Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

darajalab kursatadi: kumik nugay. bek, uygur, bek, kirgiz, tim, uygur, taxminan, oltoy.

mincha turk. munja, yokut. bachcha, uygur, anche, nugay. ystgiz-yalgizdan, turk! iari-iarija,

turkman. az-azdan, uzbek, oz-ozdan, uygur, az-azdin, kozok. oir-birden, top-tobimen va

boshkalar.

- 194-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Maksad ravishi

Maksad ravishlari ish-xarakatning kay maksadda sodir bulayotga- nini yoki nima uchun yuzaga

kelayotganini anglatadi.

Bu ravish uzbek tilidan boshka xozirgi turkiy tillarda deyarli uchramaydi. Uzbek tilida xam

sanokli: atayin, sasddan, jurtaga kabi.

Misol: Siz odamlarga shunday kurinish uchun jurtaga shunday silsangiz kerak. (K.Fayzulin).

Yuksak binolar tomon,

Bordik bizlar atayin. (P.Mumin).

MODLL SUZLAR

Inson gapda ma'lum bir fikrni anglatar ekan, u shu orkali aytilayotgan fikrga uzining shaxsiy

munosabatini xam ifodalaydi. Suzlovchining uz fikriga munosabatini ifodalovchi ma'noga modal

ma'no deyiladi.

Modal ma'nolar tilda morfologik, sintaktik, leksik usullar orkali ifodalanadi. Modal

ma'noning morfologik usul bilan ifoda¬lanishi, odatda, fe'lning mayl kategoriyasi va zamon

ma'nolarining ichki bulinishi orkali ifodalansa, sintaktik usul bilan esa gapning ifoda

maksadiga kura kanday fikr anglatilayotganligi yoki angla- tilishi, suzlovchining shu gapni

ifodalashdagi oxangi, intonatsiyasi bilan namoyon kilinadi, bu orkali suzlovchining xam

aytilayotgan fikrga, xam borlikka ob'ektiv-sub'ektiv munosabati anglatiladi.

Modal suzlar leksik usulda ikki yul bilan: modal suzlar bilan va biror turkumga mansub

suzlar orkali ifodalanadi. Bunday suzlar modal ma'noli suzlar buladi yoki suz nutk

jarayonida modal ma'no kasb etadi.

Suzlovchining uzi anglatayotgan fikrning anikligi, chinligiga ishonch darajasini ifodalash uchun

xoslangan suzlar guruxiga modal suzlar deyiladi.

Modal suzlar turkiy tillar grammatikalarida yakin yillarga kadar aloxida suz turkumi

sifatida ajratilgan emas edi, ular boshka suz turkumlari ichida, asosan yuklamalar bilan bir

turkum sifatida )fganilar edi. Modal suzlar sub'ektiv ma'no ifodalab, mustakil va yordamchi

suz turkumlari oraligida turadi, urni bilan xar ikkalasiga xos xususiyatlarni xam

ifodalaydi. *

Modal suzlar xakida fikr yuritilar ekan, mashxur turkshunos olim N.K.Dmitriev xam ularni

mustakil va yordamchi suzlar urtasida

-195 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

turuvchi, vazifasi jixatidan yuklamalarga, ma'nolariga kura mustakil suzlarga yakin suzlar

guruxi deb baxolagan. Demak, mod?, suzlar uz

NomGGx3 KURZ F ™plaRining “«««da bir guruxini tashkil kiladi ominativlik, nimanidir atab

kursatish modal suzlarga xos emas

GaP ™ buLIb KSLMaYDI’ maxsUs grammatik shakllariga ega emas, turlanmaidi va tuslanmaydi. Bu

jixatlari bilan modal suzlar mustakil suz turkumlaridan tubdan fark kiladi.

