Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

8-Tema. Debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardıń analizi
8.1. Debitorlıq, kreditorlıq qarızlardıń analiziniń mazmunı, olardı analizlewdiń maqseti hám wazıypaları
Debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardı turaqlı analizlew tólemler intizamın bekkemlew, múddeti ótkerip jiberilgen debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardı qısqartıw boyınsha is-ilajlardı ámelge asırıw, xojalıq júritiwshi subyektler ortasındaǵı tólemler hám esap-kitaplar sistemasın jetilistiriw, byudjetke hám de mámleket maqsetli fondlarına salıqlar hám májbúriy tólemlerdiń óz waqtında túsiwin támiynlew, byudjetke hám de mámleket maqsetli fondlarına qarızlardı qısqartıw hám olar júzege keliwiniń aldın alıw imkanı, qarızdarlıqtı maqsetli basqarıw imkanın beredi.

Debitorlıq hám kreditorlıq minnetlemelerdi (qarızlardı) analizlew arqalı ekonomikanıń hár túrli buwınlarında, sektorlarında esap-kitap mexanizmin jetilistiriwge hám de barlıq xojalıq júritiwshi subyektler hám de bank hám finans mekemeleri tárepinen tólem intizamı hám esap-kitaplardıń óz waqtında ótkeriliwin támiynlew, salıqlar hám májbúriy tólemlerdiń tolıq tóleniwi máseleleri boyınsha ámeldegi nızam hújjetleri normalarına qatań ámel etiliwi ústinen tásirsheń qadaǵalawdı jolǵa qoyıw imkanı tuwıladı.

Xojalıq júritiwshi subyektlerdiń debitorlıq hám kreditorlıq qarızlarınıń jaǵdayın analizlew, kárxanalar hám shólkemlerdiń múddeti ótkerip jiberilgen qarızlarınıń salıstırılıwın turaqlı túrde shólkemlestiriw hám de olardı qısqartıw boyınsha tásirsheń is-ilajlardı kóriwde subyektlerdiń rolin, itibarın asırıwdı talap etedi.

Xojalıq júritiwshi subyektler tárepinen múddeti ótkerip jiberilgen debitorlıq qarızlardıń júzege keliwine jol qoymaw, aylanıs qarjılardan durıs paydalanıw, olardıń saqlanıwın hám óz waqtında toltırılıwın támiynlew boyınsha juwapkershiligin asırıp barıw óz náwbetinde makro ekonomikalıq kórsetkishlerdi de jaqsılawǵa imkan beredi. Bul bolsa óz náwbetinde social-ekonomikalıq rawajlanıwdıń zárúrli shárti bolıp esaplanadı.

Debitorlıq minnetlemeler degende – qarsı táreptiń (ajıratılǵan bólimler, sıńar hám qaram xojalıq jámiyetleri, xızmetkerler, tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılar, byudjetke salıqlar hám basqa májbúriy tólemler, maqsetli mámleket jamǵarmaları boyınsha, shólkemlestiriwshilerdiń ustav kapitalına úlesleri boyınsha) kárxanaǵa tólewi kerek bolǵan múddetli minnetlemeleri názerde tutıladı.

Kreditorlıq minnetlemeler degende – qarsı tárepke kárxananıń tólewi kerek bolǵan (tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılarǵa, ajıratılǵan bólimlerge, sıńar hám qaram xojalıq jámiyetlerge, keshiktirilgen dáramatlar, májbúriy tólemler boyınsha keshiktirilgen minnetlemeler, basqa keshiktirilgen minnetlemeler, alınǵan avanslar, byudjetke tólemler boyınsha qarız, maqsetli mámleket jamǵarmalarına tólemler boyınsha qarız, shólkemlestiriwshilerge bolǵan qarızlar, miynetke haqı tólew boyınsha qarız, qısqa múddetli bank kreditleri, qısqa múddetli qarızlar, uzaq múddetli minnetlemelerdiń aǵımdaǵı bólegi hám basqa kreditorlıq qarızlar) minnetlemeleri názerde tutıladı.

Debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardı analizlewde analiz mazmunın minnetlemelerdiń kólemi, quramı, júzege keliw dáwiri boyınsha úyreniw, minnetlemeleriniń aylanıwshańlıǵı, riskli minnetlemelerdiń qorǵalǵanlıq dárejesin bahalaw, minnetlemelerdiń júzege keliwi hám olardıń múddetiniń ótkerip jiberiliwi sebeplerin úyreniw, minnetlemeler balansın dúziw, minnetlemelerdiń finanslıq jaǵdayǵa tásirin bahalaw quraydı.

Debitorlıq hám kreditorlıq minnetlemeler analiziniń wazıypaları qatarına tómendegilerdi kiritiw múmkin:

- anıq, tolıq hám óz waqtında pul qarjıları hám olardıń háreketi boyınsha anıq esap-kitaplardıń jolǵa qoyılǵanlıǵın bahalaw;

- esap-kitaplardıń hám tólem intizamına qatań ámel etilgenliktiń jaǵdayın bahalaw;

- debitorlıq hám kreditorlıq minnetlemeleriniń (qarızlardıń) túrleri, tólem múddetleri hám tiykarlanǵanlıǵı boyınsha quramın anıqlaw;

- múddeti ótken debitorlıq hám kreditorlıq minnetlemelerdiń jaǵdayına, olardıń jámi minnetlemeler quramındaǵı salmaǵına baha beriw;

- tovarlardı kreditke satıw, esap-kitaplardıń hár túrli formaları boyınsha júzege kelgen minnetlemelerdi bahalaw;

- bank kreditleri hám qarızlarınan maqsetli paydalanıw, olar boyınsha minnetlemelerdiń aǵımdaǵı bóleginiń qaplanıwı boyınsha jaǵdayın úyreniw;

- ónim (tovarlar, jumıs hám xızmet)lerdi shet elge satıw boyınsha minnetlemelerdiń júzege keliwi hám olardıń qaplanıwı boyınsha kárxanadaǵı (esap-kitaplardıń forması, valyuta kurslarınıń ózgerislerine hám t.b. tásirinde) aǵımdaǵı hám perspektivadaǵı risklerdi bahalaw.

Analiz ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlar finanslıq esabattıń birinshi forması «Buxgalteriya balansı» haqqındaǵı esabattan, buxgalteriya balansına qosımshadan hám de balansınıń tiyisli qatarları boyınsha jazıwlar, túsindirmelerden, «Kárxananıń finanslıq jaǵdayı haqqındaǵı» statistikalıq esabat formalarınan alınadı. Sonday-aq, ishki finanslıq analizde bas kitap, esap reestrlerinen, qarızdarlıq vedomostları, debitorlıq hám kreditorlıq minnetlemeleri boyınsha maǵlıwmatnamalar hám basqa dereklerden paydalanıladı.