Termiz davlat pedagogika instituti

Ob’ektni tanlash va kuzatishni o‘tkazish joyi. Agarda qaysidir tur katta qiziqish uyg‘otsa, albatta shu turga xos xususiyatlarni yozib boriladi (yoshi, balandligi, o‘sish va rivojlanish darajasi, uning o‘sib turgan joyi). Kuzatish ishlarida esa geografik joyi, joyning dengiz sathidan qanchalik balandligi, relefi, suv havzalarining xillari (botqoq, daryo, ko‘l, dengiz) va ularning o‘rganilayotgan ob’ektdan qanchalik uzoq-yaqin masofada joylashganligi, sizot suvlarining chuqurligi, uning atrofidagi o‘simliklar, atrof-joylarni inson tomonidan foydalanishning xarakterini albatta yozish kerak. Bir qancha joylarda kuzatish olib borilayotgan bo‘lsa ham yuqoridagi bayon etilgan kuzatish ishlari olib borilishi lozim.
Fenologik kuzatishning vaqtini aniqlash. Kuzatishlar har doim bir xil reja, bir tizimda olib borilsagina uning ilmiy ahamiyati kattadir. Material har xil joydan olinib o‘rganilsa, ilmiy ishlarda o‘zining ahamiyatini yo‘qotadi. Kuzatish ishlarini erta bahorda har 5 kunda, keyinchalik 10 kunda olib borish kerak. O‘simlik turi har xil sharoitda fenofazalarining almashinishi o‘rganilib, ular orasidagi farq tushuntirilayotganda, albatta, bu ishlarga tabiatning boshqa hodisalarini taqqoslab bir vaqtda olib borilishi kerak. Masalan, harorat, tuproq namligini o‘lchash. Bu esa fenologik kuzatishlarning asosiy sharti hisoblanadi. Buning uchun abatta yaqinda joylashgan meteorologik stansiyaning ma’lumotlaridan foydalanish kerak. Bunda havoning harorati, namligi, tuproq harorati va tushgan yog‘inning miqdorini yozib olish kerak. Undan tashqari, albatta tuproq namligi va sizot suvlarini har 5-10-15-20 kunda aniqlash kerak. Tuprog‘i sho‘rlangan rayonlarda vaqti-vaqti bilan tuz miqdorini aniqlab turish kerak. Bunday kuzatishlar tuproq eritmasining qanday konsentratsiyali tuzlarida o‘simlikning o‘sishi, gullashi, meva hosil qilishi va qurib qolishini ko‘rsatadi.
O‘simliklarning fenologik fazalari, ularni belgilash va hisobga olish shakli. O‘simliklarning o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lgan morfologik o‘zgarishlarni yozib chiqayotgan vaqtda, albatta, beshta fenologik fazani (fenofaza) ajratish kerak. Rivojlanishning boshlang‘ich fazasidagi o‘sish va oxiridagi mevalashdan keyingi o‘sishi ham, g‘unchalash, gullash, mevalash va qurib qolish. Ayrim o‘simliklarda 6-faza, ya’ni qisman tinim davri ham kuzatiladi. Bularning har bittasini yana mayda fazachalarga bo‘lish mumkin.
O‘simliklarning yillik rivojlanish siklini fenospektr yoki fenologik egri chizig‘i ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Yuqorida aytilgan fenofazalarni tartibi bilan qaysi oyda qaysi fenofazani bosib o‘tishi yozib boriladi. Buning uchun maxsus blankalar kerak bo‘ladi. Fenofazalarni belgilashni ham bilib olish kerak. Odatda fenofazalar harflar yoki alohida bir belgilar, yana raqamlar bilan ham belgilanadi.
A.P.Shennikovning taklifiga asosan, har qaysi faza o‘z nomining bosh harfi bilan belgilanadi va yoziladi:
Vegetatsiya-V, G‘unchalash-G‘, Gullash- G, Meva (urug‘) hosil qilish-MHQ, Qurish-Q
Ye.M. Lavrenko esa fazalarni harflar bilan, fazachalarni esa raqamlar bilan belgilashni taklif qilgan:
Gullash-G, gullashning boshlanishi-G₁, to‘liq gullash-G₂, gullashning tamom bo‘lishi-G₃ va xokazo.
V.V.Alexin esa turli fenofazalarni alohida belgilar bilan belgilab yozishni taklif qilgan:
- - - - vegetatsiya (gullagunga qadar), ^ʌ -o‘simlik poya yoki gulpoya chiqargan, g‘unchalar cezilib qolgan o‘simlik gulga kirib, dastlabki gullar hosil bo‘lgan, O -o‘simlik to‘liq gullagan, S -o‘simlik gullab bo‘lgan, + -meva hosil bo‘la boshlagan, # -meva va urug‘lar еtilib to‘kila boshlagan, _˜˜˜ gullashdan keyin vegetatsiya davri va urug‘larning to‘kilishi.

Turon shuvog‘i (Artemizia turanica L.) va yantoq (Alhagi pseudoalhagi Biev.) ning fenospektrlari: 1 – shuvoq; 2 – yantoq.

Kuzgi yumshoq bug‘doy (Triticum aestivum L.) navlari fenospektrlari:1 – Marjon navi; 2 – Yuna navi.