Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

xolati uchraydi.

Misollar: oltoy. keljegin (kelishni), kvrbvgvjin (kurishini); boshkird. kilmagasits

(kelmaganingizdan keyin), kilmagasigiz (kel- maganlaringizdan keyin); karaim, kelgechox

(kelishing bilan), chixkachax (chikishing bilan); tatar, sashachin (kaytgach), sayttsachinnan

(ketganingdan sung); tuva. kelgeshtits (kelgach) va boshkalar.

-guncha//-kuncha affikslari orkali xosil bulgan ravishdoshlar til tarakkiyotining keyingi

boskichlarida -gan sifatdosh shakliga turli kushimchalari kushish orkali yasalib, asosiy fe'ldan

anglashilgan xarakatning yuz berishigacha bulgan payt ma'nosini anglatadi.

Bu affikslar orkali xosil bulgan ravishdoshlar asosan oltoy, boshkird, kozok, uzbek,

korakalpok, kirgiz, kumik, Nugay, tatar, xakas, shor tillarida keng tarkalgan. Bu affikslar

vakt ma'nosi bilan birga sabab, shart, kiyos ma'nolarini xam anglatadi: oltoy. tats apshancha\

kirgiz. Kerkibay svzunuts ayagina chitstsancha telefon ishtsgiradi (Kerkiboy suzining oxiriga

yetguncha, telefon jiringladi): tatar. bargtm ele mnn shul sukmak betkancha; oltoy. yatip

salgansha atip sal\ uzbek, biz uylagancha kabi.

Infinitiv

Infinitiv (xarakat nomlari) fe'lning funktsional shakllarining aloxida turi bulib, fe'ldan

anglashilgan xarakat yoki xolatning nomini anglatadi. Infinitivlar xam sifatdosh va

ravishdoshlar kabi, bir tomondan, xarakat va xolat anglatsa, ikkinchi tomondan, otlar kabi

uzidan ifodalangan xarakat yoki xolatning atamasi, nomi bulib keladi.

Infinitivlar fe'ldan anglashilgan xarakatning sub'ektga yoki vokelikka munosabatini

anglatmaydi, ular tuslanmaydigan fe'l shakllaridir.

Infinitivlar xozirgi xamma turkiy tillarda mavjud emas, ularning tarkalish diapazoni tor. *

Infinitivlar fe'lning boshka morfologik shakllariga Karagan¬da, turkiy tillar tarkkiyotining

keyingi boskichlarida maydonga kelgan.

-185-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Fe'lning infinitiv shakli xali deyarli shakllanmagan korachoy- balkar tilidan boshlab, bu shakl

ancha tarakkiy etgan uguz gurux, tillar ozarbayjon, turkman, turk tillarigacha kiyos

kilinganda, deyarli kup turkiy tillarning yagona infinitiv shakliga ega emasligini, bu

shaklning xamma turkiy tillarga teng tarkalmaganligini kurish mumkin.

Turkshunoslik adabiyotlarida xozirgi turkiy tillarda infini- tivning uch shakli kursatiladi:

.1) -mak//-mek;

2) -irga//-ire;

¦ 3) -u//-u.

Uzbek va ayrim kipchok tillaridagi -v, -(u)v, -sh, -(i)sh xarakat nomi shakllari xam grammatik

adabiyotlarda infinitiv sirasiga kiritiladi.

-mok affiksi orkali xosil bulgan fe'lning xarakat nomi shakli k^gtrok ozarbayjon, turk,

kisman kumik, uzbek, uygur va boshka ayrim turkiy tillarda uchraydi: ozarbayjon. gaz.chag

lazimdir, gupmak istadsh turk. bigmak gerek- boshkird. anitsa tulemek kerek, bermek kerek\

uzbek, shimots lozim, uylamok, kerak kabi.

Xarakat nomining kushimchalari turkiy tillarda kelishik ku¬shimchalari olib, xar xil ma'no

ifodalaydi: kirgiz, barmatschiman, tatar, ukimokchiman, uzbek, bir narsani olmotschi bulib,

korakalpok. jasamatsda, turk. ma'lu.chot vermaktedir kabi.

Xarakat nomining -gi, -ish shakli kadimturkiy tillarda xam, xozirgi turkiy tillarda xam

mavjud: ozarbayjon. gachish, oltoy. tartish, boshkird. tvrvsh, gagauz, oturush, kozok. aytis,

tuva. tinish, turk. gulush, shor. enish va boshkalar.