Ma'no va vazifalari jixatidan modal suzlar kumakchi va bog-

tGGG XZM farkla.nadi: kUmakchilar suzlar urtasidagi munosa- batni, boglovchilar esa suz va

gaplar urtasidagi munosabatni kursatish

G/1 G" “G"' M°DaL F ESa aytilayotgan fikrga

munosabatini ifodalaidi, gapga butunligicha taallukli buladi.

odal suzlar uz moxlyati bilan yuklamalarga yakin. Shu tufayli U ikkisi kupincha birgalikda

tasvirlanadi, ammo modal suzlar bilan yuklamalarni tenglashtirib bulmaydi: yuklamalar rang-

bar'Gma'no- larni ifodalaidi, shulardan ba'zilarigina modal ma'noga yakin kela- di

ikkinchidan, yuklama kupincha mustakil ishlatilmaydi, biror suzga tirkalib yuradi, uchinchidan,

yuklama ifodalagan ma'no butun gapga vosita taallukli bulmay, avvalo uzi tirkalib kelgan

bulakning ma'nosini burttirishga xizmat kiladi va shu bulak orkali butun gapga taallukli

buladi. Ular xam biror ran bulagi vazifasini bajarmaydi j Gap kurilishida ma'lum urniga ega

bulgan, ayrim suzlar bilan birgalikda gapning kesimi bulib kela oladigan ba'zi suzlarni

modal uzlar katoriga ktsritish yo kiritmaslik xam turkiy tilshunoslikda muzokarali

masalalardan biridir. Bunday suzlarning fe'ldan kelib

egtLIlyokGnM^GK‘GRaMMaTIK/USUSIYATI1a KURZ MZ'lum modallikka

egaligi, lekin uzlarining tub leksik ma'nolarini saklaganligi

SUZLZR SIra(:Iga kiRitishga imkon bermaydi. Masalan, turk tilida o gexchish olajak ifodasida

“olajak” suzini gelmish suzilan

(ZLZGylGT emas’ G™ bu f * uriida * mod™

Snmonva mail) ega, bunga shubxd yuk. Lekin modallik angla™ bilan xam

fe'l turkumidan tamoman ajralib chikmaganligi, fe'lning xususiyatlaoini ^a^klaganlish tufayli

u™ modal suz deb baxoP^”^ undagi modallik leksik modallik emas, balki grammatik

modallikdir

Kozok, boshkird tillarida utsigan bulip (guyo, uzicha ukigan- SIMON), korachoy-balkar tilida

b^gsh «G bilmsh",

iboralaridagi Su„t. SyuMu suzlari xam kjoridagi yubi mod™, anglatadi, lekin semantik

modallik emas.

Yana kiyoslang: kirgiz, uydvn chigar va maga sat bar chshar- K rakalpok. uiindan shigar vauyida

shigar; uzbek, u dustimga uxshaydi

-196 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

va u bundam bexabarga uxshaydi iboralaridagi chigar, shigar, uxshaydi suzlarining xar ikki

xolatida ikki xil ma'no mavjud bulib, birinchisida fe'ldan anglashilgan xarakatning anik

bajarilgan- ligini, ikkinchisida ex,timollik ma'nosini anglatadi.

Modal suzlarni dastlab tuzilishga kura sodtsa va birikmali suzlarga ajratilsa, ular

anglatgan ma'nolariga kura xam turli tiplarga bulinadi:

1. Fikrning anitsligini ifodalash uchun xizmat kiluvchi modal suzlar (fikrning rostligi,

kat'iyligi, yuz berishiga ishonchliligi kabi);

2. Fikrning noanikligini ifodalash uchun xizmat kiluvchi modal suzlar (fikrning taxminiy

ekanligi, gumonli, tusmolli ekanligi kabi).

Modal suzlarning ran tarkibida kirish suz yo ibora bulib kelib, uning ran va ran tarkibidagi

boshka suzlar bilan alokada bulishi yoki bulmasligi masalasani uyiab kurish kerak, chunki ran

tarkibida ishtirok etgan xar kanday suz yoki ibora butunligicha gapga yoki uning tarkibidagi

birorta suzga munosabat bildirmasligi mumkin emas. Bu soxada modal suzlar masalasiga xam

shunday karash kerak. Gap tarkibidagi modal suz yoki ibora uzgartirilsa yoki tushirib

koldirilsa, bu gapning kurilishiga xam, mazmuniga xam ta'sir etadi. Kuyidagi misollarni

kiyoslang: ozarbayjon. axi(r) siz ozutsuzda yavansiniz (siz uzingiz xam yoshsiz, axir), de

yesen, meni gorxutmaga bashlayirsan (balki, meni kurkitmokchi bulayapsan), gvrunur, siz-de

onun tayisiniz (kurinadiki, siz xam ushandaysiz); turk. sauiden, siz uaklisiniz (chogidan,

siz xaklisiz); xakas, osxas, xuday magaa pirbedi atsni (uxshaydiki//extimol; Ollox menga

ovni nasib etmadi) kabi.

