Tema: Investsitsiya funksiyasi hám faktorları. Mazmuni: kirisiw

1-súwret. Avtonom investitsiyalar grafigi
Grafiktan e noqatı sonı ańlatadıki, bankler nolǵa teń procent stavkası menen kredit bergenlerinde hám de olardıń kredit resursları sheksiz kóp bolǵanda da mámleketdegi basqa resursları muǵdarınıń sheklengenligi sebepli investitsiya qárejetleri málim muǵdar menen shegaralanadı.
Usınıń menen birge investitsiyalar dinamikasın belgileytuǵın eń zárúrli faktorlardan biri bolıp kutilgen sap payda norması esaplanadı. Eger real procent stavkası menen investitsiya qárejetleri muǵdarı ortasında teris baylanıslılıq bolsa, kutilgen sap payda norması (KSFN) dinamikası menen investitsiya ǵárejetleri ortasında tuwrı baylanıslılıq bar.
Egerde kutilgen payda norması procent stavkasınan joqarı bolsa, investitsiyalaw paydalı hám kerisinshe, procent stavkası kutilgen payda muǵdarınan joqarı bolsa, investitsiyalaw paydalı bolmay qaladı.
Mısal ushın, zavodqa 100000 swmlıq jańa stanok satıp alındı. Jańa stanoktı qollawdan zavod 10. 000 swm sap payda alǵan bolsın. Kutilgen sap payda norması tómendegishe anıqlanadı :
KSFN = 10000 / 100000 x 100 = 10 payız.
Investitsiya qárejetleri payda keltiriwin anıqlawda nominal procent stavkası emes, bálki real procent stavkası esapqa alınadı. Real procent stavka bahalar dárejesiniń ózgeriwin sáwlelendirip, nominal stavkadan inflatsiya dárejesi ayırması kórinisinde anıqlanadı. Mısalı, nominal procent stavkası 16 payızǵa teń bolsa, inflatsiya dárejesi jılına 12 payızdı qurasa, ol jaǵdayda real procent stavkası 4 payızın (16 procent - 12 procent) quraydı. Investitsiyalardı ámelge asıriw boyınsha ámeliy háreketler - investitsion iskerlik, investitsiyalardı ámelge asırıwshı shaxs - investor dep ataladı. Investitsiyalardıń dáreklerinen biri bolıp xalıq keń qatlamlarınıń fondları esaplanadı. Sonı atap ótiw kerek, ámelde fond iyesi hám investor bir shaxsda kórinetuǵın bolıwı hám bolmawi da múmkin. Ádetde, fond jámiyettegi kópshilik subektler tárepinen ámelge asırılıp, olardan investitsiya retinde paydalanıw bolsa pútkilley basqa subektler tárepinen ámelge asırılıwı múmkin. Sonıń menen birge, ekonomikada iskerlik jurgiziwshi sanaat, awıl xojalıq hám basqa kárxanalar fondı da investitsiya dáregi bolıp esaplanadı. Bul orında «toplawshi» hám «investor» bir subektte sáwlelenedi.
Investitsiya iskerligi tómendegi derekler esabına ámelge asırılıwı múmkin
- qarız alınǵan finanslıq aqshalar (obligatsiya zayomlari, bank kreditleri);- Tartılǵan finanslıq aqshalar (aktsiyalardı satıwdan alınǵan aqshalar, fizikalıq hám huqıqıy adamlardıń payı hám basqa tólemleri);
- mámleket byudjeti qarjıları ;
- sırt ellikler qarjıları.
Investitsiyalarǵa sarp etiwler dárejesin eki tiykarǵı faktor belgilep beredi:
1) investitsiya sarp etiwlerinen kutilgen payda norması ;
2) procent stavkası.
Investitsiyalarǵa etiletuǵın sarp etiwlerdiń háreketlendiriwshi motiv payda esaplanadı. Isbilermenler islep shıǵarıw quralların olar payda keltiretuǵın bolsaǵana satıp aladı.
Investitsiyalar dárejesin belgileytuǵın ekinshi faktor protsenttiń real stavkası esaplanadı. Procent stavkası - real tiykarǵı kapitaldı satıp alıw ushın zárúr bolǵan, bankten alınǵan ssuda kapitalına kárxana tólewi kerek bolǵan pul muǵdarı.
Kapital birligine real payda tómendegilerdi quraydı :
Payda norması = dáramat (R/ R) - qárejetler (Rk/R) (r +δ)
Teń salmaqlılıq sharayatında kapital ijarasınan alınatuǵın haqıyqıy baha kapitaldıń shekli ónimine teń bolǵanlıǵı sebepli biz payda norması ushın ańlatpanı tómendegi kóriniste jazıwımız múmkin:
Payda norması =MPK -(Rk/R) (r +δ)
Kapitaldı kireyge beretuǵın firmalar eger kapitaldıń chekli ónimi bir birlik kapitalǵa ǵárejetlerden úlken bolsa payda aladılar, kerisinshe bolsa, zıyan kóredi.
Anıq ózi kórsetkish sap investitsiyalar muǵdarın belgilep beredi.
∆K=Ín (MPK -(Rk/R) (r +δ))
bunda Ín (MPK -(Rk/R) (r +δ)) funktsiya sap investitsiyalar muǵdarı investitsiyalarǵa xoshametler bar ekenligine qanshellik tásirliligin kórsetedi.
Endi biz investitsiya funktsiyasın keltirip shıǵarıwımız múmkin. Kárxanalar tiykarǵı fondina investitsiyalar ushın qárejetlerdiń ulıwma muǵdarı sap investitsiyalar hám shıǵıp ketken kapitaldı qayta tiklewge investitsiyalar muǵdarları jıyındısına teń. Investitsiya funktsiyası tómendegishe jazıladı.
I=In(MPK –(Rk/R)(r +δ)) +δK.
Kárxanalar tiykarǵı fondlarina investitsiyalar kapitaldıń chekli ónimi, kapital birligine qárejetler hám kapitaldıń shıǵıp ketken muǵdarına baylanıslı boladı.
Model sonıń menen birge investitsiyalar ne ushın procent stavkasına baylanıslılıǵın da kórsetedi. Procent stavkasın ósiwi kapital birligine qárejetlerdi kóbeytiredi. Bul kapital iyeleri tárepinen alınatuǵın payda qısqarıwına alıp keledi hám kapitaldıń úlken bólegin toplawǵa xoshametti qısqartiradi. Tap soǵan uqsas, payız stavkasın tómenlewi kapital birligine qárejetlerdi qısqartıradi hám investitsiyalardı xoshametlentiredi. Usınıń nátiyjesinde de investitsiyalardıń procent stavkasına baylanıslıǵın ańlatıwshı iymek sızıq tómenge eyilgen. Investitsiya dárejesine kutilgen sap payda norması hám payız stavkasınan tısqarı basqa tómendegi faktorlar da tásir kórsetedi:
1) mashina hám úskenelerdi satıp alıw, isletiw hám olarǵa xizmet kórsetiw qárejetleri;
2) isbilermenlerden alınatuǵın salıq muǵdarı ;
3) texnologiyalıq ózgerisler.
Jalpı sarp etiwler quramınıń investitsiya sarp etiwlerine tiyisli bólegi jalpı jeke ishki investitsiyalar dep júritiledi. Soǵan kóre jalpı hám sap investitsiyalardı da bir birinen parıqlaw zárúr.
Investitsiya qárejetleri dinamikasına tásir etiwshi basqa faktorlar tómendegiler kiredi:
1. Salıqqa tartıw dárejesi;
2. Islep shıǵarıw texnologiyalardaǵı ózgerisler;
3. Ámeldegi bolǵan tiykarǵı kapital muǵdarı ;
4. Investorlardıń kútiwi;
5. Jalpı dáramatlardıń ózgeriwi.

3. 
   Salıqqa tartıw dárejesiniń tómenlewi hám de jańa texnologiyalardıń payda bolıwı kutilgen sap payda normasınıń (real procent stavkası ózgermegen sharayatta da ) kóbeyiwine alıp keledi. Bul bolsa investitsiya qárejetleriniń artıwına túrtki beredi.
   
4. 
   Investitsiyalar kóleminiń JaIÓ yamasa dáramatlar dárejesine baylanıslılıǵın akselerator modelin sáwlelendiredi:
   
5. 
   I = f (Y), yaǵnıy investitsiyalar (I) JaIÓ (Y) dıń funksiyası eken.
   
6. 
   Akselerator modeliniń tolıqlaw kórinisi tómendegishe boladı :
   
7. 
   I = Ireje+ γY bul y jerde:
   
8. 
   Δ I Íyt -I t-1
   
9. 
   γ = ----------- = ------------------
   
10. 
    Δ Y Yt - Yt-1
    
11. 
    Ireje - joybarlastırılǵan investitsiyalar ; Y - JaIÓ (dáramat ) kólemi.
    
12. 
    Akseletator modelin esapqa alıp, investitsiya funksiyasın tómendegishe jazıw múmkin: I = e - dR + γY
    
13. 
    JaIÓ kólemi asıwı kárxanalar paydasınıń kóbeyiwine alıp keledi. Kárxana paydası investitsiyalardıń dáregi ekenligin esapqa alsaq, bul jaǵdayda investitsiya qárejetleri asadı. JaIÓ kólemi tómenlep ketkende bolsa, yaǵnıy ekonomikalıq aktivlik tómenlewi sharayatında bos turǵan quwatlar bar ekenligi sebepli, investitsiya qárejetleri tómenlep ketedi. Biraq JaIÓniń hár dáyım tákirarlanatuǵın terbelisleri, innovatsiyalardı hárdayim da bir tegisde bolmawi, úskenelerdi uzaq múddet xizmet etiwi, ekonomikalıq kútiwdegi qáwipler sebepli investitsiyalar kólemi turaqlı bolmaydı.