Kozok, korakalpok, nugay tillarida -sh, -ish affiksi orkali kullanadigan xarakat nomlari

urnida -v, -uv affikslari ishlatiladi.

Xarakat nomining -v, -uv shakli asosan kipchok tillarida keng tarkalgan: boshkird. aliv,

kozok. otsuv, kirgiz, baruu, oltoy. sichiru, yokut. keli, turu, uzbek, uchrashuv va boshkalar.

RAVISH

Ravishlar xarakatning, belgining,belgisini bildirib keladigan mustakil suz turkumidir.

Ravishlar, odatda, fe'lga yoki predika- tivlik vazifasida kelgan sifat va ravishlarga

boglanib kelib, fe'lga boglanganda fe'ldan anglashilgan xarakatning kay tarzda bajarilish

jarayonini, bajarilish paytini, urnini sababini, maksadini, sifat yo ravishlarga boglanganda

esa ulardagi belgining darajasini kursatib keladi.

- 186 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ravishlar ot va fe'llardan farkli ravishda uz maxsus suz uzgar- tiruvchi shakllariga ega

bulmagan suz turkumidir. Ular morfologik xususiyatlariga kura maxsus suz yasovchi affikslari

va daraja kursat- kichlariga ega. Tugri, ravishlar tarkibida kup xollarda suz uzgar- tiruvchi

shakllar xam bulishi mumkin, lekin bu shakllar “kotib kolgan”, u3 jonli grammatik ma'nolarini

saklamagan, turlash yo tuslanish xususiyatlarini yukotgan, paradigma xosil kila olmaydi- gan

kushimchalarga aylanib kolgan.

Misollar: kozok, nugay. shaltsamnan, shashatsnan, shaltsasinnan, (tusatdan, daf'atan), kvznmshe,

kvzitsshe, kvzitsizshe; tatar, birvatsit, birvatsitni, birvsshitta\ oltoy. emdigi, ozogi\

ozarbayjon. dunu muz, bugunumuz, yarinimiz (kechamiz, bugunimiz, ertamiz), yarini bekle

(ertani kut), uygur, etidin kechgacha (ertadan kechgacha); chuvash, kazallaba (kechda) va

boshkalar.

Ravishlarning morfologik xususiyatlari xakida gapirganda yana shuni aytish kerakki, ayrim

grammatik adabiyotlarda ravishlarning umuman maxsus morfologik belgisi yukligi, ravishlardagi

yasalash, daraja anglatish xususiyatlari xam boshka turkumlarda mavjud bulgan “universal” xolat

ekanligi ta'kidlanadi. X,ozirgi turkiy tillardagi ravish sifatida beriladigan suzlarning

yasalishi va morfologik tarkibiga nazar tashlanganda, ma'lum darajada bu fikrni e'tirof etish

xam mumkin.

Kuyidagi misollarni kiyolang: ozarbayjon. indija (xozir), d(sa ashagi (pastda), tez-tez,

dogrudan, dogruya; boshkird. bayarak, bigirak, ip-irta, kvpe-kvndvz; gagauz, shindijik (shu

payt), chabujak (birdan), azar-azar (oz-oz); kozok, nugay, uygur, sayta-sayta, erets-erets

burunrats, apansizdan (birdan); korachoy-balkar. alxarak, bilayirak < bulay (bundayrok),

berirek, artkarak\ kirgiz, arirak, kiyinrek; tatar. borgsh-borin (ilgari, burun), bashtarak\

turk. deminjek (xozir), arayikta (u yerda), chap-chabuk (tezda); uzbek, narirotsda, eng oldin

va boshkalar.