Sodda modal suzlar

Sodtsa modal suzlarning deyarli kupchiligi xozirgi turkiy tillarga asosan arab va fors-tojik

tillaridan kabul kilingan: ozarbayjon, tatar, elbette, boshkird. elbitte, kozok. elbette,

kirgiz, albette, turk. elbette, turkman. elbetde, uzbek, albatta, uygur, elvetta;

ozarbayjon. belke, kozok. belki, turk, turkman. belki, kirgiz, uzbek, balki, boshkird,

uygur, belki; ozarbayjon. axir, turkman. axiri, uzbek, oxiri; ozarbayjon. nexayet, turk.

nixayet, uzbek, nshoyat; ozarbayjon. d:agigeten, turkman. ^atsitsatdan, uzbek. %ashtsatan,

uygur. uatsitsaten, derxrtsikrt; ozarbayjon. shub^asiz, turkman. shub^asiz;

-197 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

boshkird. ixtimol, turkman. extimel, uzbek, uygur. e^timol; turk. zaten, uzbek, xususan

kabi.

Tub turkiy modal suzlar ot, sifat, olmosh va fe'llardan kelib chikkan. Bunday modal suzlar

kup emas: tuva. chadavas (balki), turk. gerchekte, kirgiz, siyaktu, shekildu, uzbek, shekilli,

korakalpok. birev kelgen, siyakli, uzbek, dustim ketdi, shekilli kabi.

Birikmali modal suzlar

Xozirgi turkiy tillarda bu turdagi modal suzlar xam sanokli: ozarbayjon. x,ar shpda,

boshkird. xer xelde, turk. xer extimale sarshi, uzbek. x;ar ex,timolga sarshi va boshkalar.

YORDAMCHI SUZLAR KUMAKCHILAR

Kumakchilar vosita, kurol, maksad, sabab, payt, urin va shart kabi ma'nolarni bildirish uchun

kulpaniladigan yordamchi suz turkumidir.

Kumakchilar yordamchi suzlarning bir turi sifatida mustakil suzlardan farkli ravishda uzi

mustakil leksik ma'no anglatmaydi, maxsus morfologik belgilariga ega emas, boshka suzlar

bilan sintaktik alokaga kirishsa xam uzi mustakil xolda gapda biror ran bulagi vazifasini

bajara olmaydi. Ular grammatik jixatdan suzlar urtasidagi munosabat, alokani ta'minlaydi,

biror tobe suzning xokim suzga boglanishiga vositachilik kiladi, uzi boshkarib kelgan suzning

boshka suz tomonidan boshkarilishiga xizmat kiladi.

^ Kumakchilar bu jixatdan kelishiklarga uxshaydi, chunki kelishik kushimchalari xam xokim va tobe

suzlar urtasidagi munosabatni, sintaktik alokani shakllantiradi, kup xollarda kelishik va

kumakchi. ma'nolari xam bir-biriga yakinlashadi, bir xil buladi.

Misollarni kiyoslang: ozarbayjon. daga-dag teref; oltoy. d`olga-d`ol ortozina; kumik.

kvpurnu tubunnan - kvpurnu tubu bulan; tatar, tavga - tav yagina; uygur, mektepka - mektep

terepke; uzbek! ukamga — ukam uchun, traktorda — traktor bilan va boshkalar.

_ Turkiy tillardagi kumakchilarni rus tilidagi predlog (old kumakchilar)larga xam

kiyoslanadi. Kumakchilar va predloglar ma'no va vazifalariga kura uxshash. Fakat kumakchilar

uzi boshkargan suzdan

-198-

www.ziyouz.com kutubxonasi

keyin (postpozitiv-poslelog), predloglar esa uzi boglanib kelgan suzdan oldin

(prepozitiv-predlog) keladi.

Kumakchilar semantik-grammatik xususiyatlariga kura turkiy tillar grammatikalarida xar xil

tasnif kilinadi. Kumakchilarni tasnif kilishda ba'zi olimlar ularning prototiplarini, kaysi

turkumdan kelib chikkanligini asosga olib ularni ot kumakchilar va fe'l kumakchilarga

ajratsalar, boshkalari kumakchilarning kanday suzlar bilan boglanishini xisobga olgan xolda

ularni kaysi kelishikdagi suzlarni boshkarishiga karab tasnif kiladilar.

