Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

1. Turkiy tillar agglyutinativ kurilishiga xos bulgan sodda gaplardan birining shaxssiz

fe'l shakllari bilan ifodalangan kesimi orkali.

2. Boglovchi va boglovchi vazifasidagi suzlar orkali.

Kushma gaplar tarakkiyoti jarayonida bu ikki usuldagi bogla- nishga doimiy ravishda aloxlda

sintaktik kategoriya sifatida bogli transformalar rakiblik kilib kelgan.

Sodda gaplar urtasidagi tobe boglanishning kelib chikishiga, bir tomondan, sodda gaplar

ifodalagan ma'nolarning zidligi bulsa, ikkinchi tomondan, sodda gaplar kurilishiga xos

sistema - tizim sabab bulgan. Sodda gaplar urtasidagi uziga xos sistema bogli oborotlar -

transformalarni keltirib chikargan bulsa, semantik kontrast, zidlik dastlab yuklamalar

xarakterida bulgan boglovchi va boglovchi vositalarni shakllantirgan.

Tobelanishning bu ikki usuli (transformatsiya va boglovchilar) ning doimo bir-biriga zid

kelishi ularning boglovchilar va bogli transformalar xamda boglovchi vazifasidagi yuklamalar

va bogli transformalar sifatida birikishig^ sabab bulgan.

Shunday kilib, turkiy tillarda tobelanishning boglovchilar vositasidagi usuli bogli

transformalar bilan birga tarakkiy etgan.

-243-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Turkiy tillarda ergash gapli kushma gaplar ma'lum mikdordagi dagilarP ^ °VCHI V0SITalaRiga

ega. Bulardan ayrimlari kuyi-

angisiLangilariL andak kim, antaginpin uchun. Bu affiks¬lar asosan gagauz, eski uzbek

tillarida uchrab, aniklovchi, sabab va natija ergash gaplarni bosh gapga boglaydi: Bir dadunun

kizi varmush, angisi dunegin yen gvzeleymish (bir cholning kizi bor emish, kaysiki duneda eng

guzal emish); chechak yaprokrari yerga tushuptur anitsdag kim atsikrar son ichinda kabi; ’

_ ani boglovchisi fakat gagauz tilida mavjud bulib, aniklovchi tuldiruvchi, kesim va sabab

ergash gapli kushma gaplarda ergash gapni bosh gapga boglaydi: %iz yela gvzalmish, ani onun gibi

xich butun dunneda yokmush;

anitsuchun boglovchisi fakat eski uzbek tilida saklanib kolgan sabab ergash gapni bosh gapga

boglaydi: Sagratslar bolur kulubsiz anin uchun kim, tutmak x,ojat bolmaz (Jomlar kuloksiz

(baldoksiz) buladi shuning uchun kim ularni tutishga dojat bulmas) - A.K.Borovkov’ Gafsir; g

’

kuya (guyo) boglovchisi kiyoslash ergash gapni bosh gapga boglaydi- tatar Urninnan kuzgala almay,

gul ani nedir tota; uzb. Bektemirga shvo fuvkulodda yoshchli, roshtbaxsh, sokin tuyuldi, guyo uni

dim sassik uradan tortib oldilar kabi. ’

deye//diye//teyu yordamchi suzi aniklovchi, tuldiruvchi sabab 1 maksad ergash gaplarni keltirib

chikaradi: turk. O gun akshacha kadar bir ierlerden uch-besh kurush gelirdiye bekchedim, gelmedi;

Bu gun dere ioktur diye, mektebe gitmedi\ '

dep//deyib//teb ravishdosh shakli deyarli x,amma turkiy tillarda aniklovchi, tuldiruvchi, payt,

sabab, maksad ergash gaplarni bosh gapga boglaidi: kumik. Olar tangala s`ayta dep xabar bar;

uzbek. Yevlarni mushtlasin deb, togday ogir bilak berdim (X.Olimjon)- tatar. Almaagachka

yaulik eldem, sandugachlar kunsin dep (Olma yogochiga rumolimni ildim, bulbullar kelib kunsin

deb); korakalpok. Adasip ketpesin dep, ot jagip yedik; shor. Irak cherde altin tash, keche

perzen` kara tash-tep, sos kebi par (Iirok yerda oltin tosh, kelib kursang kora tosh degan,

makol bor);

yegerPegerIeker//ker//agarNgar: turkman. Eger pir sen, eger yagi kilma sirits xalka pash kabi.