Kadimturkiy tillarda xam xarakatning ayrim belgilarini kursatadigan ravishlar bulgan, lekin

kam bulgan. Xozirgi turkiy tillardagi ravishlarning deyarli kup kismi turkiy tillar

tarakkiyotining keyingi boskichlarida turli shakllarda: tub, juft, kushma suzlar shaklida,

turlovchi, tuslovchi kushimchalari, turli fe'l shakllari va daraja kursatkichlarini olgan

shaklida ot, sifat va fe'llardan ravishlar tomon siljiy boshlagan, ravishlarga yakinlashgan sari

ularning shakl-grammatik va semantik xususiyatlarida xam uzgarish yuz bera boshlagan. Lekin bu

jarayon juda uzok, asta-sekinlik bilan, darxol sezilmaydigan darajada davom etgan. Lekin bu

utish

-187 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

davri birdaniga boshlangich va sungti boskichiga emas, balki kandaydir oralik boskichiga xam

ega bulgan. Utish jarayonining ayni shu boskichida ayrim suzlarning ot yo ravish, sifat yo ravish

paradigmatik katorini saklagan yo saklanmaganligini, ularning kaysi turkumga xosligini

aniklash kiyin bulgan. .

Kiyoslang:^ gagauz, turk. burasi (bu yerda), orasi (u yerda), neresi (kaerda); ozarbayjon.

sex,er, axsham (sutkaning kismi sifatida ot, payt bildirishi jixatidan ravish); oltoy. kuch\

gagauz. yirak\ karaim, kech; nugay. kesh; tatar. sots\ tuva. sook (sovuk;), chilig (ilik),

izig (issik); boshkird. kvreley; tatar, korilay (kuruklay); xakas, xuruga, tirige

(kuruklay, tiriklay); nugay. otsga va boshkalar.

Ana shu xususiyatlariga kura ravishlarni, bir tomondan, tarkibiga (morfologik tuzilishi,

yasalishi) kura, ikkinchi tomondan, mazmuniga (semantik farklanish, turlari) kura kiyoslashga

tugri keladi.

Ravishlarning yasalishi

^ Ravishlar tarkibiga kura sodda, kushma, juft va murakkab (“leksikolizatsiyalashgan”) buladi.

Kddimturkiy tillarda sof ravishlar deyarlik mavjud bulmagan, shuning uchun xozirgi turkiy

tillardagi xamma ravishlarni suz yasashning turli usullari orkali ot (keng ma'noda) va

fe'llardan kelib chikkyn deyish mumkin. Shuning uchun turkiy tillar kiyosiga bagishlangan ayrim

adabiyotlarda yasama ravishlarni dastlab ot ravishlar va fe'l ravishlarga ajratiladi xamda

ravishlarning yasalishi shunga kura taxlil kilinadi.

Ot xususiyatiga ega bulgan ravishlar

Ot xususiyatiga ega bulgan ravishlar ot (keng ma'noda) negizlarga suz uzgartiruvchi, shakl

yasovchi, suz yasovchi kushimchalarni Kushish orkali xosil bulgan ravishlardir. Bular kuyidagilar:

Bosh kelishik shaklidagi yasama ravishlar asosan leksik- semantik (adverbial) usul bilan ¦

ravishga utgan suzlar bulib, ular tarixan xam ot, xam ravish ma'nosini anglatgan suzlar

bulgan; kadimturkiy. er, turkman. up, chuvash, up (erta); kadimturkiy, oltoy, karaim,

kirgiz, tatar, uzbek, kech, nugay. kesh, uygur, kech, ozarbayjon, tatar, kumik. tez; tatar,

bik, kumik, nugay. bek, uygur, bek (juda); boshkird, kumik. man (anik); boshkird. yeyev,

uzbek. yayov\ kirgiz, tim (jim); kumik. sots va boshk.

-188-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bosh kelishik shaklidagi adverbial ravishlarning -lik affiksi orkali yasalgan shaklini sanokli

suzlar tashkil kiladi: kozok. sotialsh; tatar, kvskvlvk (kuzgu); turkman. agshashik; uzbek,

shuncha-lik, uichalik, keyinchalik; uygur, .uozirgachilik kabi.

Ozarbayjon, turk, uzbek, uygur, kisman boshkird tilida bu shakldagi ravishlarning ma'lum

kismini arab va fors-tojik tillaridan olingan suzlar tashkil kiladi.

Misollar: ozarbayjon, uygur, adztzn, texlpten, gatiyyan; turk. mutemediyen (uzluksiz),

nesren (nasriy); uzbek, mazmunan, majburan, aynan, tamoman, fgshol, darrov, %anuz;

ozarbayjon. avval; uzbek, boshkird. gayat; boshkird. xezir; uzbek. x,ozir; uygur, xazir;

korachoy-balkar, kirgiz, turkman, uygur.'dayim; uzbek, doim, dastavval, dar^ol bazur kabi.

