Termiz davlat universiteti fizika- matematika fakulteti matematik tahlil kafedrasi
Download 0.82 Mb.
|
algebra va sonlar nazariyasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.
- 8-MAROZA MAVZU: ALGEBRAIK AMAL ANIqLANGAN TOPLAMLAR VA ALGEBRALAR REJA
- Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar .
- 9,10- MAROZA MAVZU: GRUPPALAR, QISM GRUPPALAR VA ULARNING XOSSALARI . REJA
REJA: 1. Natural sondar sistemasini aksiomatik aniqlash . 2. Matematik induksiya prinsipi. 3. Birlashmalar. O'rinlashtirishlar, o'rin almashtirishlar, gruppalashlar. 4. Nyuton binomi formulasi.
Konstruktiv usulning mohiyati shundan iboratki, yangi qurilayotgan sistema avvaldan ma'lum bo'lgan tushunchalar yordamida bayon etiladi. Masalan, natural sonlar sistemasi uchun boshdangich tushuncha To'plam hisoblansa, butun sonlar sistemasi uchun boshlang'ich tushuncha natural sonlardir va hokazo. (Konstruktiv usulga natural sonlarni chekli To'plamlarning kuvvati sifati-da kiritishni misol qilib olish mumkin). Sonlar sistemasini aksiomatik usulda ko'rishda esa har bir sistemaning asosiy xossalari aksiomalar yordamida beriladi. Biz quyida natural sonlar sistemasini aksiomatik usulda aniqlashni karab chiqamiz. Buning uchun asosiy boshlang'ich munosabat sifatida “b element a elementdan bevosita keyin keladi” munosabatni va shu munosabat o'rinli bo'lgan aksiomalar sistemasini olamiz. 1-ta'rif. Biror bo'sh bo'lmagan N to'plamning a va b elementlari uchun “b element а elementdan bevosita keyin keladi” munosabati o'rinli bo'lib, maskur to'plam elementlari uchun quyidagi 4 ta aksioma bajarilsa, u holda N to'plamning elementlariga natural sonlar deyiladi. 1) hech qanday natural sondan keyin kelmaydigan 1 soni mavjud. (Agar а dan bevosita keyin keladigan elementni а' desak, bu aksiomaga ko'ra а' 1). 2) istalgan а natural sonidan bevosita keyin keluvchi yagona а' natural soni mavjud, ya'ni agar a=b a'=b', a,b N. 3) 1 sonidan boshqa har bir natural son birta va faqat birta natural sondan keyin keladi, ya'ni agar a'=b' a=b, a,b N . 4) agar natural sonlar To'plamining istalgan М Qism to'plami: а) 1 ni o'z ichiga olsa; б) ixtiyoriy а М dan, а' М ekanligi kelib chiqsa, М qism to'plam N natural sonlar to'plami bilan ustma ust tushadi, ya'ni
Bu aksiomaga induksiya aksiomasi deyiladi. Yuqridagi aksiomalar sistemasi dastlab italyan matematigi Peano (1858-1932) tomonidan kiritilgani uchun, ularni Peano deyiladi. Induksiya aksiomasining mohiyati quyidagicha: n N uchun А (n) B(n) teoremani isbotlaganda avval uning rostligi n =1 da ko'rsatiladi. So'ngra teoremani n =к uchun o'rinli deb olib n=к+1 bo'lganda teoremaning rost ekanligi isbotlanadi. Shundan keyin teorema istalgan n natural soni uchun to'g'ri deb hisoblanadi. Endi shu usulning to'g'ri ekanligini isbotlaymiz. Teorema. (Matematik induksiya prinsipi). Agar biror В(n) tasdiq n=1 uchun rost bo'lib, uning n=k da rostligidan n=k+1 da rost ekanligi kelib chiqsa, u holda B(n) tasdiq istalgan n natural soni uchun ham o'rinli bo'ladi. Isboti. Faraz etaylik, M N to'plam B(n) tasdiq o'rinli bo'lgan to'plam bo'lsin. U holda teorema shartiga ko'ra 1 M va 1'=2 M, 2'=3 M,... . Demak, induksiya aksiomasiga ko'ra M=N. Misollar. 