Turkiy tillarni kiyosiy urganish soxasining peshkadam olim- laridan biri A.M.Shcherbak xam

xozirgi turkiy tillar grammatika- laridagi an'anani buzmagan xolda kumakchilarni dastlab ot

kumak¬chilar va fe'l kumakchilar sifatida ikki yirik guruxga ajratib, ularni yana kanday

kelishikdagi suzlarni boshkarishiga kura kuyidagicha tasnif kiladi:

I. Ot kumakchilar:

a) asosan bosh va karatkich kelishigidagi otlar bilan birikadigan ot kumakchilari;

b) asosan junalish kelishigidagi otlar bilan birikadigan ot kumakchilar;

v) asosan chikish kelishigidagi otlar bilan birikadigan ot kumakchilar;

g) tushum kelishigi shaklidagi otlar bilan birikadigan ot kumakchilar;

II. Fe'l kumakchilar;

a) asosan bosh va karatkich kelishigidagi otlar bilan birikadigan fe'l kumakchilar;

b) asosan tushum (va bosh) kelishik shaklidagi otlar bilan birikadigan fe'l kumakchilar;

'

v) asosan junalish kelishigidagi otlar bilan birikadigan fe'l kumakchilar;

g) asosan chikish kelishigi shaklidagi otlar bilan birikadigan fe'l kumakchilar.

Bari bir, bunday kumakchilar xarakat nomlari bilan boglik dastlabki grammatik tabiati,

xususiyatlarini saklab kolganligi uchun ot kumakchilar va fe'l kumakchilar orasida kat'iy

chegara kuyish kiyin.

Kiyoslang: eski uzbek. Termez togrisiga, Yarinits togrisidin', boshkird. kalaga tura (shaxarga

tugry), sala turaIinda (shaxar xakida); uygur, kitab tugrisida; eski uzbek, atsa utru (unga

karshi), mirzaning utrusiga (mirzaga); boshkird. unga sarshi, turkman. onuts karshizina;

-199-

www.ziyouz.com kutubxonasi

tatar, yey kargiisinda; turkman. onuts garshizindan; uzbek, yulning sarshisidan kabi.

bya_„TGNIfDa TaKCHILar asosan otga boglanadi deyilgan, lekin zan fe'lga xam boglanishi

mumkin: kelgali beri, (bu xozirgi uzbek

shevalarida xam uchraydi: sen kelgali beri kabi); boshkird. atir vse,,

L™ uch‘,ta tdt (av,sh ¦ —«

Kumakchilarning uz oldingi leksik ma'nolarini yukotish va grammatikalizatsiyalashish jarayoni

xamma kumakchilarda bir xil emas Buni xozirgi uzbek tilidagi ot kumakchilar misolida yakkol

kurish mu»™: amaliZDa tagida ust^ ttasida B'J* «?-

torisida kabi suzlarning kaysisi ot kumakchi, kaysisi y-j mustaksh!

ma'nosidagi ot yeki sifat ekanligini anglash kiyin, chunki ularning

shaidaITam°3kIRGI DaSTLabki ma'nosiDa XEM, “kumakchilashgan” shaklda xam kullanishi mumkin,

buni ajratish kiyin. Masalan

daraxtning tepasida, daraxtning shoxida, daraxtning bargida kabi

birikmalarni „iyo barguda kabi^™

barchasini ye ot kumakchilar yo urin-payt kelishigidagi otlar deyish mumkin. Yana kuyidagi

birikmalarni kiyoslang: eski uzbek kuyosh sashiga, turk. davlat ichinda, xakas, xaya istinde,

(koya ichida), turkman yeish ovina (uining ogziga), tonning ichi, oltoy. saptits oozi (kopning

ogzi), tayga edegi (togning etagi), turkman. Mari ayogi (Mari atrofi) shor. tag soini va

boshkalar.