’

kaida, kaidan, kayda kim, krysi: tatar. Kayda berlek, shunda kech; '

- shUndi“’ shU-% shol jer: kim berenchelekne apa, shul ni maktab iaza gadate bar;

-244-

www.ziyouz.com kutubxonasi

shnda, sanday, sancha, k;achan: uygur. Kun sandats yechshidi, biz yolga chitsimiz; uzbek. Lekin

sancha orzgshib kutmayin, dadajonim saytmadi.

ki//kim boglovchisi eng kadimgi, eng faol boglovchilardan bulib, xamma turkiy tillarda bir

necha ergash gaplarni bosh gapga boglash uchun xizmat kiladi.

Misollar: ozarbayjon. Birinchi nesixatim budur ki, ozunden bvyuk adaltn svzuna bax, ne dese

gulex as, uzbek. Odam borki, odamlarning natsshidir, odam borki, uayvon undan yaxshidir;

kirgiz. minda turup xatin aytat ki, menin erimdin tarbiyasi u shunday', tatar. Bu vashitta

Leyle shul sadar maturide ki, ats betyon keshenen ise kita ide; kumik. Kim iiaasa, gia ashar;

chuvash. Kom ijlemest, val jemest; shor. Kim sancha ishtepcha, ol anchax alcha; ozarbayjon.

Xayalimda budur kim, bolmusham alemda xilget (Fuzuliy); turkman. Ol nedirkim tvrt yaninda

yuzi bar? Ol nedirkim sinasinda gvzi bar (Maxtumkuli); uzbek. Forsi ash'orda “Foniy”,

turkiy ash`orda Navoiy taxachlus kullagan bu bola suz dengiziday duru gavuarlar sochdikim,

eng nodir sapamlar taajjubda soldi (Oybek). Uglim, xudoga ming satla shukurkim, baxtimga

oyosha turib solding; turkman. Kim bilar kim, neylersen (Maxtumkuli) va boshkalar.

Madam ki boglovchisi bajarilgan, yuzaga keladigan shartni anglatadigan shart ergash gapni

shakllantiradi: ozarbayjon. Madai ki ekseriyyat bu ishe razidir, demachi, xemin ekseriyyat bu

ishi kvrmeye kvmek etejekdir; uzbek. Modomiki, xach`ygsh kulga tosh olibdir, uning kunglida

dardi bordir (Oybek).

Ne boglovchisi aniklovchi, tuldiruvchi ergash gaplarni' bosh gapga boglaydi.

Misollar: gagauz. Bakolim, na o yazar, choktan kabletmedim, ondan kiat (Kuramiz, u nima

yozadi, undan kupdan xat olmagan edim); kozok. ach, iishnde ne jatir oni bilmeydi (U ichida

nimani uylamokda, buni xech kim bilmaydi) kabi.

ne ki, ne uchun deseng, nening uchun deze, nitikle.m, ni xetle boglovchi vositalari asosan

shart, sabab, natija ergash gaplarni bosh gapga boglash uchun xizmat kiladi.

Misollar: tatar, peki teldin chiktiy, ul bashka kiler; korachoy- balkar. Soxtacha byugyun dersge

kechigib keldile, ne uchyun deseng kyopyurnyu suu alg'an edi; boshkird. Ul ni tiklem gene

tarishmshin bari ber bezze yetsa achmani kabi. ,

nega, negu, negaki, nege desets: uzbek. Pulini ol, senga yarashadi, negaki kachbagalsan;

korakalpok. Men bugun kele achmayman, nege desits

-245-

www.ziyouz.com kutubxonasi

bir jumisim bar; nugay. Jiyilga bara almadim, nege desen` avirip k`achdim kabi.

ne geder boglovchi vositasi payt, shart ergash gaplarni bosh gapga boglaydi: ozarbayjon.

isteyirsen lap ket moltani ketir, amma anu da bil ki, ne geder .men param, bu yeve Telli-

`Aelli ayagi deymeyejak', Ne geder vurnuxurdular, bir efel tapmirmasinlarki, aldatsinlar

(ular ne kadar urinmasinlarki, aldashga bir axdtok odamni topmadilar) kabi.

sebebi: kozok. Birazdan keyin izdegenshsh kuanganim jok,, sebebi kvp jerde j)’ru mumkin

yemes\ korakalpok. Brak; krrasatugin kruenderi bolmau sebe'pli, kop krrlsh kordi\ kirgiz.