1. 12+22+32+ ... + n2= (1/6) n(n+1) (2n+1) (1) tenglikning barcha natural sonlar uchun o'rinli ekanligini isbotlaylik. n=1 da (1) dan 12 =(1/6)1(1+1)(2.1+1) 1=1 ni hosil qilamiz, ya'ni n=1 da (1) tenglik o'rinli. Faraz etaylik n=k da berilgan tenglik o'rinli bo'lsin, ya'ni 12+22+32+ ... + k2= (1/6) k(k+1) (2k+1 ). (2) Biz berilgan tenglikning n=k+1 uchun o'rinli ekanligini, ya'ni 12+22+32+ ... +k2+ (k+1)2 = (1/6) (k+1)(k+2) (2k+3) (3) tenglikning o'rinli ekanligini ko'rsatamiz. Haqiqatan ham (2) ga ko'ra 12+22+32+ ... +k2+ (k+1)2=(1/6) k(k+1) (2k+1)+(k+1)2=(1/6)(k+1) (2 k2+k+ +6k+6)=(1/6)(k+1)(2 k2+7k+6)=(1/6)(k+1)(k+2)(2k+3), ya'ni (3) tenglik o'rinli. Demak, yuqorida isbotlangan teoremaga ko'ra (1) tenglik ixtiyoriy n natural soni uchun o'rinli. 2. 13+23+33+ ... + n3=(n(n+1)/2)2 ekanligini isbotlang. ( Bu mustaqil bajarish uchun uyga vazifa). Chekli sondagi elementlardan ma'lum tartibda olib to'zilgan guruhlarga birikmalar deyiladi. Birikmalar 3 turga: o'rinlashtirish, o'rin almashtirish va gruppalashlarga bo'linadi. 1. O'rinlashtirishlar m elementdan n tadan (1 n m) to'zilgan o'rinlashtirishlar deb birbiridan kamida birta elementi bilan yoki elementlarining joylashish tartibi bilan farq qiluvchi birikmalarga aytiladi. m elementdan n tadan to'zilgan o'rinlashtirishlar sonini Amn bilan belgilaymiz. Bu grekcha “Arrangument” (o'rinlashtirish) so'zining bosh harfidan olingan.
3 elementdan 3 ta to'zilgan o'rinlashtirishlar: abc,bac,bca,acb,cab,cba; bo'larning soni ham A3 3 =6. Umuman, Am n = m(m-1) (m-2) ... (m-(n-1)) (1) ekanligini ko'rsatish mumkin. Haqiqatdan ham agar а1 , a2 , ... , am-1 , am elementlar berilgan bo'lsa, ulardan 1 tadan to'zilgan o'rinlashtirishlar а1 , a2 , ... , am-1 , am bo'lib, ularning soni Am 1 = m ga teng.
......................................................... am а1 , am a2 , ... , am am- 2 am am-1 bunda m ta satr va m-1 ta ustun bor. Demak, Am 2 = m(m-1). Endi m elementdan 3 tadan to'zilgan o'rinlashtirishlarni hosil qilish uchun m elementdan 2 tadan m(m-1) ta o'rinlashtirishlarni yozib olib ularning har birining yoniga qolgan m-2 ta elementlarni yozib chiqamiz: а1 a2 a3 , а1 a2 a4 , ... , а1 a2 am-1 , а1 a2 am a1 а3 a2 , a1 a3 a4 , ... , a1 a3 am-1 , a1 a3 am ......................................................... ................................ am am-1 а1 , am am-1 a2 , ... , am am-1 am- 3 , am am-1 am- 2 . Bu yerda m(m-1) ta satr va m-2 ta ustun bor. Demak, Am3 = m(m-1)(m-2). Bu jarayonni n marta takrorlab (1) formulani hosil qilamiz.
