Tema: Investsitsiya funksiyasi hám faktorları. Mazmuni: kirisiw

Ózbekstanda investitsion aktivlikti asırıw jaǵdayı jáne onıń ózgeris dinamikası.
Mámleket ekonomikasındaǵı investitsiya iskerliginiń rawajlanıw dárejesi sol mámlekette alıp barılıp atırǵan investitsiya siyasatı jáne onıń nátiyjesi qanday nátiyje berip atırǵanlıǵı menen belgilenedi. Sol kózqarastan qaraǵanda, investitsiya siyasatınıń maqseti ámeldegi investitsiya iskerliginiń rawajlanıw perspektivasına qaratılıwı tábiyiy bolıp tabıladı. Bul maqset ózinde mámlekettiń investitsiya iskerligin úzliksiz túrde tártipke salıwdan ibarat bolǵan wazıypasın sáwlelendiredi.
Mámleketimizde ǵárezsizlik jıllarında qolay investitsiya iskerligi jolǵa qoyıldi. Bul birinshi Prezidentimiz ǵayratı hám basshılıǵında tarawda alıp barılıp atırǵan aqılǵa say siyasat nátiyjesi bolıp tabıladı. Sol orında birinshi Prezidentimiz tárepinen aytıp ótken tómendegi pikirlerdi keltirip ótiw kerek:
" Ekonomikanı strukturalıq tárepten qayta qurıw, kiriw múmkinshiligin keńeytiw tarawında belgilengen jónelisler kúshli investitsiya siyasatın ótkeriw menenǵana ámelge asadı. Uzaq múddetli perspektivaǵa mólsherlengen, mámleketimizdiń kúsh-qúdreti, hám ekonomikamızdıń básekilesligin asırıwda sheshiwshi áhimiyet iyeleydi náwbettegi áhmiyetli ústin turatuǵın yamasa bul tiykarǵı jetekshi tarawlardı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalaw, transport hám infrasistema kommunikatsiyaların rawajlandırıwǵa qaratqan strategiyalıq ahimiyetke iyelik etiw proektlerdi ámelge asırıw ushın aktiv investitsiya siyasatın aparıwdan ibarat".
Eger tariyxǵa názer taslasaq, burınǵı shora dáwirindegi oraylasqan rejeli sistemada " kapital qoyılma" túsinigi qollanılǵan. Usı waqıtta isletilip atırǵan " investitsiya" sózi ilgeri " kapital qoyılma" sóz dizbegine qaraǵanda bir qansha keń túsinik bolıp tabıladı. Demek, " investitsiya" ózinde anıq hám usınıń menen birge portfel investitsiyaların hámde basqa kárxana hám shólkemlerge tiyisli bolǵan qımbatlı qaǵazlar hám aktivler (pay, úles sıyaqlılar ) dı óz ishine aladı.
Sonday eken, " investitsiya" túsiniginiń mánisi haqqında sóylegende, onı jiynaw, qoyıw hám dáramat alıwdan ibarat shólkemlestirilgen process retinde qaraw kerek. Ózbekistan Respublikasınıń " Investitsiya iskerligi haqqında" ǵi nızamına kóre " Investitsiya iskerligi — investitsiya iskerligi subektleriniń investitsiyalardı ámelge asırıw menen baylanıslı háreketler kompleksi" retinde túsiniledi. Haqıyqattan da, investitsiya iskerligi yuridikalıq shaxslar, mámleket hám puqaralardıń investitsiyalardı ámelge asırıw buoyınsha jámi ámeliy háreketler jıyındısı bolıp tabıladı.
Bul nızam normalarınan kelip shıqsaq, investitsiya iskerliginiń resursların jiynaw procesi menen birge alıp qaraw kerek. Bul onıń mánisin tolıqlaw kórinetuǵın etedi.
Sebebi Rezervlerdi investitsiya etiwden aldın olardı jıynaw zárúr. Sonıń menen birge, bazar munasábetleriniń rawajlanıwı menen xojalıq subektleri ortasındaǵı kapitaldıń aǵımı tezlesedi jáne bul processte bir xojalıq subektiniń resursların toplawı basqaları ushın investitsiya qoyıwdan ibarat boladı. Mısalı, xojalıqlar kóp hallarda investitsiya qoyıw ushın óz qarjları jetpegende qımbat baha qaǵazlar shıǵaradı. Bul process olar ushın resursların jıynaw bolıp tabıladı, biraq qımbat baha qaǵazlardı satıp alıwshılar ushın bolsa investitsiya qoyıw bolıp tabıladı. Bul jaǵday investitsiya iskerligine investorlardıń resursların jıynaw hám olardı qoyıw menen baylanıslı háreketleri kompleksi dep qarawǵa tiykar boladı.