Fe'l kumakchilarda xam shunday xususiyatni kurish mumkin

«ya ™ G3 KURa *°ZIR™ TURKIY tillaRda™ kumakchilarni ma'nosi va grammatikalizatsiyalashish

darajasiga kura tabakalashtirilsa yukoridagi kabi kumakchilarni “oralik” \olatidagi

kumakchilarga’ kozok. ushin, turk. tin, uzbek, uchun; kirgiz, pari, kumik. ori uzbek’ nari,

turkman. bile, bilen, uygur, bilen, xakas, minats kabi kadimgi a'nosini iukotgan,

grammatikalizatsiyalashgan kumakchilarni ikkinchi guruxga, bila < iyaa > -l. kabi affikslashgan

kumakchilarni u”i guruxga ajratish mumkin.

Umuman, kumakchilarning paydo bulishi juda uzok davRlaplan boshlangan bulib, ularning

kadimiyligini shundan xam bilish

xamma TUOKR|”OZIRGI U yoKI bu kUma™arni deyarli

kamma turkii tillarda uchratish mumkin. Agar ayrim tillar urtasidagi

yakin alokani bundan ming yillar oldin uzilgan deb xiso^nsaTao ZZ emas1™ chikkanligshsh

-200-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ot kumakchilar

A. Bular asosan bosh va karatkich kelishigi shaklidagi otlar

bilan birikuvchi ot kumakchilar:

1. al (in) II ald II old kumakchisi: kadimturkiy. apin, xakas, ald, oltoy. bistits

aldibista, kumik. bizits aldibizda, uygur, bizning achdgshizda; boshkird, tatar, yey aldina,

koraChoy-balkar. uynu achlina, kozok, korakalpok, nugay. uy(dits) aldinda, kumik. uyni

achdinda, uzbek. uyning oldida, xakas. ib alninda\ uzbek, kuz oldida, tatar, kuz aldinda,

uygur, ishik oldida, shor. ejik alinda', yokut. ohox attigar (pechka oldida), bikigi

attibitinan (oldimizda); oltoy. tak, apdinda, korakalpok- tav oldinda, shor. tak, achinda;

boshkird. bairam aldinan\ tatar, kitar achdinan; uygur, avkat aldida\ tatar, kitar aldinnan;

uygur, avtsat oldida’, uzbek, majlis oldidan; xakas. on chip minits atinda, natsmir chaar

alninda (yomgir yogar oldida); tatar, kiyinliklar aldinda, xakas. pozinits alninja (uz

oldida) va boshkalar. ^

2. ara kumakchisi: kadimturkiy. kishilar ara, eski uzbek, el ara, ozarbayjon, turk.

adashar arasinda, oltoy. chadirlar arazinda, boshkird. iki oy arsshinda, kumik. iki uynu

arasina, gagauz, onnarin arasinda, xakas, olarnits arazinda, karaim, nugay. oz ara, nugay.

yigitlerdits arasinnan, tuva. iyash arazindan, shor. agash arazinan, turkman. adamlarits

arasindan, uzbek, tishlar orasida, shor. agash araziba, oltoy. tun arazinda, uyku arazinda,

xakas, iki chil arazinda

kabi; i l

3. apKflHapKfLiu kumakchilari: ozarbayjon. stopun arxasinoa,

kumik. uynu artsasina, tatar, vynits arkasinnan, uzbek, uyning ortsasidan, shor. ustoldits

arkazinan, nugay. onits artsasinda, tatar, anits artsasinda, sinits arkrnda, turkman. zenits

artsatsdan', kozok. keshe arxili, korakalpok. kopir orkrli, tatar, urman artli; kozok,

korakalpok. bir joldas arkichi, kirgiz, bir joldti arkatu, turkman. bir yoldagi arkachi,

kozok.radio arkichi', tatar, xat ark,ili\ uzbek, badiiy asar ortsali kabi,

Eslatma: turli turkiy tillarda -li(g), -lu(g) affikslari orkali bir kancha olinma va tub

turkiy kumakchilar yasalgan: boshkird. sakli, kozok. shatsti, korachoy-balkar. chatschi, tatar,

chakli, shikixchi, korachoy-balkar. chakli, kirgiz, shekildu, nugay. sekinli, uzbek. shekilli\

boshkird. sababli, kozok. sebepti, korakalpok, nugay. sebepti, tatar. sababli, turkman.

zebepli, korakalpok. tuvrali, uygur, seveplik, korakalpok. tuvrali, uygur, togrilik,

kozok. siyakti, tarizdi, uzbek. tufayli va boshkalar.