Ta'rifga ko'ra Pm= Amm = m(m-1) (m-2) ... 3 .2. 1 = m ! . (2) Shuningdek Amn = m(m-1 ) (m-2)... (m-(n-1))= m(m-1)(m-2)... (m-(n-1))(m-n)(m-n-1)... ... 3.2.1 / (m-n)(m-n-1)...2.1 = m ! / (m-n) ! = Pm / Pm - n , ya'ni Amn = Pm / Pm - n . (3) 3. Gruppalashla. m elementdan n tadan to'zilgan gruppalashlar deb har birida n ta element bo'lib, bir-biridan kamida birta elementi bilan farq qiluvchi birikmalarga aytiladi. m elementdan n tadan to'zilgan gruppalashlar soni Cmn (combination so'zining bosh harfi) bilan belgilanadi. Ta'rifdan Cmn Pn =Amn. Bundan Cmn = Amn / Pn (4) Demak, Cmn = m(m-1)(m-2)... (m-(n-1)) / n! . (5) (3) ва (4) dan Cmn = Pm / Pm - n P n . (6) (6) dan (2) ga ko'ra Cmn = m! / n! (m-n)! . (7) Xossalari : 10. Cmn = Cmm-n . Haqikatdan ham (6) Cmm-n = Pm / Pm - n Pm-m+n = Pm / Pm - n P n = Cmn . 20. Cmn + Cmn+1=Cm+1n+1 . Isboti.
/ n!(n+1) = m(m-1)(m-2)... (m-(n-1))(m+1) / (n+1)! = Cm+1n+1 . Biz Cm0= 1 deb belgilab olamiz. Nyuton binomi. Bizga o'rta maktablardan ma'lumki a+b = a+b (a+b)2 = a2+2ab+b2 (a+b)3 = a3+3a2b +3ab2+b3. Endi (a+b)n ni ham shu tarzda yezish mumkin ekanligini isbotlaymiz, ya'ni ushbu tenglik o'rinli: (a+b)n = an+nan-1b +(n(n-1)/2!) an-2b2+(n(n-1)(n-2)/ 3!) an-3b3+ .... +bn . (8) Bu formulani isbotlash uchun, avvalo quyidagi tenglikning ixtiyoriy natural son n uchun o'rinli ekanligini ko'rsatamiz: (a+b1) (a+b2) (a+b3) .... (a+bn) = an+ s1 an-1 + s2 an-2 + s3 an-3 +.... + sn , (9) bu yerda
s1 = b1+b2+ ....+bn s2 = b1 b2 +b1 b3 + .... +bn-1 bn s3 = b1 b2 b3+ b1b2 b4 + .... + bn- 2bn-1 bn (10) ................................................................ sn = b1 b2 ... bn . (9) -tenglik n=1 da o'rinli (a+b1)1 = (a+b1). Endi faraz qilaylik (9) tenglik n>1 uchun o'rinli bo'lsin. Biz uning n+1 uchun ham o'rinli ekanligini isbotlaymiz. (9) ning ikkala tomonini (a+bn+1) ga ko'paytiramiz. U holda (a+b1) (a+b2) (a+b3) .... (a+bn) (a+bn+1) = = an+1+ S1 an + S2 an-1 + S3 an-2 +.... + Sn a + Sn+1 , bu yerda
S1 = s1+bn+1 = b1+b2+ ...+bn+bn+1 S2 = s2+ s1bn+1 = b1 b2 +b1 b3 + .... +bn bn+1 S3 = s3+ s2bn+1 = b1 b2 b3+ b1b2 b4 + .... + bn- 1bn bn+1 ................................................................................... Sn = b1 b2 ... bn + ... + b2 b3 ... b1 b2 ... bn Sn+1 = b1 b2 ... bn bn+1 . Demak (9) formula ixtiyoriy n natural son uchun o'rinlidir. Agar (9) da b1 =b2 = ... =bn = b deb olsak : (a+b)n = an+ Cn1an-1b + Cn2 an- 2 b2+ Cn3 an-3b3+ .... + Cnnbn (11) Bunda (5) formuladan foydalansak (8) kelib chiqadi. (11) ni quyidagicha yozish mumkin :
Ma'lumki Cnp = Cnn-p bo'lgani uchun Nyuton binomi formulasidagi boshdan va oxiridan bir xil o'zoqlikda turgan hadlarning koeffisiyentlari (bino-mial koeffisiyentlar) tengdir. Agar (12) da a=b deb olsak:
agarda a=1, b= -1 deb olsak: 0 =Cn0- Cn1 + Cn2 - Cn3 + .... + Cnn(-1)n yoki bundan Cn0+Cn2 + Cn4 + Cn6 + .... = Cn1+ Cn3 + Cn5 + Cn7 + ...., ya'ni juft o'rindagi binomial koeffisiyentlar yig'indisi tok o'rinda turgan binomial koeffisiyentlar yig'indisiga teng.