Bosh kelishik shaklidagi adverbial ravishlarning katta kismini asosan III shaxe birlik va

kuplikdagi payt bildiruvchi suzlar tashkil kiladi. '

Kiyoslang: ozarbayjon. duni, yazi, ertasi, danlasi, bildirreri (bulturlari); kirgiz,

ertesi; boshkird. kisteri (kechlari), tvndari (tunlari); kozok. avali; kirgiz, tundvsu

(tuni), jayindasi (yozi); korakalpok. ertetsleri; turk, turkman. akshamlari; tatar, turk.

saba.\lari; uzbek, kunduzi, kechasi, avvallari va boshkalar.

Karatkich kelishigi shaklidagi yasama ravishlar xozirgi turkiy tillarda juda kam, fakat tuva va

xakas tillaridagina uchraydi: xunputs atspar (xar kun); pis kuipits radio istedirbis (kunnits-

xar kuni), atsii vdir kilcheler (ular xar kuni xayvonlarni ovlaydilar) kabi.

Tushum kelishigi shaklidagi yasama ravishlar xam turkiy tillar uchun xos bulmay (chunki tushum

kelishigidagi suz turkiy tillarda xol emas, tuldiruvchi vazifasiga xoslangan), bu ayrim

tillarda slavyan tillarining ta'siri natijasida kelib chikkan anormal xolatdir: boshkird. bir

zamandi (bir vakt), yuchxurunnu (kech- kurun), bu vaxtni (bu vakt); korachoy-balkar. bugunnu

(bugun); tatar, bir vakitni (bir vakt) kabi.

Junalish kelishigi shaklidagi yasama ravishlar kadim¬turkiy tildagi shu kelishik ma'nosini xosil

kiluvchi kushimcha¬larni xam xisobga olganda, ravish xosil kilishning barcha turkiy tillarda eng

keng tarkalgan turidir:.

1) -sari!/-saruP-garn11-garu11-arulI-aru: turkman, karaim, ileri, boshkird. ilgeri,

gagauz, ileri, kozok- ilgeri, kirgiz, ilgeri;

- 189 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

ozarbayjon. ilgeri, korachoy-balkar. ichkeri, kozok. ishkeri, turk. ichkeri, uygur, ichkiri;

korachoy-balkar. tishxari, tuva. d`ashkari, turk. dishari, uzbek, tashtsari, shor. tashkari,

karaim, tishxari; oltoy, kirgiz, teskeri, shor. teskere; karaim, artxari (orkaga); oltoy.

etsirgeri (kechga); kozok. sirtkari (tashkari); Tuva, shor. minari (bu yokka); tuva. inaari (u

yokka); ozarbayjon. anari (u yokka) kabi;

2) -Kflpll-iapll-xapll-sp: oltoy. minaar (bu yokka), anaar (u yokka); tuva. rungaar

(olga), d`ashkaar (tashkariga), sotsgaar (orkaga), inaar (u yokka); xakas. chogar (yukoriga),

tasxar (tashkariga), iskar (ichkariga) va boshkalar.

3) -KflJI-zall-xa'. oltoy, korachoy-balkar, karaim, birge, kozok, tatar, nugay. birge;

xdkas. pirge, uzbek, birga, shor. pirge, yokut. birge; oltoy. tiruge, tuva. tirige, xakas,

tirige (tirikka); oltoy, kirgiz. uzosha, korakalpok, nugay. uzakka, tatar, ozasha; boshkird.

kvska (kuchga), boshkird, tatar, bushka, kozok- boska, karaim, boshxa (bushga, bekorga); kozok,

korachoy-balkar, kirgiz, kumik, uygur, alga; kozok, karim, nugay, tatar, artda, korachoy-

balkar. artxa; korakalpok, nugay. tistsa (tashkariga), otsga, sota, tvmenge; uzbek, ertaga,

orkrga, zurga, jurttaga kabi; -

4) -a: ozarbayjon. saga (ungga), sola (chapga); gagauz, yiraa (uzokka), turk. sola;

chuvash, vismine (indiniga) va boshkalar. ;

5) negiz + SH shaxe egalik aff. + -a, -ga/1-ka/1-k/a\ ozarbayjon, korachoy-balkar, turk,

karaim, boshina, nugay. bosina (bushiga, bekorga); turkman. agshamina, agishmlarina, gijesina;

uzbek, kutarasiga, tikkasiga, yoppasiga, uzunasiga, birdaniga, ertasiga; uygur, kuniga

kabi.