Meni polktun charcharashchisi dariladi, sebebi sepilde andan bashka doktor jok ile (meni

polkning sartaroshi davoladi, sababi undan boshka doktor yuk edi);

__ t°, toki: Xusningni toki paydo sildi xolsh, uusning birla vafo bulmas muvofsh

(“Mux,abbatnoma”dan);

tak chto: tatar, alarnits uartsaysi unaltini uzgan inde, tak chto ustav buencha, kizlardan

minimum tiesh;

chu yuklamasi: ozarbayjon. x,ar ishe chu ittifag xoshdur, agachda pardu budag xoshdur; uzbek.

Labing fikri bagrimni son sildilo, chu son sildi, kuzdin ravon sildi lo kabi. '

chunki: chuvash. Bashsaga xiu xutienem, sonki, kise yamgir yaugan ine (Bogchani sugormadim, chunki

kecha yomgir yokkan edi); turkman. Bu * jaylara gelen bulsan xem, yene gitjekdirin, chunki men

xem senin yali bir perizada ashikdirin\ Chunki geldin bu yalanchi jaxana, ayagits garamay bakdits

asmana (Maxtumkuli);

chugederge: tuva. Kelbes men, chuge deerge chayim chok (Kslmasman, chunki vaktim yuk);

erzert. yokut. Ochno ogolor doox ereeregin saappaktin dagani! (Sen shuncha bolalarga ega bulib

turib, xatto, uyalmaysan xam!).

Bu boglovchi vosita yokut tilida asli er fe'lidan xosil bulgan aari sifatdoshi bulib,

kesimlik affiksitsi olib, boglovchiga aylangan.

CHATISHISH (GIBRIDLANISH) TURKIY TILLARDA TOBE MUNOSABATLAR TARAKKIYOTINING MAXSUS YULI

Turkiy tillar sintaktik kurilishining shunday bir yuli xam borki, bunda tobe munosabatlar

tarakkiyotining ikki usuli bir-biri bilan chatishib, turli aralash tipdagi kurilmalarni xosil

kiladi. Shunday yullardan biri shart ma'nosini anglatuvchi boglovchilar shart

-246-

www.ziyouz.com kutubxonasi

mayli shakli -sa bilan birga kelib yumuk sintaktik birlikni xosil kiladi, Masalan, kirgiz.

Yegerde adamdar jenundv oylvsots, baktiluk bolosuts kabi.

Boglovchi suz va -ganda//-ganida shaklidagi sifatdoshlar shart va payt xollari

konstruktsiyalarini xosil kiladi: boshkird. Ager klub itilgen ichka mechetta iske a°lmaganda,

a°vil bvtvnlay uzgermegen kibik (Agar klub ochilgan eski masjidni e'tiborga olmaganda

kishlok uzgarmagandek edi) kabi.

Tobelantiruvchi munosabat xarakteridagi chatishma (gibrid) konstruktsiyalar x,isobiga -sa

affiksini olgan shart maylidagi fe'llar xam kiradi. Bunday xolatda chatishish xamma turkiy

tillar uchun yagona bulgan tusiksizlik ma'nosidagi tobe konstruktsiyalarni xosil kiladi.

Masalan: Bu gaplar menga ma'kul kelmasa %am, uni ma'kullashga majbur bulardim. Chatishma

tobelantiruvchi konstruk¬siyalar transhaklitlar bilan boglovchi tipidagi yuklamalarning

birikishidan xosil buladi. Bunday konstruktsiyalarda yuklamalarning sintaktik vazifasini

aniklash kiyin, ular emfatik xarakterda bulib, ma'noni kuchaytirishga xizmat kiladi va shu

asosda boglovchilik vazifasini bajaradi: ozarbayjon. sesler kesilende ise .uaii fikre

ketmishde (Gap tugaganda, xamma fikrga chumgan edi) kabi.