......................................................................... ............................................ Bu yeyilmalardagi binomial koiffisiyentlarni Paskal uchburchagi deb ata-luvchi o'ng tomonda keltirilgan uchburchak yordamida aniqlash mumkin. Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar. 1. Peano aksiomalarini ayting. 2. Matematik induksiya metodining mohiyati haqida gapirib bering. 3. Teoremalar va ularni isbotlash usullari haqida nimalarni bilasiz? 4. Birlashmalar qanday turlarga bo'linadi? 5. m elementdan n tadan (1 n m) to'zilgan o'rinlashtirishlarga ta'rif bering. 6. m elementdan to'zilgan o'rin almashtirishlarga ta'rif bering va ularning sonini hisoblash formulasini yozing. 7. m elementdan n tadan (1 n m) to'zilgan gruppalashlar deb nimaga aytiladi? 8. Nyuton binomi formulasini yezing. 9. Binomial koeffisiyentlar qanday xossalarga ega? 10. Paskal uchburchagi va binomial koyeffisiyentlar orasida qanday bog'lanish bor? 8-MA'RO'ZA MAVZU: ALGEBRAIK AMAL ANIqLANGAN TO'PLAMLAR VA ALGEBRALAR REJA: 1. Binar, n-ar algebraik amallar. Algebra tushunchasi. 2. Binar algebraik amallarning xossalari . 3. Neytral elementlar . 4. Regulyar elementlar . 5. Simmetrik elementlar . 6. Algebraik amalga nisbatan yopiq to'plam. Misollar. 7. Amallarning additiv va multiplikativ yozuvi. ADABIYOTLAR [ 1 ,2]. Hozirgi zamon algebrasi to'plam va uning elementlari uchun aniqlangan algebraik amallar va ularning xossalarini o'rganadi. Faraz etaylik bizga bo'sh bo'lmagan А to'plam berilgan bo'lsin. 1- ta'rif. АХА tug'ri ko'paytmani A to'plamga mos quyuvchi : АХAА akslantirishga A to'plamda aniqlangan binar algebraik amal deyiladi. Ta'rifga asosan (a,b), (a,b А) tartiblangan juftlikka cA element mos kelgani holda (b,a) ga c element mos kelmasdan boshqa bir dА element ham mos kelishi mumkin. akslantirish yordamida a b АХА juftlikka сА elementning mos qo'yilishi (a,b)=c, (a,b) = c, a b=c ko'rinishda belgilanadi. Odatda ko'pchilik hollarda binar algebraik amallarni belgilash uchun maxsus * , + , , t , ... belgilar ham ishlatiladi. Maktab matematika kursidan ma'lum bo'lgan arifmetik qo'shish va ko'paytirish amallari ham binar algebraik amallarga misol bo'la oladi. 2-ta'rif. Agar An=АХАХ ...ХА dekart ko'paytmaning har bir (a1, a2,..., an) elementiga A to'plamning yagona a an+1 elementi mos qo'yilgan bo'lsa, A to'plamda rangi n ga teng bo'lgan ( n o'rinli, n-ар) algebraik amal aniqlangan deyiladi. n-ар algebraik amalni bilan belgilasak (a1, a2,..., an) = an+1. Ba'zi hollarda an+1 A bo'lishi mumkin. Bunday hollarda qaralayotgan algebraik amal А to'plamdagi qismiy algebraik amal deb yuritiladi. Algebraik amallar nol, bir, ikki, uch,... o'rinli bo'lishi mumkin. Ular mos ravishda nular, unar, binar, ternar, ... , n-ар algebraik amal deyiladi. 1). A to'plamning istalgan elementini alohida olish - nular algebraik amaldir. 2). P(M)- M to'plamning barcha qism to'plamlari to'plami bo'lsin. Har bir А P(M) to'plamga uning to'ldiruvchisi А' =M\ А ni mos quyuvchi akslantirish unar algebraik amalga misol bo'ladi. 3). Natural sonlar to'plamidagi ayirish amali qismiy algebraik amalga misol bo'ladi. 4). Butun sonlar to'plamidagi bo'lish amali ham butun sonlar to'plamidagi qismiy algebraik amaldir. 5). n ta natural sonlar a1 , a2 ,..., an ga ularning eng katta umumiy bo'luvchisi d ni mos quyuvchi amal n-ar algebraik amaldir. Birta A to'plamda aniqlangan barcha algebraik amallar f1 , f2 ,..., fs bo'lsin.