Soni atap ótiw kerek, investitsiya iskerligi kapital, isbilermenlik, finans, innovatsiya, social, tutınıw hám basqa investitsiyalardıń bárshe túrleri menen baylanıslı bolıp, ádetde, salıqlardıń fiskal hám tártipke salıw funksiyalarınan paydalanıw jolı menen ámelge asırıladı.
Mámleket eksport tarawın asırıw, jańa jumıs orınların jaratıw, mámleket byudjetiniń dáramat bólegin salıqlar menen támiyinlewde investitsiyalar, sonday-aq, shet el investitsiyalardı keń kólemde tartıw hám investitsiya iskerligin xoshametlew arqalı qospa kárxanalardı qurıw hámde olar iskerligin rawajlandırıwǵa ekonomikanı rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorı retinde qaralıwı kerek.
Investitsiyalardıń qosılıwı milliy ekonomikadaǵı bir qatar ekonomikalıq jáne social máselelerdi sheshiwde óz nátiyjesin beredi.

Atap aytqanda :

• islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw, jańa texnologiyalar menen úskenelew tiykarında islep shıǵarıw dárejesin asırıw ;
• islep shıǵarılǵan ónim (orınlanǵan jumıs,
kórsetilgen xızmet)lerdıń sapasın bólistiriw hám olardıń jáhán bazarındaǵı básekige shıdamlılıǵın támiyinlew;
• xalıqtıń miynetge uqıplı bólegin jumıs menen támiyinlew, olardıń kásiplik iskerligin asırıw hámde ekonomikalıq dáramatların kóbeytiw;
• eksport kolemin asırıw arqalı valyuta túsimlerin kóbeytiw;
• byudjetke tólenetuǵın salıqlar, ijara minnetlemeleri hám basqa tólewler esabına byudjet dáramatların qáliplestiriw hám taǵı basqalar.
Respublikamizdıń barlıq aymaqlarında zamanagóy texnika hám texnologiyalar menen buyımlanǵan jańa kárxanalardı qurıw hám rekonstrukciya qılıwda, álbette, ishki investitsiyalar menen bir qatarda shet el investitsiyalarınıń jóneltiriliwi hám áhmiyetli orın tutadı.
Sol sebepten de bunday iskerlikti hám shólkemlestiriletuǵın kárxanalardı xoshametlew tiykarınan salıq jeńillikleri arqalı ámelge asıriladı. Sebebi xar bir investor óz qarjısın qandayda bir aymaqǵa kiriter eken, onı bıyparq qaldırmaytuǵın hám itibarın tartatuǵın tiykarǵı másele onda ámel qılıp atırǵan salıq nızamshiliǵi hámde salıqlardan berilip atırǵan jeńillikler máselesi bolıp tabıladı.
Bul ilajlardı tolıq ámelge asırıw ushın shet el qarjılar qatnasıwındaǵı kárxanalarǵa salıq jeńilliklerin engiziwde tómendegi máselelerge ayrıqsha itibar qaratılǵanlıǵın atap ótiw kerek:
• salıq jeńillikleri nátiyjeli qollanılıwına reakciya etiwshi faktorlardı esapqa alıw ; investitsiya aktivligin kúsheytiw maqsetinde berilip atırǵan barlıq jeńilliklerdi bir waqıtta usınıw ;
• qospa kárxanalardı xoshametlew arqalı jergilikli óndiriwshi kárxanalar iskerligin sheklep qoyıwdıń hám báseki ortalıqı aynıwınıń aldın alıw ;
• qospa kárxanalar islep shıǵarǵan tayın ónim quramında jergilikli shiyki zat resurslarınan paydalanıw dárejesine qaray olarǵa salıqlardan málim jeńillikler beriw;
• salıq jeńillikleriniń engiziliwi byudjet dáramatlarına hám jeke ekonomikalıq máplerge zıyan jetkizbewi kerek.
Qospa kárxanalarǵa berilip atırǵan jeńillikler mámleket byudjetiniń dáramatlar kolemine sezilerli tásir etiwi tábiyiy. Biraq bunday jeńillikler ornına kárxanalar ıqtıyarında qalǵan aqshalardan nátiyjeli paydalanıw, qayta investitsiya qılıw hám iskerlikti rawajlandırıw arqalı keleshekte byudjet dáramatlarınıń turaqlılıǵın támiyinlew názerde tutıladı.