6) negiz + cha + sipa II -siga: ozarbayjon. insapjasipa, mexribanjasina,

gaxramonjasina; turk. yigitchesine, delijesine (telbalarcha); uzbek, mardchasiga, ochshchasiga;

uygur, yashlarchasiga, yetsichisiga va boshkalar.

Bu shaklda xosil buladigan ravishlarning turkiy tillar xudud- lari (regionlari) buyicha

farklanishi kam; xakas, alninzar (olga), chuvash, tevalla (tokka), kazalla (kechga), kayalla

(orkaga) kabi.

Urin-payt kelishigi shaklidagi yasama ravishlar:

1) )fin, payt bildiruvchi suz + -da II -ta II -na P -ra: oltoy, karaim, xakas, shor.

tatsda; oltoy. etsirde, kozok. itsirde, korachoy- balkar, kirgiz, itsirde, xakas, shor. irde

(gira - shiradi); oltoy, xakas. tunde, boshkird. tvnde//tundo, uzbek, kunda; oltoy. tushte,

kirgiz. tushtv: uzbek, uygur, kuzda, karaim, burunda, xakas, purunda; tuva. shagda (ertaga);

kozok, karaim, nugay. artda; karaim, ustte; kumik.

-190-

www.ziyouz.com kutubxonasi

tishda, nugay. tisha; kirgiz, iraakta, gagauz, tatar, yirakta, tuva, shor. irakta; oltoy,

korachoy-balkar, kirgiz, xakas, shor. minda, boshkird. binda, kozok, nugay. munda, uzbek,

bunda, yokut. manna; oltoy, karaim, kirgiz, tatar, Xakas, anda, boshkird, chuvash, unda,

kumik, nugay. onda, tuva. inda, yokut. onno; chuvash, ayakra (uzokda), kadara (uzokda), mayada

(oldinda), kunda (shu yerda) va boshkalar;

2) Urin-payt bildiruvchi suz + -si I -gi II -xi + da: ozarbayjon, karaim, ashagida

(pastda); oltoy. d`aygida (yozda), d`askida (ba\orda); kozok. bayagida; tatar, yaskita

(yozda); xakas, chaygida (yozda); shor. kuskuda (kuzda) kabi;

3) Urin-payt bildiruvchi suz + III shaxe + da: oltoy. ertetsizinde, kozok. ertetsine,

shor. erteninde; karaim, tatsdasinda; tuva. imirtinde (gira-shirada); ozarbayjon, karaim,

vaxtinda; nugay. zamaninda; nugay. birerede, xakas, shor. pirede (birda) kabi.

Chikish kelishigi shaklidagi yasama ravishlar:

1) 5fin-payt bildiruvchi suzlar + danL-tan, -nan11-nats: nugay. erteden, xakas,

irtennets; chuvash, irden; ozarbayjon. boyagdan, oltoy. bayadats, kirgiz, bayatan; boshkird.

bvrvndan, kirgiz, muruntan, tatar. borinnan, xakas, purunnan; ozarbayjon. avvaldan,

karaim, avaldan, uygur, avaldin; boshkird, tatar, bashtan, uzbek, boshdan, uygur. bashkidin,

boshkird. yatsinan, gagauz, yeniden, nugay, uzbek, yatsidin, chuvash, seneren (yangidan);

ozarbayjon, gagauz, birden, kozok, nugay. birden, tatar, uzbek, birdan; oltoy. minats;

karaim, bundan; nugay, tatar. annan, yokut. onton va boshkalar;

2) -tinN-dinN-pin: boshkird. yashirtin (yashirin), tatar. yakintin, oltoy. ichkerpin,

tishkartin, oltoy, shor. kedertin, xakas. kiderpnn (garbd^n); karaim, yashirtin, nugay.

yasirtin; xakas. tigdertin, otsartin kabi..