-201 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

nugay tZ 'CHISI: b0SHKIrD‘ 0/7 arpshsh- *°30«’ korakalpok,

Ey; n KaRaIM- ivSH,I aR,SHSha' ***«K «/*»««. TURK

/ ^ nugay. JW)W„ «/*»„/„«„, tatar, yey artipnan, tuva. g™„, artindan, tuva. l/fj® artinja,

gg/l/» artinja, kirgiz ant r pinda, korakalpok. jiinalistsh ar,pinan, kumik seym yayadai/yu

nugay. oW,„ turk. „w

gagauz, iki tavshanin ordina kabi; ’

5. ™ kumakchisi: eski ’uzbek, tash astiga, boshkird „,««

oyash/ia, kozok, korakalpok, nugay. mac (tin) istina, tatar tash astina turkman, A„„ ?

zbs, u1%ur J;““-

korakalpok. gaz aoiiiai, gurkman. dkyuzi/i, azii/ya va boshkalar- ’

6. em,,* kumakchisi: oltoy. sirdits edeginde, turkman ’ daagin eteginde, vv`anits

eteginde (ulkapiig etagidai);

. 7‘ kUmakchisi: ozarbayjon. Li (in) bashina oltoy mvvum, oajiia, korachoy-balkar. pshenu

bashina, korakalpok. tav (din) basina iypKMdH. akajits bashinda, uzbek, to.s boshida, xakas

xazin pazinda (kaiippi,,, boshida), shor. al tin senek pajinga (oltin kapot boshiga)

ZPZirZ'b“d“' Tyi- “ «—*

G”g ,urk' " “=tv

tak `ashda, xakas .da ti/nya/ yaazsha, yua* yashinyv; ozarbayjon odL uz^ turk- - betina;ry™da?ZZ«

* ¦#"*• *

^ 9. boz//bod//boy kumakchisi: gagauz, dereshsh bomuiA» kirgiz ™

U

" K030K'f/C boyi- TURK- yillar boiu, uzbek. buyicha-

- , • k'shshal//g‘1"»shl kumakchisi: korakalpok, uygur, turkman

g/agl/^ gaptaliida, oyun gaptachiida¦ '

tar. m tt,a, turk. ^pKMaHi e,;j„ . & ’

r(„“;~a,irr™ ““*¦ t*“:^

-202-

www.ziyouz.com kutubxonasi

12. ichkariNicheri kumakchisi: uzbek, uyning ichkarisida, ozarbayjon. .uamin abidalar

ichkarisinda, turk. evin icharisinda;

13. yak kumakchisi: boshkird, tatar, tav yagina, kozok, korakalpok. uy (dits) jagnnda,

kumik. uynu jagnnda, kirgiz, men jaginan; ¦

14. yan kumakchisi: ozarbayjon, gagauz, turk. ev (in) Panina, boshkird, tatar, yey

Panina, kozok, korakalpok- uy (din) janina, kumik. uynu Panina, tuva. bajits chaninda,

turkman. oyuts yaanina, uzbek, uyning yoniga, ozarbayjon. evin yanindan, tuva. bajin

chanindan, tatar, anits yaninnan, chuvash, man sumra (men yonimda) ker yenne (muz oldi);

15. yatsMyatslig kumakchisi: uzbek, bulut yapglig, korakalpok. chaynek yatsli; uzbek,

momatsaldirok; yanglig;

16. yuz//uz//uzra kumakchisi: kadimturkiy. su yuzida, kirgiz, yer yuzunda, korakalpok.

jer juzinde, turk. yer yuzunda, turkman. yerits yuzunde, tatar, adap yezinan, uzbek, yer

yuziga, yer uzra;

17. sat kumakchisi: kadimturkiy. taglar satinda, yer satin, eski uzbek. Yusufun satina,

anits satidan, oltoy. tashtits sadinda, karaim, anin satni, korachoy-balkar. terekni satina,

tatar, eshik katinda, uygur, yottsannits satida (odeyal tagida);

18. sash kumakchisi: kadimturkiy. su saiishda, eski uzbek. bizning sashimizga, kozok,

korakalpok, nugay. uy (nin) sasina, nugay. uy (nits) sasinnan, turk. man zenits gashina,

uzbek, uy-joylari koshida, uygur, maktaptits sashidan, x,akas. talay xazinda (dengiz koshida),

sug xazinzar (suv snida); .