Agar dagi amallar soni chekli bo'lsa, ular sanab ko'rsatiladi, ya'ni А f1 , f2 ,..., fs ko'rinishda yoziladi. bo'lsa, A to'plamga A algebraning asosiy to'plami, ga esa asosiy amallar to'plami deyiladi. f algebraik amalning rangi r(f) ko'rinishda belgilanadi. (r( f1 ), r(f2 ),..., r(fs)) ga А f1 , f2 ,..., fs lgebraning tipi deyiladi. Masalan, N + , . , ( 2,2,0) tipli Z + , - ,. , ( 2,2,2) tipli P(M) , , , ( 2,2,1) tipli algebradir.
Agarda A to'plamning ixtiyoriy a,b elementlari kommutativ uchun a b = = b a tenglik o'rinli bo'lsa, amalni A to'plamdagi kommutativ algebraik amal deyiladi. Agar A to'plamning ixtiyoriy a,b,c A elementlari uchun (at b)t c=at(b t c) tenglik bajarilsa, t algebraik amalga A to'plamdagi assosiativ binar algebraik amal deyiladi . Agar A to'plamning ixtiyoriy a,b,c А elementlari uchun (a b) t c= (a t c ) (b t c) tenglik o'rinli bo'lsa, t algebraik amal amalga nisbatan distributiv algebraik amal deyiladi. Agar amal assosiativ bo'lsa, (a b) c yoki a (bc) yozuvda qavslarni tushirib qoldirish mumkin. Misollar. 1). Sonlar to'plamlari N, Z , Q , R dagi arifmetik qo'shish va ko'paytirish amallari kommutativ va assosiativdir. Shuningdek, bu to'plamlarda ko'paytirish qo'shishga nisbatan distributiv ham с.(a+b)=c.a+c.b, lekin qo'shish ko'paytirishga nisbatan distributiv emas: (c.a)+b (c+b).(a+b). 2). Z dagi ayirish amali va darajaga ko'tarish amallari kommutativ emas:
Bu ayirish va darajaga ko'tarish amallari assosiativ ham emas. 3) .Р(М) to'plamda aniqlangan , amallari kommutativ, assosiativ va har biri ikkinchisiga nisbatan distributiv hamdir.
Agarda а А uchun а t е= е t а bo'lsa, u holda е ga neytral element deyiladi. 1-teorema. Agar t binar algebraik amalga nisbatan neytral element mavjud bo'lsa, u yagonadir. Haqikatdan ham agar е va е' larni neytral elementlar desak: at e=et a=a va at е' = =е't a =a bo'lishi kerak. U holda e= е't e= е' . Natija. Agar t amalga nisbatan neytral element mavjud bo'lsa, barcha o'ng va chap neytral elementlar shu neytral element bilan ustma-ust tushadi. Misollar. 1).Z , Q , R sonlar to'plamlarida qo'shishga nisbatan neytral element 0 sonidir. Bu to'plamlarda ko'paytirishga nisbatan neytral element 1 sonidir. N- natural son to'plamida qo'shishga nisbatan neytral element mavjud emas, ko'paytirishga nisbatan esa 1 dir. 2). P(M) to'plamidagi amalga nisbatan neytral element to'plam; amalga nisbatan neytral element esa U- universal to'plam bo'ladi. Regulyar elementlar. Agar а Aelement ixtiyoriy b, с А elementlar uchun аtb= аtc(btа=сtа) tengliklan b=c kelib chiqsa, а ga t amalga nisbatan A to'plamdagi o'ng regulyar (chap regulyar) element deyiladi. Agar а A element t amalga nisbatan chap va o'ng regulyar element bo'lsa, u holda o'nga regulyar element deyiladi. Shunday qilib, agar a regulyar element bo'lsa аt b= аtc tenglikni a ga qisqartirish mumkin.
