlarda bug‘ dvigateli asosida ish mashinala­ rining paydo bo‘lishi;
   
6. 
   ­ elektr energiyasi asosidagi mashinalar tizimining yaratilishi; 7 ­ avtomatlashtirilgan mashinalar tizimi va kosmik texnikaning taraqqiy etishi, axborotlar texnologiyasi (mas., internet)ning rivoj­
   

lanishi.
Texnikaning evolyutsiya bosqichi ancha uzoqqa cho‘ziladi. Ibti- doiy jamoa tuzumida dastavval tosh qurollar, keyinchalik o‘q­yoy, loydan yasalgan idishlar, tosh bolta va mis qurollar paydo bo‘lgan. Keyinchalik (mil. av. 4 – 3 ming yillikda) jezdan yasalgan mehnat qurollari vujudga keldi. Keyinroq temir eritish va undan foydala­ nishga o‘tildi. Xitoyda mil. av. 2357 yillardayoq temir ma’lum edi. Mustahkam mehnat qurollariga bo‘lgan talab po‘lat ishlab chiqa­ rishga olib keldi. Dehqonchilik rivojlana boshlagach, suv chiqarish
qurilmalari, charxpalak paydo bo‘ldi.
Harbiy texnikada o‘q­yoydan tashqari po‘lat qilichlardan foy- dalanila boshlandi. Keyinchalik qurilishda turli yuk ko‘tarish ri- chaglari ixtiro qilindi. Odamlar yo‘llarini yaqin qilish maqsadida suvdan foydalanish uchun daraxt tanasidan qayiq yasashni o‘rgan- dilar. Keyinchalik ko‘p eshkakli kemalar paydo bo‘ldi.
To‘qimachilik dastgohlari yaratildi.
Keyingi davrlarda dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik rivojlandi. Yelkanli kemalar, shamol tegirmonlari yaratildi. Tex- nikada g‘ildirakli og‘ir va yengil pluglar paydo bo‘ldi.
XV–XVI asrlarda ancha takomillashgan domna pechlari qurildi. Asosiy dvigatel o‘rnida gidravlik mashinalardan foydalanildi. Bu davrda konchilik, metallurgiya rivojlana boshladi. Harbiy texnikada o‘t ochish qurollari, mashina va mexanizmlar paydo bo‘ldi.
XVIII asr oxirida bug‘ mashinasi va to‘qimachilik mashinalari­ ning paydo bo‘lishi sanoatda inqilobning boshlanishidan darak berdi.
XIX asrda bosma mashina, telegraf apparati, fotografiya, ichki yo‘nuv dvigateli, samolyot, radio, telefon, kinematografiya, avto- mobil yaratildi, harbiy texnika rivojlandi. XX asrda elektr energi- yasidan foydalanish kuchaydi, aviatsiya, atom texnikasi, hisoblash texnikasi, elektronika, televideniye, raketasozlik, avtomatika, kos- monavtika va boshqalar taraqqiy etdi. XXI asr boshlaridan axborot- lar texnologiyasi (internet, uyali telefon va boshqalar) rivojlana boshladi. Qanday vazifani bajarishiga qarab, texnika ishlab chiqa­ rish va ishlab chiqarishda qatnashmaydigan texnikaga (maishiy xiz­ mat ko‘rsatish, limit tadqiqot, maorif va madaniyat, harbiy, tibbiyot texnikasiga) ajraladi. Ishlab chiqarish texnikasiga mashinalar, me­ xanizmlar, asboblar, texnologik jarayonlar, boshqariladigan appa- ratlar, sanoat binolari va inshootlari, yo‘llar, ko‘priklar, kanallar, transport, kommunikatsiya, aloqa vositalari va boshqalar kiradi.
Ishlab chiqarish texnikasining faol qismi mashinadir. Unga tex- nologik mashinalar – metallga ishlov berish, qurilish, tog‘­kon, metallurgiya, qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik, oziq­ovqat, qog‘oz tayyorlash mashinalari va boshqa, transport mashinalari – avtomo- billar, teplovozlar, samolyotlar va boshqa, konveyerlar, elevatorlar, kranlar va boshqa, nazorat boshqarish va hisoblash mashinalari – elektr mashinalari, ichki yonuv dvigatellari, turbinalar va boshqa- lar kiradi. Texnika vositalari orasida energiya hosil qilish va uni bir turdan ikkinchisiga aylantirishga xizmat qiladigan energetika texni- kasining ahamiyati katta. Harbiy texnika (tanklar, artilleriya, rake- ta qurilmalari, uchish apparatlari, suv osti va suv usti kemalari va boshqalar) alohida texnika vositalari guruhini tashkil qiladi.