Chatishish biriktiruvchi vositalarning oddiy mexanik kushil- masi emas. Chatishmada ikki

elementdan biri ikkinchisining vazifa¬sini kuchaytiradi. tatar. Dushman oboronasi vzilgesh te

Katukov tankistlari alga `rg`ldyuar. Bunda xarakatning tugalpanish momenti ta'kidlanadi.

Chatishish, odatda, sintaktik alokani takomillashtirish uchun maydonga chikadi. Chatishish usulida

tobelantiruvchi konstruktsiya- larning xal kiluvchi semantik rolini boglovchi suzlar bajaradi.

Turkiy tillarda bu ayniksa shart ergash gapli kushma gaplarda real va noreal xolatlarda

kurinadi. ~

• Real xolat. Real xolatda bosh va ergash gaplarda zamon shakllari kuyidagicha taksimlanadi:

ergash gapda shart maylidagi xozirgi zamon shakli, bosh gapda esa xozirgi, xozirgi-kelasi

zamon shaklida¬gi kesimlar orkali ifodalanadi.

Misollar: korakalpok- Yeger paxta teryuv normasin yuz viginda orinlamasi, velayat planin

orunlav dim avir boladi; Egerde sen akilli bolsats mene senits tilegenshdi orinlayman; tuva.

Bir eves bilgen bolzumza, inchanmas iyik men (Agar men bilganimda, bunday kilmagan

bulardim) kabi.

-247-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Noreal xolat. Noreal xdpatda ergash ran kesimi shart maylidagi x,ozirgi zamon fe'li, bosh ran

kesimi esa istak, imkon ma'nosini anglatuvchi fe'l buladi. tatar. Ishitkan bulsa, mitsa aytir

idi indi ul', ozarbayjon. Imkan olsa idi, onu Bakiya gvnd ererdim (Imkon bulsa edi, uni

Bakuga junatardim) kabi.

Real va noreal x,olatlardagi chatishma konstruktsiyalarning turi kup. Chatishishda boglovchilar,

yuklamalar va turli shakllar bilan shakllangan ravishdosh va sifatdoshlar ishtirok etishi mumkin.

Yukorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mum- kinki, chatishish turkiy tillarda

sintaktik alokani takomillash- tirishning aloxida usulidir. Bu chatishishni kushma ran kurilishi

shakllanishining va tarakkiyotining uchinchi yuli deb karashga imkon beradi. Bu progressiv

sintaktik an'ana nisbatan keyingi davrlar max,suli bulganligi uchun x,am x,ozirgi barcha

turkiy tillar sintaktik kurilishining asosiy vositalaridan biri x,isoblanadi.

-248-

www.ziyouz.com kutubxonasi

XOTIMA

Xozirgi turkiy tillar oilasi xududiy jixatidan xam, shu oilaga mansub tillarda suzlashadigan

axolining soni jixatidan xdm jaxonda xind-yevropa tillaridan keyingi eng yirik til

oilalaridan biridir. Ayniksa, xozirgi turkiy tillar geografik urni, xududiy tarkalish

chegaralari jixatidan uziga xos xususiyatga egadir, chunki bu til oilasiga mansub tillarda

suzlashadigan xalk va elatlar Garbda Bolgariya va Belorussiya xududlarida (gagauzlar), Bolkon

va Kichik Osiyo yarim orollarida (turklar va bolkon turklari), Volga buyidan to Kamchatkagacha,

janubda Kavkaz toglari, Eron, Afgoniston, Xindiston, Muguliston va Xitoy chegaralaridan

Shimolda butun Shimoliy muz okeani kirgoklarigacha bulgan, Urol, Oltoy, Sharkiy Sibir`,

Markaziy va Urta Osiyo ulkalarida yashaydilar.

Bu turkiy ellarning til xususiyatida xam uz ifodasini topgan, chunki eradan oldingi VI-V

asrlardan to xozirgacha bulgan uzok tarixiy jarayonda bu turkiy urug, kabila va elatlar necha

marta • kushilib, necha marta bir-biridan ajralgan, ayrim kabila va elatlar xam xududiy, xam

madaniy yakinliklarini uzok asrlar saklab kolgan bulsa, boshka kabila va elatlar ana shu

xususiyatlariga kura tobora uzoklasha boshlagan. Natijada, xozirgi chuvash, yokut, xakas va Urta

Osiyo turkiy tillaridagi kabi fark va tafovutlar maydonga kelgan.

Xozirgi turkiy tillarni kiyos kilganda, bu fark va tafovutlar dastlab kiyoslanayotgan xar bir

turkiy tilning fonetik tizimi jixatidan xozirgi turkiy tillar, bir tomondan, umumturkiy

xarakterga ega bulgan singarmonizmlik xususiyatini sakdagan, saklamaganligi bilan

farklansa, ikkinchi tomondan, ugiz, kipchok, korlik-uygur gurux tillar xamda Oltoy va Sharkiy

Sibir` turkiy tillari unli va undosh tovushlarining sifat va mikdor belgilariga

kura xam farklanadi.

Xozirgi turkiy tillarning leksikasi xam uta rang-baranglikka ega. Bu xam ularning uzok

tarixiy jft-mishi bilan boglik. Turkiy elat va xadklarning shakllanish jarayonlaridan boshlab,

to xozirgi tarakkiyot boskichlarigacha bulgan uzok davrlarda ular urtasidagi ichki ziddiyat va

karama-karshiliklar, utgan asrlarda butun turkiy xududlarning ajnabiy xalklar tomonidan

bosib olinishi va buysundirilishi, avvalo, turkiy tillar leksikasining, shu bilan birga

tillararo leksikaning xam uzgarishiga, ayrim turkiy tillarda kuplab arab va fors

olinmalarining, ayrim tillarda esa rus, mugul olinmalarining kupayishiga sabab bulgan. Bu

jixatdan xam, masalan,

-249-

www.ziyouz.com kutubxonasi

uzbek, ozarbayjon tillari bilan yokut, xakas yoki oltoy tillari urtasida juda katta farklar

mavjud.

Tilning grammatik kurilishi uning eng jcaM uzgaradigan tomonidir. Bu turkiy tillarga xdm

xos xususiyat. '

Morfologiya va sintaksis til grammatikasining ajralmas kismlaridir. Tilning morfologik

tuzilishidagi xar kanday uzgarish uning sintaktik kurilishida xam uz ifodasini topadi. Bunga

xozirgi turkii tillar tarixiga nazar tashlagan xolda kuplab misollar orkali izoxlash mumkin.

Masalan, kadimgi turkiy tillarda -r, -ar affiksi vositasida

yasalgan sifatdoshlar ishtirokidagi aniklovchili birikmalar xosil

kilishda eng faol bulgan. Lekin keyinchalik bu shakl orkali xosil

bulgan sifatdoshlarning fe'l kesim xosil kiluvchi xozirgi. zamon

sifatdoshiga yoki leksikalizatsiyalanish natijasida nisbiy sifatlarga

ailanishi ularning aniklovchili birikma xosil kilish-

dagi vazifasini susaytirgan. Bunga, ikkinchi tomondan, shu vazifani

bajarish uchun xizmat kiladigan -gan affiksining kelib chikishi xam sabab bulgan.

Yana bir misol: kiyoslash shuni kursatadiki, gap kurilishidagi xar kanday ugirish, ayniksa, fe'l

kesimli gaplarda gapning kesim tarkibining uzgarishidan boshlangan.

^ Kadimturkiy tillarda gap kesimini asosan -di, -r shaklidagi buiruk maylidagi fe'llar

tashkil kilgan bulsa, keyinchalik kipchok gurux turkii tillarda -gan, ugiz gurux turkiy

tillarda -mish affiksli sifatdosh shaklidagi fe'l kesimlar, Sibir` turkiy tillarida esa bu

tillarning boshka turkiy tillardan xududiy uzoklashishi natijasida -am (ktet - keladi kabi)

shakllaridagi sifatdosh bilan ifodalangan kesimlar xosil bulgan va xokazo.

Umuman, xozirgi turkiy tillarning ana shu kabi xususiyatlari ni kiesii urganish fakat xozirgi

turkiy tillarning fonetik, leksik- semantik, grammatik munosabatlarining tarakkiyotigagina

emas, balki shu tillarda suzlashuvchi jamoalarning siyosiy-iktisodiy, madaniy turmush

sharoitlarining uygunlashishiga xam imkon yaratadi.

-250-

www.ziyouz.com kutubxonasi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI

Abdurasulov YO. Uzbek tilida taklidiy suzlarning formant razryadlari // Trudi Karshinskogo i

Termezskogo gospedinstitutov. Chast` I. Termiz, 1967.

Abduraxmonov F., Shukurov SH. Uzbek tilining tarixiy grammatikasi. Toshkent, 1973.

Abduraxmonov F. Kushma ran sintaksisi. Toshkent, 1964. Abramzon S.M. Kirgizi i ix

etnogeneticheskie i istoriko¬kul`turnie svyazi. L., 1971.

Abulgoziy. Shajarayi turk. Toshkent, 1992.

Abulgoziy Baxodirxon. Shajarayi tarokima. Toshkeng, 1995. Azerbaychan dilinin grammatikasi

(Morfologiya). Baki, 1960. Askarova M.A. Xozirgi uzbek tilida ergashish formalari va ergash

gaplar. Toshkent, 1966.

Askarova M.A. Boglovchi-yuklamalar xakida // UTA. 1962, 5-

son.

Askarova M. X,°ZIRGI zamon uzbek tilida kushma gaplar. Toshkent, 1960. .

Axmedov B. Uzbek ulusi. Toshkent, 1992.

Baskakov N. A. Tyurkskie yaziki. M., 1960.

Baskakov N.A. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. M.,

1969.

Baskakov N.A. Altayskiy yazik. M., 1958. '

Baskakov N.A. Dialekt kumandintsev (kumandikiji), gramma¬ticheskiy ocherk, teksti, perevodi i

slovar`. M., 1972.

Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazik. M., 1951. T.I Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazik. M.,

1952. T. II.

Vamberi X.Buxoro yoxud Movarounnaxr tarixi. Toshkent, 1990. Gadjieva N.Z. Problemi tyurkskoy

areal`noy lingvistiki. M., 1975.

Gadjieva N.Z., Serebrennikov B.A. Sravnitel`no istoriches¬kaya grammatika tyurkskix yazikov

(sintaksis). M., 1986.

Djanmavov YU.D. Deeprichastiya v kumikskom literaturnom yazike (Sravnitel`no s drugimi

tyurkskimi yazikami). M., 1967.

Isxakov F.G. Pal`mbax A. A. Grammatika tuvinskogo yazika. M., 1961.

Issledovaniya po sintaksisu tyurkskix yazikov. M., 1962. Issledovaniya po sravnitel`noy

grammatike tyurkskix yazikov. Chast` I—IV (Fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika). M.,

1955-1961. Istoricheskoe razvitie leksiki tyurkskix yazikov. M., 1961.

-251 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kononov N. A. Grammatika sovremennogo turetskogo literatur¬nogo yazika. M.; L„, 1956.

Kononov N.A. Grammatika sovremennogo uzbekskogo litera¬turnogo yazika. M.; JL, 1960.

Max,matkulov S. Uzbek tilida predikativ sintagmaning transformatsiyasi. Toshkent, 1998.

Malov S.YE. Yazik jeltix uygurov. M., 1967.

Mirzaev M., Usmonov S., Rasulov I. Uzbek tili. Toshkent 1962. ’

Musaev K.M. Grammatika karaimskogo yazika. M., 1962.

Nigmatov X.G. Funktsional`naya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov XI-XII vv., Tashkent, 1989.

Novgorodov S.A. Pervie shagi yakutskoy pis`mennosti (Stat`i, pis`ma). M., 1977.

Ocherki sravnitel`noy morfologii altayskix yazikov. JI., 1978.

Pokrovskaya JI.A. Grammatika gagauzskogo yazika. M., 1964.

Raximov T.R. Kitayskie elementi v sovremennom uygurskom yazike. M., 1970.

Serebrennikov B.A. Gadjieva N.Z. Sravnitel`no-istori¬cheskaya grammatika tyurkskix yazikov.

M., 1986.

Sovremenniy tatarskiy literaturniy yazik. M., 1971. .

Sravnitel`no-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov (Foneti¬ka). M., 1984.

Sravnitel`no-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov. M.,

1988.

Tursunov U., Muxtorov J., Raxmatullaev SH. Xrzirgi uzbek adabiy tili. Toshkent, 1965.

Tyurkskaya leksikologiya i leksikografiya. M., 1971.

Urinboev B. Sintaksicheskiy stroy uzbekskoy razgovornoy rechi. Tashkent, 1978.

Chariyarov B. Xezirki zaman turkmen dilinde ishlik dere- jeleri. Ashgabat, 1957.

1970 ^Cher(^ak A-M- Sravnitel`naya fonetika tyurkskix yazikov. JL,

Shcherbak A.M. Ocherki po sravnitel`noy morfologii tyurkskix yazikov (Imya). L., 1977.

Shcherbak A.M. Ocherki po sravnitel`noy morfologii tyurkskix yazikov (Glagol). JT., 1981.

-252-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Shcherbak A.M. Ocherki po sravnitel`noy morfologii tyurkskix yazikov (Narechiya, slujebnie chasti

rechi, izobrazitelnie slova). L., 1987.

Yuldashev A.A. Analiticheskie formi glagola v tyurkskix yazikax. M., 1965.

Uzbek tili grammatikaei. I, II tom. Toshkent, 1975-1976. Gulomov A., Askarova M.A. Xozirgi

uzbek adabiy tili. Toshkent, 1965.

Xozirgi zamon uzbek tili. Toshkent, 1955.

X°jiev A. Tuliksiz fe'l. Toshkent, 1970.

Xojiev A. Fe'l. Toshkent, 1973.

LUGATLAR

Azerbaychancha-ruscha lugat. Baki, 1962.

Budagov L. Sravnitel`niy slovar` turetsko-tatarskix narechiy. SPb., 1868-1871. T. MI.

Drevnetyurkskiy slovar`. L., 1969.

Katanov N.F. Opit issledovaniya uryanxayskogo yazika. Kazan`,

1903.

Karakalpaksko-russkiy slovar`. M., 1958.

Maxmud Koshgariy. Devonu lugotit turk. I—III tom. Toshkent, 1960-1963.

Kumiksko-russkiy slovar`. M., 1969.

Radlov V.V. Opit slovarya tyurkskix narechiy. SPb., 1888-1911. Tom I-IV.

Turkcha-uzbekcha va uzbekcha-turkcha lugat. Toshkent, 1993.

Uzbek tilining izoxli lugati. Ikki tomli. M., 1981.

-253-

www.ziyouz.com kutubxonasi

MUNDARIJA

Suzboshi 3

Transkriptsiya 5

Turkiy tillarni kiyosiy urganish tarixiga kirish 7

Turkiy tillarning shakllanishi va tarakkiyoti 12

Turkiy tillarning tasnifi 20

FONETIKA

Fonetika xakida ma'lumot 25

Xozirgi turkiy tillarning unli tovushlar tizimi 25

Unli tovushlarning uygunlashish xodisasi (singarmonizm) 35

Turkiy tillarning undosh tovushlar tizimi 38

GTortlovchi undoshlar

Sirgaluvchi undoshlar

Kori'shik (affrikat) undoshlar 46

Sonor undoshlar

Bugin 50

uR*U¦¦•••••• 52

LEKSIKA

Turkiy tillarning lugat tarkibi va uning tarixiy usuv yullari 54

Turkiy tillar leksikasining uz katlami 55

Turkiy tillarning uzlashgan katlami 66

Turkiy tillar va mugul, xitoy tillari 69

Turkiy tillar va arab tili

Turkiy tillar va fors-tojik tili 72

Turkiy tillar va rus tili

GRAMMATIKA

Grammatika xakida umumiy ma'lumot go

MORFOLOGIYA

Suzning morfologik tarkibi 82

°t 85

Son kategoriyasi g5

Egalik kategoriyasi gg

-254-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kelishik kategoriyasi 92

Otlarning yasalishi 98

Sifat 105

Sifat darajalari 108

Ozaytirma va kuchaytirma sifatlar 110

Sifatlarning yasalishi 111

Son IZ

Sanok sonlar IZ

Tartib sonlar 115

Dona sonlar 116

Jamlovchi sonlar 116

Taksim sonlar 117

Chama sonlar 117

Kasr sonlar 118

Olmosh 118

Kishilik olmoshlari 120

Kursatish olmoshlari 123

Uzlik olmoshi 124

Surok olmoshlari 1 .' 126-

Belgilash olmoshlari 128

Bulishsizlik olmoshlari 129

Gumon olmoshlari 129

Fe'l 130

Tub fe'llar -132

Yasama fe'llar 132

Kushma fe'llar 134

Bulishsiz fe'llar 135

Fe'llarda shaxe va son 136

Fe'l nisbatlari 143

Oddiy nisbat 144

Majxul nisbat 145

Uzlik nisbat... 146

Birgalik nisbat 148

Orttirma nisbat 150

Fe'l mayl lari 152

Aniklik mayli 153

Buyruk mayli 153

Istak mayli'. 155

Shart mayili 157

Fe'l zamonlari 159

-255-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Utgan zamon fe'llari 159

Xozirgi zamon fe'llari jgg

Kelasi zamon fe'llari 173

Fe'lning funktsional shakllari 176

Sifatdosh 17g

Ravishdosh Igj

Infinitiv Ig5

Ravish-

Ravishlarning yasalishi 1 gg

Ot xususiyatiga zga bulgan ravishlar 1 gg

Fe'l xususiyatiga ega bulgan ravishlar 192

Kushma ravishlar 192

Ravishlarning turlari 193

Xolat ravishi J94

Urinravishi 194

Paytravishi 194

Mikdor-daraja ravishi..... 194

Maksadravishi 195

Modal suzlar 195

Sodda modal suzlar 197

Birikmali modal suzlar 19gj

Yordamchi suzlar 19g

Kumakchilar 19g

Ot kumakchilar 201

Fe'l kumakchilari 206

Yuklamalar 208

Boglovchilar 2)2

Teng boglovchilar 213

Ergashtiruvchi boglovchilar 216

Undovlar 216

Taklidiy suzlar 217

SINTAKSIS

Suz birikmasi 221

Otli suz birikmalari 222

Izofa 227

Fe'lli suz birikmalari 230

Sodda gap 234

Kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplar 235

-256-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kesimi fe'l bilan ifodalangan sodda gaplar 236

Kushma ran 237

Turkiy tillarda ergash gapli kushma gaplar muammosi 237

Turkiy tillarda bogli transformalar 240

Ergash gapli kroima gaplarda boglovchi va boglovchi vositalar 243

Chatishish (gibridpanish) turkiy tillarda tobe munosabatlar

tarakkiyotining maxsus yuli 246

Xotima 249

Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati 251

Lugatlar 253

-257-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kaydlar uchun

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kaydlar uchun

www.ziyouz.com kutubxonasi

Termiz davlat universiteti Ilmiy kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan.

Muxarrir: M. Saidova Komp`yuterda saxifalovchi: I. Musaboev

Nashriyot rakami: 3-174.

Bosishga ruxsat etildi: 5.12.2009 y.

Kogoz bichimi: 60x84 Vi6 Ofset bosma. Ofset kogozi. Xisob-nashriyot t. 15,0. Shartli bosma t.

16,0. 109-buyurtma. 500 nusxada. Kelishilgan narxda.

UzR FA «Fan» nashriyoti:

100170, Toshkent sh., I. Muminov kuchasi, 9-uy.

«Muxarrir nap!riyoti» matbaa bulimida chop etildi: 100060, Toshkent sh., Elbek kuchasi, 8-uy.

www.ziyouz.com kutubxonasi