19. kez//ked//ket//key kumakchisi: oltoy. durttits kiyninde, x,akas. kistinde, aal

kestinda, stol kiyinde, shor. stoldits kestinde, uzbek, arava ketida, shor. tag kestinnen;

oltoy. borunits kiyninen, uzbek, uning ketidan, yokut. ol kenniten (uning ketidan);

20. kepNkebi kumakchisi: kadimturkiy. kushlar kebi, ozar¬bayjon. nize kimi (yoy kabi),

oltoy. tayga keptu (tog kabi), gagauz, dal gibi (tol kabi), boshkird. timir kivik, karaim,

optu kibik, korachoy- balkar. eshek kibik, korakalpok. gav^ar kibi, kumik. seni yimik, yilan

yimik, tatar, suyan kibik, uzbek, sen kabi, uygur, adai kabi;

21. oripIorun kumakchisi: eski uzbek, su urniga, sheker ornina, oltoy. tonnits ordina,

kozok. su ornina, karaim, buday ornina, korachoy- balkar. a ni ornuna, kumik. onu ornuna,

tuva. oots ornunga, nugay. akta ornuna, tatar, am urinina, uzbek, uy urniga, x,akas. anits

pozi ischets nimenits ornina (u uzi ichgan narsa urniga);

22. orta kumakchisi: oltoy. vlvidvrdits vrtvzinda, boshkird. avildits urta^ina, kozok,

korakalpok. jol (dits) ortasinda, kumik. yolnu ortasinda, korachoy-balkar. arbazni ortasina

(x,ovlining

-203- '

www.ziyouz.com kutubxonasi

urtasida), nugay. kisilerdits ortasinda, tatar, uram urtasinan, tuva. xemnsh ortuzunda,

turkman. xovlinin ortasinda, uzbek. uovlining urtasida, xakas, iki agastin ortazinda, shor.

sas ortazinda (botkok urtasida); eski uzbek, tun ortasida, tatar, ton urtasinda, tuva. dun

ortazunda, yokut. jonu ortotunan (odamlar urtasidan);

23. vts kumakchisi: kadimturkiy. tish okunta, siznits otsutsuzda, ozarbayjon. soz otsunda,

gagauz, evin otsuna, sapusunun otsundan, turk. gvz otsune, sonun otsunda;

,24. sari kumakchisi: kadimturkiy. tats sariga, eski uzbek. Xorasan sari, karaim, arman

sarin, oram sartin, turkman. gunbatar zari, bizning zari, uzbek, sishlots sari, shor.

taygasartin, ,kol saara; ozarbayjon. kitab saridan, korachoy-balkar. aytxanni sartin (dan),

tatar, sinits sartin, uzbek, yangi galabalar sari;

25. siyak kumakchisi: korakalpok. siyak, siyakli, siyakti, kozok. solar siyakti,

kirgiz, korakalpok. olik siyakti', kozok. kol simak, kirgiz, kishi simak, tatar, atskrsh

siman, uzbek, kumushsimon, mening singari, boshkird. balasi simak;

26. schrt kumakchisi: kozok, korakalpok, nugay. uy (din) sirtina, turkman. stoldun

zirtinda, gapinits zirtindan;

27. tashLtish kumakchisi; kadimturkiy. tashtsari, tiishori, oltoy. ayildits tishtinan,

boshkird. sala tishina, kumik. salani tishina, tuva. bajits dashtinda, turkman. oyuts dashinda,

turk. evik dishinda, ev disharisinda; xakas, elnin tastinda, shor. taygansh tashtina;

28. tepeNtenylltebe kumakchisi: kozok. uydits tebesine, korakalpok. tamnits tebesine,

turkman. dogits depezinde, uzbek. togning tepasiga;

29. tub kumakchisi: eski uzbek, yigachnits tubindin, oltoy. d`er tubinen, korachoy-balkar.

yerni tubunden, karaim, kvkler tibine (kok, osmon tubida), kozok, su tubine, kumik. suvni

tubune, Nugay. ayatsti tubinde, tatar, sayin tobine, turkman. daspiits duybunde, uygur,

darax tuvida, xdkas. chir tubinzer, shor. altin ustoldits tubunde;