Tema: Investsitsiya funksiyasi hám faktorları. Mazmuni: kirisiw

. Investitsiya hám onıń mánisi.

Ózbekstan Respublikasında investitsiya haqqındaǵı nızamlı hújjetler 1991-jıldan baslap qabıl etilgen bolıp, olar ótken waqıt ishinde birqansha jetilistirildi. Ózbekstan Respublikasınıń «Investitsiya haqqında»ǵi Nızamında kórsetiliwishe, «investitsiya bul –ekonomikalıq nátiyje (payda, dáramat ) alıw yamasa unamlı sociallıq nátiyjege erisiw ushın sarplanatuǵın pul qarjıları, banklerge qoyılǵan amanatlar, qımbatlı qaǵazlar (aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar ásbap -úskeneler, litsenziyalar hám nátiyje beretuǵın basqa hár qanday baylıqlardir». Bul ekonomikalıq tarip investitsiyanıń bazar ekonomikası sharayatına sáykes keliwin tolıqlıǵınsha tastıyıqlaydı.

Atap aytqanda, bul jaǵdayda, birinshiden, investitsiyanıń ózine hám investitsiya iskerliginiń obiektlerine keń tarip berilgen.
Ekinshiden, investitsiyanıń tikkeley ekonomikalıq jáne social nátiyje alıwǵa anıq baylanıslılıǵı aytıp ótilgen.
Sonday eken, investitsiyaǵa bazar múnasábetlerinen kelip shıǵıp berilgen táriplerdiń ózinde-aq investitsiya processtiń kólemi, tiykarǵı basqıshları, yaǵnıy Fondlar (resurslar ), qoyılma aqshalar (sarp etiw-qárejetler), nátiyje (dáramat, payda ) anıq hám ayqın kórsetip ótilgen. Tap sol sıyaqlı jantasıw Investitsiya aktivi bazar munasábetlerine ótiwi ushın orın jaratadı, bul bolsa, finanslıq, materiallıq hám intellektual baylıqlardı qayta bólistiriwdiń vertikal hám gorizontal usıllarınan birdey paydalanıwdı támiyinlep beredi.
«Investitsiya» termini latin tilindegi «invest» sózinen kelip shıqqan bolıp,
«qoyiw», «qarejetlerdi jóneltiriw», «kapital qoyılması» mánisin beredi.
Keń mániste investitsiya aqshanı kóbeytirip hám qaytarıp alıw maqsetinde
kapitaldı jóneltiriwdi ańlatadı. Kóplegen jaǵdaylarda «investitsiya» túsinigi
ekonomikalıq hám basqa iskerlik obiektlerine kirgizetuǵın materiallıq hám qarjılay emes ónimler hám de olarǵa tiyisli huqıqlar formasında tariplenedi. Investitsiya delingende barlıq túrdegi milliy hám Intelektual baylıqlar túsinilip, olar isbilermenlik aktivi obiektlerine jóneltirilip, dáramat keltiriwi yamasa qandayda bir-bir unamlı nátiyjege jetiwi zárúr. Investitsiya kirgiziwden tiykarǵı maqset dáramat alıw hám paydalı social nátiyjege erisiw bolıp tabıladı.
Investitsiya kiritishda, birinshi náwbette:
- Investitsiya iskerligi subektleriniń ǵárezsizligi hám issheńligin támiyinleniwi;
- kiritilip atırǵan materiallıq ónimlerge investitsiya mártebesin beriw
(puqaralar óz zárúriyatın qanaatlandırıw ushın satıp alǵan buyımlardı investitsiya bola almaydı );
-nızam menen belgilengen investitsiya iskerligin ámelge asırıw múmkinshiligi jaratılıwı zárúr. Investitsiya túsinigine jańa kapitaldı qurıw ushın sarplanǵan
qárejet retinde de anıqlama beriw orınlı. Investitsiyalar jańa kárxanalar
qurılısına, mashina hám ásbap -úskeneler satıp alıwǵa, yaǵnıy jańa kapitaldı
qurıwǵa ketken qárejetler bolıp tabıladı. Investitsiya túsiniginiń mazmunın
tolıq ashıp beriw ushın oǵan berilgen tariplerdi keltiriw kerek.
Investitsiyalar -bul ele ónim kórinisine keltirilmagan, lekin islep shıǵarıw qurallarına qoyılǵan kapital bolıp tabıladı. Óziniń finanslıq formasına kóre, olar payda alıw maqsetinde xojalıq iskerligine qoyılǵan aktivler esaplansa, ekonomikalıq ózgeshelikine kóre, ol jańa kárxanalar qurıwǵa, uzaq múddetli xızmet kórsetiwshi mashina hám ásbap úskenelerge hám de usınıń menen baylanıslı aylanba Kapitaldıń ózgerisine ketken qárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyalar jeke sektor hám mámleket tárepinen mámleket ishkerisinde jáne onıń sırtında túrli islep shıǵarıwlarǵa hám qımbatlı qaǵazlarǵa (mısalı, aksiyalar, obigatsiyalar) qoyılıwı múmkin. Investitsiyaǵa ketken qárejettiń muǵdarı eki faktorǵa baylanıslı :
- birinshisi - sap paydanıń kutip atırılǵan norması, qaysıki onı isbilermenler investitsiyaǵa ketken qárejetlerinen alıwdı shamalaydi;
- ekkinshisi – payız stavkası. Egerde, kutilip atırǵan payda norması payız
stavkasınan joqarı bolsa, investitsiyalaw paydalı hám kerisinshe, payız stavkası kutilip atırǵan payda normasınan joqarı bolsa, investitsiyalaw paydalı bolmay qaladı. Investitsiya ǵárejetleri payda keltiriwin anıqlawda nominal payız stavkası emes, bálki real payız stavkası esapqa alınadı. Real payız stavkası bahalar dárejesiniń ózgeriwin sáwlelendirip, nominal stavkadan inflyatsiya dárejesiniń ayırması kórinisinde anıqlanadı. Mısalı, nominal payız stavkası 16 % ge teń bolsa, inflyatsiya dárejesl jılına 12 % ni qurasa , ol jaǵdayda real payız stavkası 4 % (16 -12 %) ni quraydı. Eger bul muǵdar kutilgen sap payda normasınan tómen bolsa, investitsiya qárejetleri ósip baradı. Investitsiya talabınıń iymek sıziǵı qálegen Investitsiya kólemi (I) hám real payız stavkası muǵdarı (r) ortasındaǵı baylanıslılıqtı ornatadı. Real payız stavkası, yaǵnıy pul kapitalın qarızǵa alıw bahası qanshellilik joqarı bolsa, investitsiyalawdı qáleytuǵınlar sonsha kem boladı hám, kerisinshe, real payız stavkası qanshellilik tómen bolsa, payda keltiretuǵın investitsiya joybarları sonsha kóp boladı. Sonıń
ushın da investitsiya funksiyası grafigi páseyiwsheń kóriniste boladı (1-
sızılma).