Ekonomikalıq ósiwge erisiw ushın tekǵana investitsiya kólemin kóbeytiw, bálki olar baǵdarın hám strukturasın tuwrı tańlaw xam áhmiyetli orın iyeleydi. Investitsiyalaw ushın sonday islep shıǵarıw túrleri hám kárxanalardı tańlaw zárúr, olar demde ózin qaplap, joqarı dárejede ekonomikalıq hám texnologiyalıq nátiyje bere alıwı kerek. Bunday jaǵdayda investitsiyanıń demde qaytarılıwı hám qanshelli natiyjeliligi áhmiyetli áhemiyet kásip etedi. Bul investitsiya procesin janlandırıw ushın dúmpish beriw, keyinirek bolsa investitsiyalaw ushın ábzal tarmaqlar hám xojalıq júrgiziw subektlerin tańlawǵa múmkinshilik jaratılmaslıǵı múmkin. Qarjı kirgiziwdi xoshametlew ádetde salıq stavkaları muǵdarın ózgertiw, jeńillikler hám sanksiyalar qollaw, salıq kreditleri beriw, tólew múddetlerin keshiktiriw hám basqa jollar menen ámelge asırıladı.
Jáhándegı kóplegen mámleketlerde salıqlardıń investitsiya iskerligin xoshametlewge qaratılǵan tártipke salıw funksiyasınan nátiyjeli paydalanadı. Mámleket tárepinen investitsiya iskerligin basqarıw salıq sistemasın ápiwayılastırıw ; amortizatsiya siyasatın ámelge asırıw ; kredit siyasatın júrgiziw; jer hámde basqa tábiyǵıy baylıqlardan paydalanıw shárt-shárayatların anıqlaw hám basqalardı da óz ishine aladı.
Ózbekstanda búgingi kúnde mámleket investitsiya siyasatı tómendegi ayriqsha eki jóneliske tayanadi:
• salıq jugin jeńillestiriw, qárejetlerin islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa qaratıw ;
• aqshalardı mámleket byudjeti arqalı toplaw hám investitsiya programmaların ámelge asırıw.
Ózbekstanda investitsiya siyasatın ámelge asırıw ushın juwapker bolǵan shólkem Investitsiyalar hám sırtqı sawda ministrligi bolıp tabıladı. Áyne bul ministrlik basqa mámleket shólkemleri,bankler hám kompaniyalar menen birgelikte mámleket investitsiya siyasatın ámelge asıradı hám basqarıp baradı. Ózbekstanda investitsion iskerlikti basqarıw natiyjeliligin asırıw jolları tiykarında mámleketimiz investitsion ózine tartatuǵın tárepleri ushın keń kólemde jumıslar alıp barılıp atır.
Házirgi kúnde mámleketimiz ekonomikasına sırt el investorların qosıw ushın qolay shárt sharayatlar jaratıw, olardı huqıqıy qorǵawdıń ámeliy mexanizmlerin engiziw hám investitsion ortalıqtı jáne de jaqsılaw ekonomikalıq rawajlanıw salasındaǵı eń zárúrli wazıypalardan biri esaplanadı.
Ózbekstan ekonomikası búgin jáhán ekonomikasınıń ajıralmaytuǵın bólegine aylandı. Mámleketimiz eksport potencialı jıldan-jılǵa asıp atır, sırtqı bazarǵa shiyki onim emes, joqarı qosimsha bahaǵa iye tayın ónimler jetkezip berilip atır. Sonı da aytıw kerek, Ózbekstan úlken shet el investitsiyalar jóneltirilip atırǵan mámleketler toparına kiriwi ushın barlıq shárt-shárayatlarǵa, shet el investitsiyalardı qosıw ushın bir qatar qolaylıqlarǵa iye. Ózbekstan jáhán jamiyeti aldında óziniń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi, dúnya kartasındaǵi geografiyalıq jaylasıwı, tabiy resurslarınıń quramı hám rezervi, húkimet alıp baratırǵan ekonomikalıq siyasat hám basqalar menen zárúrli rol oynaydı.
Házirgi kúnde Ózbekstannıń investitsion potencialın asırıw máselesine ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew kózqarasınan úlken itibar qaratılıp atır. Investitsiyalardıń bar ekenligi hám jetkilikli dárejedeligi - ekonomika rawajlanıwın tiykarǵı shárti bolıp tabıladı. Ózbekstannıń keleshekte rawajlanıwınıń tiykarǵı faktorlarınan biri - bul qosılǵan hám nátiyjeli ózlestirilgen investitsion resurslar muǵdarı esaplanadı. Jergilikli hám shet el investitsiyalardı tartıw hám aqılǵa say paydalanıwǵa múmkinshilik jaratıwshı xojalıq mexanizmin qáliplestiriw, hám de investitsion processlerdi basqarıwdı jetilistiriw - bul mámleketimizdiń eń tiykarǵı strategiyalıq wazıypalarınan biri bolıp tabıladı.