Ishlab chiqarishda qatnashmaydigan texnikaga maishiy xizmat ko‘rsatish texnikasi (kir yuvish, oshxona mashinalari va boshqalar); transport texnikasi (yengil avtomobillar, velosipedlar va boshqalar); sport texnikasi (poyga mototsikllari va boshqalar) kiradi. Ishlab chiqarishning tarmoq strukturasiga qarab (mas., sanoat texnikasi, transport texnikasi, q. x. texnikasi) yoki ishlab chiqarishning alo- hida struktura bo‘linmalariga qarab (mas., aviatsiya texnikasi, me- lioratsiya texnikasi), ba’zan texnika alohida tarmoqlarining tabiiy
ilmiy asosiga qarab (mas., yadro texnikasi, sovitish texnikasi, his- oblash texnikasi va boshqalar) tasniflanadi.
Unumdorlik, puxtalik va tejamlilik texnikaning eng muhim ko‘rsatkichlaridir. Texnikaning unumdorligi vaqt birligi ichida tayyorlangan (ishlov berilgan, tashilgan va boshqalar) mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Texnikaning puxtaligi zarur miqdorda sifatli mahsulot berish xususiyati yoki texnologik vazifani belgi­ langan muddatda bajarish bilan ifodalanadi. Texnikaning tejamliligi ishlatiladigan xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, yordamchi qurilmalarning tannarxi bilan belgilanadi.
Texnikaning unumdorligi, puxtaligi va tejamliligini oshirish uchun uni takomillashtirib borish, ish jarayonlarini avtomatlashti- rish zarur.
Texnikaning taraqqiyot davri texnika vositalarini yangilash sur’atini yanada tezlashtirish, buyumlarni standartlash va unifikatsi- yalash, radiotexnika, elektronika, aviatsiya, kosmonavtika, avtoma- tik boshqarish va rostlash tizimlari, hisoblash texnikasi, axborot- lar texnologiyasi va boshqalarning rivojlanishi bilan ifodalanadi. Sanoatda avtomatlashtirishning rivojlanishi avtomat liniyalar va avtomat sexlar, avtomat zavodlar yaratishga olib keldi, axborotlar texnologiyalari rivojlandi.
Texnikani rivojlantirish fan va texnika taraqqiyotining muhim shartidir. Texnikani rivojlantirishda fan yutuqlaridan keng foyda­ laniladi. Hozirgi zamon fani, ishlab chiqarishning muhim yutuqlari tabiiy va texnika fanlari kashfiyotlariga tayanadi. Texnika fan yu- tuqlari asosida rivojlanib borib, fan oldiga yangi masalalarni qo‘ya- di. Fan va texnikaning rivojlanib, ular orasidagi o‘zaro bog‘lanishni taqozo etadi. Texnikaning rivojlanishi mamlakatlarning geografik, iqlim sharoiti va boshqalariga ham bog‘liq. Masalan, Buyuk Bri- taniyada kemasozlik, dengiz va port ishlari texnikasi, Germaniyada stanoksozlik, tog‘­kon va metallurgiya texnikasi, Yaponiyada elek- trotexnika va radioelektronika, Shveysariyada anik, asbobsozlik texnikasi, Finlyandiyada yog‘och taxta sanoati texnikasi, AQSH va Rossiyada raketasozlik, kosmonavtika, O‘zbekistonda gidro-
texnika, kibernetika, to‘qimachilik, mashinasozlik, qishloq xojaligi mashinasozligi sanoati va boshqalar rivojlangan. Texnika istiqboli- da yirik ilmiy­texnika masalalari – insonning Quyosh sistemasida- gi sayyoralarga uchishi, jahon miqyosida radio, telegraf, telefon va televizion aloqalarning rivojlanishi, yangi turdagi tibbiyot apparat- lari va boshqalarning yaratilishi va fan yutuqlarini umumlashtirish talab qilinadi. Texnika taraqqiyotiga Arximed, A. Geron, I. Guten- berg , I. Fyodorov, X. Gyuygens, I. P. Kulibin, Leonardo da Vinchi,
N. Kopernik, G. Galiley, I. Nyuton, D. Uatt, Ye. A. Cherepanov va
M. Ye. Cherepanov, A. Nartov, P. P. Anosov, D. Stefenson, P. Shil- ling, B. Yakobi, S. Morze, M. Faradey, D. Maksvellar.