Maxsus yasovchilar orkali:

1) -in//-un: uzbek, ertan, oltoy, nugay, tuva. erten, boshkird, tatar, irten; boshkird.

kisin, tatar, kichin; oltoy. karaim, tuva. kuzun, boshkird. kvzvn, yokut. kuuun (kuzin);

tatar, yazin, xakas, chazin, kozok. jazin; kumik. tegin (bekorga, tekin), chuvash, vudan

(jh’flaft), ayan (pastlab) kabi;

2) -chaL-ja\ turk. dostcha, ozarbayjon. doetja; gagauz, adetcha, turkman. aadatcha,

kozok. balasha; uzbek, askarcha; uzbek, dustlarcha, boshkird. duztarsa, korachoy-balkar.

duslarcha, uygur, dvstlarcha; kozok. adachyaarsha; uzbek, otayaarcha va boshkalar;

3) -layL-.chayuP-layin: boshkird. bvtvnlay, kirgiz, butundoy, tatar, botinley, uzbek,

butunlay; karaim, tiriley, turkman. dirileyin,

-191-

www.ziyouz.com kutubxonasi

uzbek, tiriklay, tiriklayip; kirgiz, kurulay, nugay. kurilay; nugay. bayagilay, jartilay;

turkman. aylayin, yillayin va boshkalar,

Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar

Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar asosan fe'lning -a, -y li ravishdosh shakli orkali xosil

buladi. Bu shakldan xosil bulgan ravishlar asosiy fe'ldan anglashilgan xarakat bilan bir

vaktda yuzaga kelgan xarakat va xolatni anglatib, asosiy fe'l anglatgan xarakatning Kay

garzda bajarilishini bildiradi.

Misollar: oltoy, tuva. baza, xakas, paza < bos + a (birdan); oltoy. ozo < uz//vs (oldin),

kede < ket\ boshkird. ute, kirgiz, yete, uzbek, uta < ut, utmok,\ uzbek, uygur. sayta;

xakas, xada, xosti (xostlab) va boshkalar.

Boshkird, nugay tatar va yokut tillarida -a, -y li ravishdosh shakllaridan keyin buyruk mayli

kushimchasi -t affiksini kushish orkali xosil buladigan aloxida shakli bor: boshkird. tirilata,

korakalpok. shazlata, tatar, sorilata (kuruklay) kabi.

Ugiz tillarida yasama ravishlar daraja shakli -rats affiksining kiskarishidan xosil buladi:

ozarbayjon. gacharag.

Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar kuprok -b, -ib li ravishdoshning adverbiallashidan kelib

chikadi: oltoy. bash mAh, kumik. bashlap, nugay. baslap, shor. pashtan; boshkird. yayavlap,

nugay. asigip, birgelesip\ tatar, akrinlap (asta); turkman. deslap, gunlep; uzbek,

ertsaab, avaylab, amallab va boshkalar.

Kushma ravishlar

Analitik usul bilan suz yasash ravish xosil kilishning eng faol usullaridan biridir. Bu usulda

ravish yasashning andozalari juda kup:

1) izofali birikmadan xosil bulgan kushma ravishlar: ozarbayjon. axsham vaxti, uzbek,

dam olish kunlari, birisi kupi; xakas. pirsi kup, turk. ertesi gun kabi;

2) aniklovchi-aniklanmish munosabatidan xosil bulgan kushma ravishlar: xakas, kun orte,

boshkird. yalan ayak, korachoy-balkar. algin zamonda, gagauz, burnagi kun, turk. evvelki

kun\ xamma turkiy tillarda: bugun, tunagun va boshkalar. ¦

^ 3) son, olmosh + ot tipidagi kushma ravishlar: boshkird. bir Nuli, kozok. bir sholi, karaim,

gar kunu, kirgiz, bir kunu, uzbek. %ar kupi, bir kuni, shu kupi kabi;

- 192-

www.ziyouz.com kutubxonasi

4) kumakchili murakkab ravishlar: oltoy. tats atkancha; uzbek, kuz ochib yumguncha; tuva. uch

dun ortuzunda, kozok. kunderde bir kun, uzbek. bir ogizdan, oyogichi suliga olib, jonini

uovuchlab, bir kunmas bir kun; uygur, xa degende, sarga sarts demeste; kirgiz, kundordun bir

kun, turk. gaz achip kapayinjaya deyin kabi.