Ózbekstanda ǵárezsizlik jılları dáwirinde alıp barılǵan ekonomikalıq is-ilajlar sebepli qolay investitsion sharayatlar jaratılǵan. Mámlekette kapital investitsiyalardıń keńeyiwine úlken itibar berilip atır, yaǵnıy tiykarǵı kapitaldı qaytaldan óndiriske jóneltiriw bolıp tabıladı.
Búgingi investitsion siyasat kredit qoyılmalardı qosıwdı kóbeytiwge qaratılǵan bolıp qalmay, bálki tuwrıdan-tuwrı sırt el investitsiyalarına qaratılǵan bolıp tabıladı. Olar jeke sektor iskerligin aktivlestiredi, sırtqı bazarǵa shıǵıw múmkinshiliklerin keńeytiredi, jańa texnologiyalar hám zamanagóy basqarıw usıllarınan paydalanıwdı jeńillestiredi.
Ózbekstan bazarına tuwrıdan - tuwrı sırt el investitsiyaların jáne de qosıw ushın tómendegilerdi ámelge asırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
- shet el investorlar iskerligi ushın jaratılǵan sharayatlardı tereń hám sın kózqarastan úyrenip shıǵıw ;
- tuwrıdan - tuwrı shet el investitsiyaların tartıwdı xoshametlewge tiyisli qosımsha ilaj - ilajlardı ámelge asırıw ;
- qımbatlı qaǵazlar bazarı infratuzilmasınıń isenimliligin asırıw ;
- iri islep shıǵarıw kárxanaları qimmat baxa qaǵazların birlespeler, investitsion fondlar, kompaniyalar, bankler qatnasıwında xalıq aralıq fond bazarlarında jaylastırıw.
Usınıń menen birge Ózbekstanda bankler jumıs alıp barıw rejimin qayta islep shıǵıw kerek hám banklerge investitsion iskerlikti keńeytiw boyınsha máselelerdi júklew zárúr. Birinshi náwbette investitsion joybarlardı finanslıq támiynlewdi shólkemlestiriw hám ekspertiza qılıw menen shuǵıllanatuǵın kommerciya bankleriniń arnawlı bólimlerin kúsheytiw kerek. Kommerciya bankleri basshıları investitsion siyasat aparıw mexanizmin jáne de tereń úyreniwleri zárúr. Bankler investitsion processleriniń jáne de aktivlew qatnasıwshıları bolıp qalıwları kerek.
Investitsion siyasatti jedel alıp barılıwı tekǵana ekonomikalıq ósiw hám sistemanı reformalawdıń zárúrli faktorları, bálki sherikshilik baylanısların ornatıw, isbilermen oraylar menen birge islesiw, túrli finanslıq institutlar menen baylanıslar ornatıw hám mámleketler aralıq baylanıslar natiyjeliligin asırıwǵa erisiw bolıp tabıladı. Biz bilgenimizdey, investitsiya ekonomikalıq ósiw faktorı retinde finanslıq - ekonomikalıq rawajlanıw ushın zárúrli tiykarlardan biri bolıp esaplanadı. Joqarıda aytıp ótkenimizdey, Ózbekstanda investitsiya kirgiziw processleri tezlesiwi ushın qolay múmkinshilikler jaratılıp atır. Ózbekstan ekonomikası jáne de kúshlilew, turaqlılasqan, jáhán bazarında óz bekkem ornına ıyelep atır, bunıń tiykarı bolsa turaqlı dinamikalıq ósiw bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge respublika ekonomikasına shet el investitsiyasın qosıwdı aktivlestiriw ushın tómendegilerdi ámelge asırıw zárúr dep esaplaymiz:
Investitsiya joybarların maman ekspertler qadaǵalawınan ótkeriw hám jetilisken tayarlaniwǵa erisiw;
Qospa kárxanalar hám shet el investitsiya qatnasıwındaǵı basqa túrdegi isbilermenlik iskerligin dizimnen ótkeriwdegi tosqınlıqlardı pútkilley alıp taslaw.
Mámleketimizde shet el investitsiyaların milliy kárxanalarǵa qosıwda tómendegi ústin turatuǵın jónelislerdi belgilew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
1) awıl xojalıq ónimlerin tereń qayta islew tarawların rawajlandırıw ;
2) mineral shiyki onim resurslarin, sonday-aq, neft hám gazdı tabıw, qayta islew boyinsha ekologiyalıq islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
3) transport hám telekommunikatsiya infrasistemasin rawajlandırıw ;
4) ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında ılım talap hám jáhán bazarlarında básekige shıdamlı ónimler islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
5) turizm salasın rawajlandırıw, xalıq aralıq hám ishki turizmniń zamanagóy infrasistemasın jaratılıwına erisiw.