2). Noldan farqli har bir butun son ko'paytirishga nisbatan regulyar. 0 esa regulyar emas. 3).N to'plamda darajaga ko'tarish ax= ay x=y (a>1) xossaga ega bo'lgani uchun 1 dan boshqa barcha elementlar bu amalga nisbatan o'ngdan regulyar va xa= ya bo'lgani uchun N ning barcha elementlari chapdan regulyardir.
Simmetrik elementlar. Faraz etaylik, t A to'plamdagi neytral elementga ega bo'lgan binar algebraik amal bo'lsin. а А element uchun аt u=e ( ut a=e) shartlarni qanoatlantiruvchi u А elementga a elementga nisbatan o'ng (chap) simmetrik element deyiladi. Agarda, ata' = a't a= e tenglik o'rinli bo'lsa, u holda element a elementga simmetrik element deyiladi. Misollar. 1). Z to'plamda qo'shish amaliga nisbatan a elementga simmetrik element -a bo'ladi. 2). R to'plamda ko'paytirish amaliga nisbatan a(a 0) elementga simmetrik element 1/a bo'ladi. 0 uchun esa bu holda simmetrik element mavjud emas.
4-teorema. Agar a va b elementlar uchun assosiativ t amalga nisbatan simmet-rik a' va b' elementlar mavjud bo'lsa, u holda at b ga simmetrik element ham mavjud va u b't a' dan iborat bo'ladi. Haqikatan ham,
Haqikatan ham, аt a' = a't a= е bo'lib, аt b= аtc bo'lsin. U holda a't(at b)=a't(atc) yoki (a'ta)t b=(a'ta)tc bundan esa et b= etc b= c. Faraz etaylik, A to'plamda t - binar amal aniqlangan bo'lsin va ВА bo'lsin. Agarda a,b B, at b B bo'lsa, u holda В to'plamga t amalga nisbatan yopiq to'plam deyiladi. 4-teoremadan kelib chiqadiki, assosiativ binar amal t ga nisbatan simmetrik elementga ega bo'lgan barcha elementlar to'plami t amalga nisbatan yopiqdir. B A bo'lsa, A da aniqlangan t amal, B da biror t ' binar algebraik amalni aniqlaydi: at' b= at b, a,b B. Bu holda t amalga В to'plamda aniqlangan t' amalning A dagi davomi deyi-ladi. Agarda t amal u yoki bu ma'noda arifmetik qo'shish (ko'paytirish) amali bilan bog'liq bo'lsa, o'nga additiv (multiplikativ) algebraik amal deyiladi va + () bilan belgilanadi. Bu holda neytral elementga nol 0 (1 birlik) element, simmetrik elementga esa qarama-qarshi (teskari) element deyiladi.
