Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

2. Aǵımdaǵı aktivler	2 978 372 713	11 683 693105	22.6
48.2
Óndiris zapasları	819 530 511	1 047 437 972	6.2	4.3
Kelesi dáwir qárejetleri	1 366 091 169	8 441 062 224	10.3	34.7
Pul qarjıları	171 917 383	468 669 767	1.3	1.9
Basqa aǵımdaǵı aktivler	117 495 315	160 480 738	0.8	0.6
Debitorlar jámi	503 338 335	1 566 042 404	3.8	6.4
Sonıń ishinde:
Qarıydar hám buyırtpashılar menen esap-kitaplar	163 855 350	268 038 094	1.2	1.1
Byudjetke avans tólemleri	7 740 384	5 252 951	0.05	0.02
Balans passivi boyınsha jámi	13 198 104 658	24 276 893 065	100	100
PASSIV
1. Óz qarjılarınıń deregi	7 745 794 466	10 124 233 076	58.6	41.7
Ustav kapitalı	614 384 306	828 202 670	4.6	3.4
Rezerv kapitalı	5 737 851 427	8 121 422 920	43.4	33.4
Bólistirilmegen payda	507 693 607	223 400 675	3.8	0.91
Basqa derekler	885 865 126	951 206 811	6.7	3.9
2. Minnetlemeler	5 452 310 192	14 152 659 989	41.4	58.3
Uzaq múddetli bank kreditleri hám qarızları	4 675 490 146	12 304 013 149	35.4	50.6
Basqa minnetlemeler	14 744 216	8 878 479	0.10	0.03
Kreditorlıq minnetlemeleri, jámi	762 075 830	1 839 768 361	5.7	7.5
Sonıń ishinde:
Tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılarǵa minnetlemeler	219 818 890	514 650 184	1.6	2.1
Byudjetke minnetlemeler	20 798 130	62 317 043	0.15	0.25
Balans passivi boyınsha jámi	13 198 104 658	24 276 893 065	100	100

Kárxanada jámi aktivler jıl basında 13198104658 mıń swmdı quraǵan. Sonnan, 10 219 731 945 mıń swmı uzaq múddetli aktivlerge, 2978 372 713 mıń swm aǵımdaǵı aktivlerge tuwra kelgen. Uzaq múddetli aktivlerdiń dáwir basına jámi aktivler quramındaǵı salmaǵı 77.4 payızdı, aǵımdaǵı aktivlerdiń salmaǵı 22.6 payızdı quraǵan. Uzaq múddetli aktivler quramında eń joqarı bahası hám úles tiykarǵı qurallar hám kapital qoyılmalar qatarına tuwra kelgen.

5.5. Buxgalteriya balansı bántleriniń likvidlilik boyınsha klassifikaciyalanıwı
Buxgalteriya balansınıń likvidligi, kárxana likvidligi túsinikleri finanslıq jaǵdaydı bahalawdıń áhmiyetli indikatorları bolıp esaplanadı.

Balans likvidlik aktivlerdiń pulǵa aylanıw dárejesin, kárxana likvidligi – qarsı tárepke bolǵan minnetlemelerdi tólewge uqıplılıǵın xarakterleydi.

Buxgalteriya balansınıń likvidliligi hám kárxana tólemge uqıplılıǵınıń analizi.

Buxgalteriya balansı aktiviniń likvidligi boyınsha, kapital hám qarjılandırıwǵa dereklerine qaray, minnetlemeler tólemge tartılıwı boyınsha tómendegi toparlarǵa bólinedi.

Aktivlerdiń birlesken hám quram qatarları boyınsha tómendegi toparlarǵa ajıratıw metodikası belgilengen. Bul metodika shet el ámeliyatına tolıq sáykes keledi hám quram boyınsha salıstırmalı ańlatpalarda ǵana parıq qıladı.

Aktiv tárep:

- turaqlı hárekettegi aktivler (A1);

- tez pulǵa aylanatuǵın aktivler (A2);

- áste pulǵa aylanatuǵın aktivler(A3);

- qıyın pulǵa aylanatuǵın aktivler(A4).

Passiv tárep:

- tólem múddeti kelgen minnetlemeler (P1);

- qısqa múddetli minnetlemeler (P2);

- uzaq múddetli minnetlemeler (P3);

- turaqlı passivler (P4).

Buxgalteriya balansınıń aktivi hám passiviniń likvidlik dárejesi boyınsha bóliniwi

Aktivler:	Passivler:
Uzaq múddetli hám aǵımdaǵı aktivler	Óz qarjılarınıń deregi hám minnetlemeler
A1-Turaqlı hárekettegi aktivler (qatar 320+370+380)	P1-Tólem múddeti kelgen minnetlemeler (qatar,610+630+650+670+680+690+700+710+720+760)
A2-Tez pulǵa aylanatuǵın aktivler (210)	P2-Qısqa múddetli tólem minnetlemeleri (qatar 730+740+750)
A3-Áste pulǵa aylanatuǵın aktivler (140)	P3-Uzaq múddetli tólem minnetlemeleri (qatar, 500+520+540+560+590)
A4-Qıyın pulǵa aylanatuǵın aktivler (130)	P4-Turaqlı passivler (480)

Buxgalteriya balansınıń likvidligin bahalawda balanstıń dúziw dáwirliligine (shereklik, yarım jıllıq hám jıllıq) úlken áhmiyet qaratıw kerek. Kóbinese kárxanalar iskerliginiń máwsimge baylanısı, eksport hám import qılınatuǵın ónimler boyınsha kontraktaciya shártnamalarınıń orınlanıwına baylanısına muwapıq onı jıllıq aralıq úyreniw usınıs etiledi.

Buxgalteriya balansınıń likvidlik boyınsha belgilengen normaları hám olardıń tolıq ózgerisleri

Ózgerisler tártibi	Tolıq ózgesheliklerdegi ózgerisler				Likvidlik dárejesi
1-jaǵday	A1>=P1	A2>=P2	A3>=P3	A4<=P4	Tolıq likvid balans
2-jaǵday	A1<=P1	A2>=P2	A3>=P3	A4<=P4	Likvid balans
3-jaǵday	A1<=P1	A2<=P2	A3>=P3	A4<=P4	Likvidlik emes balans
4-jaǵday	A1<=P1	A2<=P2	A3<=P3	A4>=P4	Bankrotlıq jaǵdayındaǵı balans
X	Turaqlı hárekettegi aktivlerdiń tólem múddeti kelgen minnetlemelerden parqı	Tez pulǵa Aylanatuǵın aktivlerdiń qısqa múddetli minnetlemeler hám qarızlardan parqı	Áste pulǵa aylanatuǵın aktivlerdiń uzaq múddetli minnetlemelerden parqı	Turaqlı passivlerdiń qıyın pulǵa aylanatuǵın aktivlerden parqı	X

Balans ańlatpası: A1+A2+A3+A4=P1+P2+P3+P4

Buxgalteriya balansınıń elementleri hám jámlengen qatarların (bántlerin) óz-ara qatnasın esaplaw tiykarında likvidliktiń salıstırmalı dárejelerine hám tólemge uqıplılıq dárejelerine de baha beriw múmkin.
Likvidlikti salıstırmalı ańlatpalarınıń piramidası

Qatnas	Salıstırmalı ańlatpa mazmunı
Aktivler hám passivler quramlı qatnası
A1/P1	Tólem múddeti kelgen minnetlemelerdiń qaplanıwı
A2/P2	Qısqa múddetli minnetlemelerdiń qaplanıw imkaniyatı
A3/P3	Uzaq múddetli minnetlemelerdiń qaplanıw imkaniyatı
A4/P4	Turaqlı passivlerdiń uzaq múddetli aktivlerde toplanıwı
Qaplaw koefficientleri
A1/P1	Tolıq tólemge uqıplılıǵı-1(kreditorlıq minnetlemeniń qaplanıwı)
A1 / P1+P2	Tolıq tólemge uqıplılıǵı-2 (kreditorlıq hám qısq múddetli minnetlemelerdiń qaplanıwı)
A1 / P1+P2+P3	Tolıq tólemge uqıplılıǵı-3 (kreditorlıq hám múddetli minnetlemelerdiń aǵımdaǵı bólegi)
A1+A2 / P1+P2	Aralıq tólemge uqıplılıǵı-1(qısqa dáwirlilikte rejelestiriwde)
A1+A2 / P1+P2+P3	Aralıq tólemge uqıplılıǵı-2 (qısqa dáwirlilikte rejelestiriwde)
A1+A2+A3 / P1+P2+P3	Ulıwma tólemge uqıplılıǵı-1 (boljawda isletiledi)
A1+A2+A3+A4 / P1+P2+P3	Ulıwma tólemge uqıplılıǵı-2 (likvidacion processlerde isletiledi)
Aktivlerdi qarjılandırıwdıń tolıq ańlatpalarıınń koefficientleri
P4/A4	Turaqlı aktivlerdiń óz qarjıları esabınan derekleniwi
P3+P4 / A4	Turaqlı aktivlerdiń óz hám qarız qarjıları menen derekleniwi
P4+P3-A4 / A3	Aǵımdaǵı aktivlerdiń óz qarjıları esabınan derekleniwi
P4+P3-A4+P2 / A3	Aǵımdaǵı aktivlerdiń óz hám qarız qarjıları esabınan derekleniwi

Xojalıq júritiwshi subyektlerdiń finanslıq jaǵdayın bahalawda eń áhmiyetli sapa kórsetkishi bul – tólemge uqıplılıq kórsetkishi bolıp tabıladı. Tólemge uqıplılıq kárxananıń tólem imkaniyatların, yaǵnıy onıń óz minnetlemelerin tólewge uqıplılıǵın xarakterleydi.
6-Tema. Finanslıq turaqlılıqtıń analizi

1. 
   Finanslıq turaqlılıq analiziniń mazmunı, maqseti hám wazıypaları
   

Kárxana turaqlılıǵınıń eń áhmiyetli kórsetkishlerinen biri – bul finanslıq turaqlılıq kórsetkishi. Eger kárxanada dáramatlar qárejetlerden artatuǵın bolsa ǵana, finanslıq turaqlılıqqa erisiw múmkin boladı. Eger kárxana qarjılardı erkin basqara alsa, olardan nátiyjeli paydalansa, turaqlı islep shıǵarıw hám satıwdıń jetik ciklik aylanıw úzliksizligi támiynlense, bunday kárxananı finanslıq turaqlı dewimiz múmkin.

Kárxananıń finanslıq jaǵdayın qısqa hám uzaq múddetke bahalaw múmkin. Qısqa múddetli aralıqta kárxananıń tólemge uqıplılıǵına uzaq múddetli úyreniwde bolsa onıń finanslıq turaqlılıǵına kóbirek áhmiyet qaratıladı.

Firma hám kompaniyalarda finanslıq jaǵınan turaqlı rawajlanbaydı eken, demek onıń bankrotlıqka ushıraw itimalı joqarı boladı. Sol sebepli, finanslıq turaqlılıqtı makro hám mikro kólemde izertlew barqulla ekonomistlerdiń turaqlı itibarında bolıp kelgen.

Finanslıq analizde finanslıq turaqlılıqtıń óz aldına alınǵan kárxanalarda, firma hám kompaniyalarda úyreniwge, qısqa, orta hám uzaq dáwirlilikte bahalaw ámeliyatın jolǵa qoyıwǵa, onı joqarılatıwdıń anıq is-ilajların belgilewge áhmiyet qaratıladı.

Finanslıq turaqlılıqtı bahalawda bir qansha kórsetkishler sistemasınan paydalanıladı. Olardıń qatarına tómendegilerdi kiritiw múmkin.

• 
  firma hám kompaniyalardıń tólemge uqıplılıǵı;
  
• 
  kárxananıń óz qarjılarınıń qaramlılıq koefficienti;
  
• 
  aktivlerdiń qaramlılıq koefficienti;
  
• 
  payızlardı qaplaw koefficienti.
  

Kárxanada finanslıq resurslardı durıs qáliplestiriw, olardıń bólistiriliwi, paydalanıw nátiyjeliligi finanslıq turaqlılıqtı támiynlewdiń áhmiyetli faktorları bolıp esaplanadı. Yaǵnıy, finanslıq turaqlılıq kárxananıń finanslıq resurslardı qay dárejede sheberlik penen basqarıp atırǵanlıǵın ańlatadı.

Finanslıq turaqlılıqtı analizlewdiń maqseti kárxananıń óz minnetlemelerin qaplay alıw hám onı uzaq múddetke saqlap qalıw dárejesin bahalawǵa qaratılǵan.

Finanslıq turaqlılıq analiziniń wazıypaları:

1) Kárxananıń finanslıq turaqlılıǵınıń tolıq hám salıstırmalı ańlatpalarınıń ózgerislerin bahalaw;

2) Finanslıq turaqlılıqqa tásir etiwshi faktorlardı úyreniw;

3) Finanslıq turaqlılıqtı támiynlewde aktivler hám passivlerdi jaylastırıw hám olardan nátiyjeli paydalanıwdı jolǵa qoyıw;

4) Finanslıq turaqlılıqtı joqarılatıw ilajların kóriw;

5) Hár túrli jaǵdaylarda resurslardan nátiyjeli paydalanıwdıń perspektivadaǵı ózgerislerge tásirin bahalaw, finanslıq turaqlılıqtı prognozlaw.

Finanslıq turaqlılıqqa tásir etiwshi birliklerge tómendegiler kiredi.

Ishki faktorlar: aktivlerdiń optimal quramın qáliplestiriw hám olardı durıs basqarıw; finanslıq resurslar hám olardıń quramın optimallastırıwdı durıs basqarıw; tartılǵan kapitaldıń optimal qatnasın anıqlaw hám basqarıw.

Sırtqı faktorlarǵa: mámlekettegi ekonomikalıq ortalıq (jaǵday); bazardaǵı báseki hám gúres; makroekonomikalıq kórsetkishler (valyuta kurslarınıń ózgerisi, salıq hám kredittegi ózgerisler, sırtqı ekonomikalıq iskerliktiń rawajlanıwı); siyasiy jaǵday (ekonomikanıń tártiplesiwi, xoshametleniwi, huqıqlardıń qorǵalıwı); inflyaciya jaǵdayı.

2. 
   Kárxananıń ekonomikalıq resursları, onıń finanslıq strukturası, likvidligi, tólemge uqıplılıǵınıń finanslıq jaǵday hám turaqlılıqqa tásiri
   

Kárxananıń ekonomikalıq resursları.

Ekonomikalıq resurslar bul – ekonomikalıq máp kóriw boyınsha ónim islep shıǵarıw, jumıslar orınlaw hám xızmetler kórsetiwde paydalanılatuǵın tábiyǵıy, óndiris hám insan faktorları bolıp tabıladı.

Ekonomikalıq resurslar kóbinese óndiris faktorları dep te júritiledi. Olar qatarına miynet resursları; finanslıq resurslar (pul qarjıları, bahalı qaǵazlar); materiallıq-zatlıq resurslar (bina hám imaratlar, mashina hám úskeneler, tábiyǵıy resurslar, energiya resursları); materiallıq emes resurslar (patentler, nou-xaular, bilim, maǵlıwmatlar).

Ekonomikalıq resurslardıń finanslıq strukturası degende olardıń bahasınıń jámlengen esabatlarda sáwleleniwi názerde tutıladı. Ekonomikalıq resurslardı buxgalterler, analitikler, biznes tilinde kárxananıń aktivleri sıpatında qaraw múmkin. Buxgalteriya balansında aktivler (islep shıǵarıw, jumıs orınlaw hám xızmetler kórsetiwde) ciklik processte qatnasıwı hám áhmiyetli ózgesheliklerine muwapıq (operacion, investiciyalıq, finanslıq) uzaq múddetli hám aǵımdaǵı aktivlerge bólingen. Uzaq múddetli aktivlerde tiykarǵı kapitaldıń, aǵımdaǵı aktivlerde aylanıs kapitaldıń áhmiyetli quramlı birlikleri kórsetiledi.

Ekonomikalıq resurslardıń finanslıq strukturası degende olardı qarjılandırıw derekleriniń quramlı dúzilisi (óz qarjıları hám qarız qarjıları esabına) názerde tutıladı.