5) takror va juft ravishlar:

a) aynam takror: ozarbayjon, gagauz, turkman. parcha-parcha, uzbek. burda-burda, uygur,

para-para, ozarbayjon. yavash-yavash, turk. zaman- zaman, nugay. bastsa-baska, boshkird. kat-

kat, kozok- endi-endi, uzbek. sayta-kayta, bora-bora, kela-kela kabi;

6) birinchi komponenta bosh, ikkinchi komponenti boshka kelishikdagi suzlar takrori:

karaim, bash-bashina, boshkird. aval- avaldan, kozok. bir-birdan, nugay. vmir-vmirga, uzbek,

oz-ozdan, uz- uzidan kabi;

v) x,ar ikkala komponenti kelishikli suzlar takrori: boshkird. bundan-bunga, karaim,

yandan-yanga, korachoy-balkar. kundan-kunge, oltoy. d`ildan-d`ilga, kozok- shildan-shilga

kabi;

g) -ba//-ma boglovchi vositasi orkali takrorlangan ravishlar: kozok. juzbe-juz, betpe-

bet, tatar, baisha-bash, boshkird. birma-bir, turkman. gunbe-gun, nugay. yanma-yan kabi;

d) bir komponenti tulik, ikkinchi komponenti birinchi kompo- nentning dishakllanishidan

tuzilgan juft ravishlar: kirgiz, nugay. az-maz, oltoy. as-mas, boshkird. siyits-mishsh, uzbek,

sap-pal kabi;

ye) turli ravishlar takrori: nugay. saship-pisip, boshkird, tatar. ashiga-ashiga, uygur,

xarmay-talmay, uzbek, shosha-pisha; uygur. aldirap-saldirap kabi; '

yo) turli sifatdosh shakllaridan tuzilgan ravishlar: ozarbayjon. ister-istemez, boshkird.

ptlar-tshamaz, nugay. toyar-toymas, uzbek. eshitilar-eishtilmas, bilinar-bilinmas kabi;

j) antonim suzlar: turkman. azdan-kopdan, uzbek, ochin-tutsin, uygur, ilgari-keyin

kabi;

z) payt kismlari takrori: turk. gecha-gunduz, kumik. erten- axsham, oltoy. bugun-erten,

turkman. ir-gich kabi.

RAVISHLARNING TURLARI

Ravishlar, odatda, fe'l yoki fyo'l xarakteridagi suzlarga boglanib, ularning turli belgi-

xususiyatlarini, ishning bajarilish yoki bajarilmaslik xolati, urni, payti kabi ma'nolarni

anglatib, uzi boglanib kelgan suzni xolat jixatidan aniklab keladi:

- 193 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

X

Shu xususiyatlariga kura ravishlar kuyidagi turlarga bulinadi:

1. X^olat ravishi.

2. Urin ravishi. '

3. Payt ravishi.

4. Mikdor-daraja ravishi.

5. Maksad ravishi.

Xolat ravishi

Xolat ravishlari uzi anikdab kelayotgan fe'ldan anglashilgan Xarakatning kay tarzda

bajarilishini anglatib keladi: ozarbayjon, tatar, kumik- tez, tatar, bik, boshkird. yayav,

uzbek, tiriklay, nugay. butu}tay, turk. etraflija, uzbek, odatdagicha kabi.

Urin ravishi

Fe'ldan anglashilgan xarakatning bajarilish urnini anglata¬digan ravishlar urin ravishlari

deyiladi.

• Misollar: kirgiz, uzasha, shor. minda, chuvash, unda, kozok, nugay. onda, xakas, chogartin,

ozarbayjon. yakindan, uzbek, yatsindan, nugay! tistsa, solga, tatar, arpsha, korachoy-balkar.

artxa, uzbek, unda-mukda nugay. onda-munda va boshkalar. ’

Payt ravishi

Fe'ldan anglashilgan' xarakatning bajarilish yoki bajaril- maslik paytini anglatadi: turkman,

chuvash, up, gagauz, saba, ozarbayjon. duni, uzbek, kunduzi, kechalari, uygur, burun, xakas,

purun, turkman. ileri, kirgiz, ilgeri, oltoy, karaim, xakas, shor. tatsda, turk. zamaninda,

korachoy-balkar. ertenlikde kabi.

Mikdor-daraja ravishi

Daraja va mikdor ravishlari uzi boglanib kelgan suz ifodalagan xarakatning bajarilishini