2). Kommutativ va assosiativ algebraik amallar. 3). Neytral element deb qanday elementga aytiladi? 4). Simmetrik element deb qanday elementga aytiladi? 5). Yarim gruppaga ta'rif bering. 6). Umumlashgan assosiativlik qonunini tushuntiring. 9,10- MA'RO'ZA MAVZU: GRUPPALAR, QISM GRUPPALAR VA ULARNING XOSSALARI. REJA: 1. Qism gruppalar. Misollar. 2. Gruppalar va ularga misollar. 3. Gruppalarning sodda xossalari. 4. Umumlashgan assosiativ qonuni . 5. Gomomorf va izomorf gruppalar. ADABIYOTLAR [1,2,3] Faraz etaylik, bizga bitta binar t va unar algebraik amal aniqlangan G bo'sh bo'lmagan to'plam berilgan bo'lsin. Agarda G to'plamning elementlari unda aniqlangan t amalga nisbatan assosiativlik qonuniga buysinsa, ya'ni: 1). a,b,c G (at b)t c=at(b t c) tenglikni qanoatlantirsa, G; t algebraga t amalga nisbatan yarim gruppa deyiladi. Agar G; t,* - yarim gruppa 2). a G, eG , at e = eta= a; 3). a G, a* G , at a* = a*ta= e; shartlarni qanoatlantirsa, G; t,* ga t amalga nisbatan gruppa deyiladi. е ga G = G; t,* gruppaning neytral elementi, a*ga esa a elementga simmetrik element deyiladi. Agarda G = G; t,* gruppaning elementlari 4). a,b G at b = b t a shartni qanoatlantirsa,G ga kommutativ gruppa yoki Abel gruppasi deyiladi. Neytral elementga ega bo'lgan yarim gruppaga monoid deyiladi. Agar М G bo'lib М ; t, * gruppa bo'lsa, bu gruppaga G = G; t,* gruppaning qism gruppasi deyiladi. 1-teorema. Agar G = G; t, * gruppa bo'lsa, uning ixtiyoriy Qism to'plami M ning t amalga nisbatan qism gruppa bo'lishi uchun: 1). h,h h t h ; 2). h, h-1 shartlarning bajarilishi zarur va yetarlidir. Isboti. Zaruriy shart. М ; t, * gruppa bo'lsin,u holda 1) va 2) shartlarning bajarilishi gruppa ta'rifidan bevosita kelib chiqadi. Yetarli sharti. 1) va 2) shartlar bajarilsin. U holda М G qism to'plamning G ning qism gruppasi bo'lishini ko'rsatamiz. Shartga ko'ra h,h uchun h t h , ya'ni M to'plam t amalga nisbatan yopiqdir va h, h', h'' lar uchun h t (h't h'')=(ht h')t h'' o'rinli, chunki h, h', h'' G . 2) va 1) shartlardan ht h-1 = eM. Demak, 1), 2), 3) shartlar bajariladi va М ; t, * - gruppa, ya'ni G ning qism gruppasi.
Demak, N= N; + yarim gruppa ekan . Endi shu to'plamni ko'paytirishga nisbatan tekshiraylik. m,n N m nN.
2. Barcha butun sonlar to'plami Z qo'shish amaliga nisbatan gruppa bo'ladi . Z = Z; + da a ga teskari element (- a) hamda neytral element 0 bo'ladi . Z = Z; + ga butun sonlarning additiv gruppasi deyiladi. Endi Z ni ko'paytirishga nisbatan qarasak, Z = Z; + monoid bo'ladi, chunki a 0 ga (teskari) simmetrik element a-1=1/aZ. 3. Barcha rasional sonlar to'plami Q qo'shishga nisbatan additiv Abel gruppasi
4. Haqiqiy sonldar to'plamini qarasak, u holda R= R; + additiv Abel gruppasi; R1= R1; esa multiplikativ Abel gruppasi bo'ladi. Bu yerda R1= =R \{0}. 5. m0 moduli bo'yicha chegirmalar sinflari {C0,С1, C2, ... , Cm-1}=Z / mZ to'plamida qo'shish amalini Ci+j , agarda 0 i+j m-1 bo'lsa; Ci +Cj = (*) Ci+j-m , agarda i+j m bo'lganda; tenglik bilan aniqlasak, Z/mZ= Z/ mZ; + additiv Abel gruppasi bo'ladi. Bunda neytral element C0 ; Ci elementga qarama karshi element Cm-i sinf bo'ladi, chunki Ci+ Cm- = Cm = C0 . 6. m=6 modul bo'yicha chegirmalar sinflari to'plami Z/6Z={ C0 ,С1, C2, C3,С4, C5, } dan iborat bo'ladi. (*)ga ko'ra _____________________________
__+_________________________ C0 C0 С1 C2 C3 С4 C5 _____________________________ C0 C0 С1 C2 C3 С4 C5 _________________________________________ C0 C0 С1 C2 C3 С4 C5 __________________________________ C0 C0 С1 C2 C3 С4 C5 _____________________________ C0 C0 С1 C2 C3 С4 C5 ______________________________ Bu jadvaldan foydalanib gruppa ta'rifidagi 1), 2), 3), 4), shartlarning bajarilishini osonlik bilan tekshirish mumkin. Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling