Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

yuz bermasligiga suzlovchining gumon yoki taxminini bildiradi.

Tuslanishi, kiyoslang:

turkman tili

shaxe birlik kuplik

I. alarin aiapuc

II. alarsits alarsitsiz

III. aiap atarlar

¦ oltoy tili •

I. kelerim keleribis

II. ¦ kelerits kelerigis

III. keler keler

korachoy-balkar tili

I. sanar.na sanarbiz

II. sanarsa sanarsiz

III. sanar sanarla

' uzbek tili

I. yozarman yozarmiz

I. yozarsan yozarsiz

III. yozar yozarlar

- 175-

www.ziyouz.com kutubxonasi

FE'LNING FUNKTSIONAL SHAKLLARI Sifatdosh

Turkshunoslik adabiyotlarida turkiy tillardagi fe'lning xamma funktsional shakllari (sifatdosh,

ravishdosh, xarakat nomlari), jumladan, sifatdoshlar xakida turli fikrlar mavjud bulib,

ularni ot va fe'llar oraligidagi suzlar guruxi, xam otga, xam fe'lga xos ma'nolarni

anglatadigan suzlar deb yuritiladi. X,akikatdan xam, agar sifatdoshlarga xozirgi turkiy

tillar nuktai nazaridan karaladigan bulsa, sifatdoshlar shunday xususiyatga ega bulgan - xam

otlik (keng ma'noda, aslida sifatlik), xam fe'llik ma'nolarini uzida mujassamlashtirgan,

matnga, nutk jarayoniga kura xam belgi, xam Xarakat anglatadigan suzlar guruxidir.

Kupgina turkshunos olimlarning sifatdoshlarni otlashgan fe'llar (“otglagol`nie imena”) deb

nomlashiga asosiy sabab kadim¬turkiy ot va fe'llarning anik ot va fe'l turkumlari sifatida

differentsiatsiyalashmaganligi, ajralib chikmaganligi, ma'nodagi umu- miylikda deb tushunishdan

bulsa kerak. Aslida, fe'l va otlar kadimturkiy tillar tarakkiyoti davridayok aloxida turkum

sifatida shakllangan, mavjud bulgan. }

Turkologik adabiyotlarda ta'kidlanishicha, kadimgi sifatdosh¬lar turkiy tillar tarkkiyotining

ilk davrida fe'llik xususiyattsga ega bulgan sifatlar bulib, ular xali zamon va nisbat

kategoriya- lariga ega bulmagan, ular fe'lga xos belgi ma'nosini anglatgan: kasek (kesik),

bvlik (bulak), buzuk; kabi. Shu suzlarning ma'nosiga fe'l tomonidan karalsa, fe'l uzagidan

anglashilgan xarakatning utgan zamonga xam, xozirgi zamonga xam xosligini anglatadi, sifat

tomonidan karalsa, tarkibida xarakat ma'nosi bulgan belgining natijasini bildiradi. Bu

xususiyat kadimgi shu tipdagi suzlarning semantik parchalanishiga - sifat va sifatdoshlar

tipida bulinishi- ga, ajralishiga sabab bulgan. Ulardan bir kismi substantiv otlarga

(kuymots, kesak kabi), bir kismi adverbial sifatlarga (keszk, buzuk;), bir kismi esa endi

zamon va nisbat shakllariga xam ega bulgan sifatdoshlarga aylangan. Lekin ularning katta

kismi uzlarining indefferent (oralik) xolatini, kuprok fe'lga nisbatan sifatga yakinligini,

nisbat va zamon ma'nolariga ega emaslik xususiyatlarini satslab kolgan.

Kadimturkiy til, va turkiy tillarning keyingi ilk tarakkiyot davrlarida bunday indefferent

suzlar xozirgi turkiy tillar uchun

-176-

www.ziyouz.com kutubxonasi

arxaik xisoblangan turli affikslar orkali xosil kilingan. U affikslar kuyidagilar: ^

-ik//-ik affiksi: turk. batik,, sirsh, dushuk; uzbek, buzuts, kesik', tatar, achits, svnuk\

kozok. shabits\ ozarbayjon. solik', kirgiz. kartin; (kertilgan); xakas, po.tk (bulak), olig\

yokut. suruk (xat, yozuv);

-kai//-kai//-1 an//-gan affiksi: turk. chapshshan (ishchan),

ozarbayjon. gudurgan (kuturgan);

-kin//-kin//-gin//-gin affiksi: turk. sachtsin, turkman. uchkun,

ozarbayjon. durgun, uzbek. sulgun\ ^

-l//-al affiksi: turkman. gural (kurol), shor. chazal (yasan,

bezan); _

-mish//-mish affiksi: tatar. ya°zmigi, uzbek, u/pmish;

-in/Lin affiksi: ozarbayjon. ytgin (tuda), galin (kelin), turk. tutup, uzbek, tuyip,

boshkird. sabii (urmok), kozok. agui (okim);

-ai//-en affiksi: ozarbayjon. v tai (utgan), kechan (kechgan); -ar//-er//-ir//-ir affiksi:

ozarbayjon. ax,ar (okar), yashar; -dik//-tik affiksi: boshkird. tabulduk;, turk. bildik

(bilingan);

-ISH//-ISH affiksi: ozarbayjon. buxush, kirgiz, batish (botmok) va boshkalar.

Turkiy tillar tarkkiyotining yangi turk, eng yangi turk davrlari uchun xarakterli bulgan,

utgan, xozirgi, kelasi zamon va nisbat paradigmalariga ega bulgan sifatdosh shakllari

kuyidagilar: -ar//-er//-ir//-ir//-ur//-\R affikslari.

Til tarakkiyotining keyingi davrlarida kadimgi -ar//-ir shaklidagi xarakat ma'nosiga ega

bulgan sifatning xozirgi va utgan zamon sifatdoshiga transformatsiyalanishi (kuchishi)ga kulay

sharoit yuzaga keladi. U nimagadir kodir bulgan predmetning doimiy belgi- sini anglatuvchi

suzga aylanadi: yazar (yozuvchi odam) kabi.

Buni boshkird tili misolida xam kurish mumkin. Boshkird tilida ayter duz, barir yul

birikmalaridagi ashper, oarir sifat- doshlarining kadimgi shaklidan yetarli ajrala

olmaganligi, bu fe'llar ma'no jixatidan aniklik va majxul nisbat anglatish xususiyatidan

farklanmaganligini, barir yul emas, barilir yul sifatida ifodalanmaganligini kurish mumkin.

Fakat boshkird tili emas, bu xususiyat boshka ayrim tillarda xam saklanib kolgan: tatar.

birte kuler yeri yuk (buning xech.kuladigan yeri yuk); oltoy. keler ayilchi (keladigan

mexmon), tudunar-kabipar neme (tutunar-topilar narsa) kabi.

- 177 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Oltoy tillarida -ar affiksi bilan xosil bulgan kelasi zamon sifatdoshlari predmetning

kelajakdagi xolati yoki xarakatini anglatadi: kiler aalchi, barar kizi (boradigan kishi)

kabi.

Fe'lning -r//-ar shaklidagi sifatdosh shaklining xozirgi turkiy tillarda xam substantivlashish,

sifat va xarakat nomlariga ailanish (transhakltsiyalanish) xollarini kurish mumkin: kirgiz

atanin ach“»™»Un keleeri tabiiy perse e.mest (otaning achchigining kelari tabiii narsa

emasmi?); turkman. ol yashlar axshaminits axir bolarina sabirsizlik bten garashyardi;

korachoy-balkar. Axmet elge

jeterge sar jagib tebredi (Axmad elga yetadigan paytda kor yogib boshladi) kabi.

-an//-en affiksi orkali xosil bulgan sifatdoshlar barcha ugiz tillarida xozirgi va kelasi

zamon ma'nolarini anglatadi- ozarbayjon. geden (ketadigan), alan (oladigan, oluvchi); turk.

alan iazan; gagauz, uchan (uchadigan) kabi. ’

Bu affiks orkali yasalgan sifatdosh ayrim yordamchi suzlar bilan kelio turli ma'nolarni

ifodalaydi:

-an+vakit: turkman. Siz artsamda duran vatstshizda, men oninde oash egerinmi?;

-an+yer: ozarbayjon. At almayan yerde oshshak de atdir.

Turkman tilida -on affiksli sifatdosh uchun kumakchisi bilan kelib, sabab-natija munosabatini

anglatadi: ulayta-da uk tarapdan reyda bolani uchun operator oning gelenini duymandi (u

shamol esib turgan tarafdan kelgani sababli, operator uning kelganini sezmadi)

-kap//-gan affiksi orkali yasalgan sifatdoshlar asosan kipchok korlik tillarida keng

tarkalgan bulib, aynan shu tillarda nisbat va zamon shakllariga kura xam dishakllashgan.

Misollar: boshkird. Xamza yashagan avil, tatar. Xorme iskan Ispaniya,^ nugay. tsshatslari tots,

saygupari bolmagan balalar, uzbek. Alisher iashagan uyda, oltoy. menits kelgen yolumda kabi.

-gai//-kan//-kan//-gan affikslari bilan xosil bulgan

^Gsh,™larlbar4a ^GIZ TILLarida ot yoki sifatga aylanadi (ozarb. gudurgan kabi), kipchok

tillarida esa egalik va kelishik affiks-

larini olib turli zamon shakllarini ifodalay oladi: tatar "gazik”

shinlaship kelgenin kurde; tuva. sayertkenin bilbeyn shldim (yoz kelganin

bilmai koldim), xdkas. achtan axchalig abdirani its atigchshar alganin chog-

chos xarindas sizir saldi (kambagalning akasi darrov bildiki, olgin

p^larni shu utuvchilar olgan), kozok. onuts uyitstar oturgani ya oylanup

MaP1SH 5““-•J*?"*' set gipgenitsge suyundum, uzbek, sorongulik erta tushganga uxshab kurindi

va boshk.

-178-

www.ziyouz.com kutubxonasi

X^ozirgi turkiy tillarda -gan affiksli sifatdosh turli kumakchilar bilan birga kelib, kuprok

payt ma'nosini anglatib keladi.

Misollar: -gan + zamon + urin kelishigi: korachoy-balkar. jatsgi sirlshurgan zaianda (yangi

maysalar usa boshlagan zamonda);

-gan + vakt + urin kelishigi: kozok- kvster sauirt kuzgapgan vatsitta {kuchlar shoshilinch

kuzgalgan vaktda), uygur, men otsip yurgen vatstida;

-gan + kez + urin kelishigi: kozok. uzak, soylep vtirgan kezde',

-gan + mezgsh + urin kelishigi: uygur, kun ketip bargan mezgilda',

-gan + chats + urin kelishigi: nugay. biz kelgen chatsta\

-gan + tomon: uzbek, tovush eshitnlgan tomon va boshkalar.

-mish affiksi orkali xosil bulgan sifatdosh shakli xozirgi turkiy tillarda asosan u™3 GURU*,

tillar, kisman korlik gurux tillarda kullanadi: ozarb. orta bonlu, bogazi nazik garashin,

big yeri choxdan terlemish bir ganj (urta buyli, buyni ingichka, koradan kelgan, muylovi

sabza urgan bir yigit) kabi.

-ajak//-ajak affiksi orkali xosil bulgan kelasi zamon sifatdoshi turkiy tillar

tarakkiyotining keyingi davrlarida kelib chikkan.

Ayrim turkiy tillarda -jak//-ajak affikslari orkali xosil bulgan sifatdoshlar nimagadir

yaroklilik (lozimlik) ma'nosidagi yanajak (ozarbayjon), nimagadir tobelik ma'nosidagi

itanjak k,iz (uyatchan kiz) kabi rilekt shakldagi ot va sifatlar shaklida saklanib

kolgan. ^

Ayrim adabiyotlarda -jak//-ajak affikslarining ozaytirma sifat affiksi -chats (turkman

yilijak), kichraytirish otlari. -chak (oltoy balachak) affikslari bilan uyadosh ekanligi xakida

xam fikr beriladi, lekin bunga ishonish kiyin. Bunda shu affikslarning semantik ma'nosi

xisobga olinadi.

Bu shakldagi kelasi zamon sifatdoshi asosan ugiz rygyx tillar va kumik tiliga xos

xususiyatdir. K^ipchok tillarida u Urta Osiyo janubidagi uzbek, uygur, korakalpok, shuningdek

nugay, boshkird, tatar tillarida tarkalgan.

Kiyoslang:

ozarbayjon. Bu va^giilarin yer uzunden silinajayi gunu men sebrsizlikle gozlayirai (men bu

vaxshiylarning yer yuzidan supurilib tashlanishini sabrsizlik bilan kutm.okdaman); turk. salon

dolmushtu, igne atajak yer ydktu (salon tula, igna tushadigan yer yuk); turkman. aljats ada.m,

otsajats oglan\ tatar, beznets sstsarmannar barajak, shax,ar yerak, tugel ide inde kabi.

-179 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bulardan xulosa kilib shuni aytish mumkinki, fe'lning -ajak shakli orkali yasalgan sifatdosh

shakli asosan turkiy tillarning janubii zonalarida tarkalgan bulib, chuvash, xakas, tuva

tillarida uchramaydi. F

-asi affiksi xozirgi turkiy tillarda barkaror grammatik

birlik sifatida kullanadi: turk. gidesim yok; turkman. ondan arini

alasi gerek (undan orini olishni istadi); tatar, barasi kila, barasim

kicha; boshkird. aiahu kila-, chuvash, suvaras kilet (uykum kelayapti) kaoi.

Xozirgi turkiy tillarda ilgari kadimturkiy tillarda mavjud bulmagan, kadim turkiy

tillarning tarkalish jarayonidan keyin paydo bulgan bir necha sifatdosh shakllari mavjud bulib,

ularning barchasi xozirgi zamon ma'nosidagi sifatdoshlarni xosil kiladi. Bular:

-uchi//-uchi affiksi orkali xosil bulgan sifatdosh turkiy tillarning keng zonasini egallagan.

“Nima bilandir doshit shugullanuvchi” ma'nosidagi bu sifatdosh shakli xozirgi zamon ma'nosidagi

yuz bergan yoki yuz bermagan xarakatni anglatadi: ozarbayjon. boguzu bir isti (buguvchi bir

issik), korachoy-balkar. jaziuchu student, nugay. shashuvdu sotsga salduruvish bir kichda

bulmovga kerak (ekishda orkaga kolgan xech kim bulmasligi kerak), tatar, yazuvchi, boshkird.

yazuvchi, kozok. yazuvchi, turk. yashliydi, ata xich de gerizi tutuzu bir inson degildi (u

ketsa, lekin ilgor, x

-kalak affiksi orkali xosil bulgan sifatdosh shakli turkiy tillarda eng kam uchraydigan

shakllardan biri bulib, u asosan tuva, xakas, oltoy, shor kisman kirgiz va yokut tillarida

xali yuz bermagan,’ yuz berishi yoki yuz bermasligi mumkin bulgan xarakatni anglatadi.

Masalan, kelgelik (kelmok) fe'li:

1) yakinda keladigan kishi;

2) xali kelmagan kishi;

3) xali kelmagan, lekin yakinda keladigan kishi ma'nolarini anglatadi. Lekin bu

ma'nolardan birortasi xam bu fe'lning umumlashtiruvchi absalyut ma'nosi emas. Uning konkret

ma'nosi fakat kontekstda, nutk jarayonida reallashadi.

Ifoda jarayonida utmish bilan xozir bir-biriga zid kuyilganda -kalak shakli aray (sal-pal),

oyunda (vaktida), inchaarda (usha vaktda) kabi xarakatning yuz berish vaktidagi aniklik

kirituvchi suzlar bilan irga kelib, “uata yuz bermagan" xarakat ma'nosini anglatadi. Bunda

shu narsa anglashiladiki, xarakat xozir yuz berishi kerak edi yoki nutk momentida yuz berishi

kerak degan ma'noning aksi ifodalanadi.

-180-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Misollar: dushkalak - xali uchrashmagan kishi, xozir uchrashadigan kishi;

keskelek- xdli kesmagan kishi, mana xozir kesadigan kishi;

etkelek - xali tuzatmagan kishi, mana xozir tuzatadigan kishi

kabi;

Meets ejim xuralga kelgelek - mening dustim xali yigilishga kelgani yuk: kutayapman, ana-mana

deguncha kelishi kerak, lekin u xali kelmagan kabi.

-ikchi//-ukchi affiksi suzlovchining xarakatni bajarishga moyillik, kodirlik kabi ma'nolarini

bildiradi: nomchutschu - ukiyotgan, ukuvchi; korukchu - kuruvchi kabi.

Bu sifatdosh xarakatni bajaruvchi shaxsga xos bulgan xarakat va Xolatni anglatadi.

Bu affiks tarkibidagi -chi shunday ma'nolarni anglatadi: bizeechi - doim yozuvchi, yozishga xos

shaxe, uzaachi - doim uxlovchi kishi va boishalar. ’

Ravishdosh

Ravishdoshlar xam fe'llik, xam ravishlik xususiyatlariga ega bulgan fe'lning funktsional

shakllaridan biri bulib, u konkret zamon anglatmasligi va tuslanmasligi bilan fe'lning

boshka funktsional shakllaridan ajralib turadi.

Ravishdoshlar fe'l kabi xarakat va xolat anglatadi, fe'lning bulishsiz shakli va nisbat

shakllarini oladi, xarakat va xolat tushunchasiga ega bulganligi uchun zamon tushunchasi bilan

xam alokador, uzi kushilib kelgan boshka bir fe'l vositasida zamon anglatadi.

Kiyoslang: nugay. atti alib ketti (anik utgan zamon)> atti achib barajak (kelasi zamon).

Bundan kurinadiki, bitta ravishdoshning uzi boshka fe'llar bilan munosabatga kirishib xar uch

zamon ma'nosini anglatishi mumkin. Ba'zi ravishdoshlar kadimgi xarakat nomi shaklidagi

xususiyatini saklagan xolda shaxe kushimchalarini olib, shaxsli fe'llarga xam yakinlashadi:

tatar, baram, barasits, bara\ ozarbayjon. yazipsam\ korakalpok. jazipsats; nugay. jaziysits

kabi.

Turkshunoslik adabiyotlarida ayrim ravishdoshlarning sof fe'llar kabi shaxs-son, zamon

kushimchalarini olib uzgarishi xakida maxsus fikrlar bor. Masalan, tuva tilida sof fe'llar

birga keladigan -pishaan va -sash ravishdoshlari xam ravishdoshlik, xam Kadimgi sifatdoshlar

bilan alokador bulganligi uchun otlik

-181-

www.ziyouz.com kutubxonasi

xususiyatlariga ega bulganligi sababli egalik va kelishik kushimchalarini olib uzgarishi xakida

ma'lumot beradilar:

B.k. bargash, kelgesh, bargashtar, kelgeshter

K-k. bargasht`sh, kelgeshtits, bargashtarnits, kelgeshternits

U.k. bargashta, kelgeshte, bargashtarda, kelgeshterde.

CH.k. bargashtan, kelgeshten, bargashtardan, kelgeshterden kabi.

Umuman, kadimturkiy tillarda ravishdosh xosil kiluvchi shakllar u kadar kup bulmagan, xozirgi

turkiy tillardagi ravishdosh shakllarining kupchiligi til tarakkiyotining keyingi boskichlarida

turkiy tillarning tula differentsiatsiyasidan keyin paydo bulgan.

Xozirgi turkiy tillarda keng tarkalgan ravishdosh shakllari kuyidagilar:

-(y)a // -(y)u // -(y)i // -y affikslari bilan xosil buladigan ravishdoshlar xamma turkiy

tillarda keng tarkalgan ravishdosh shakllaridan biridir. Bu ravishdosh shakllari fe'l negiziga

deyarli birikib ketganligi uchun (bora, kela kabi) ravishdoshning “kuyma” shakli xam deb

yuritiladi. Shu bilan birga bu ravishdosh uzi birikib kelgan tuslangan fe'l bilan zich

boglanib, analitik shakldagi ikki fe'ldan anglashilgan ikki xarakatni anglatadi va biri

ikkinchisini xolat jixatdan aniklab keladi: kozok. kun bata biz ovita j;yettik, uzbek.

Sultonmurod kela ushishga kirishdi, shor. ap tin stoldi tayanp odur saldi kabi. Ba'zan bu

ravishdoshlar yuklama, kelishik affikslarini olib kengayib, asosiy xarakatdan oldingi

xarakatni anglatish xususiyatiga xam ega buladi, masalan, xakas tilida: chilig ibgee kirib

chada la uzubisxam (issik uyga kirib yotdi va darrov uxlab koldi) va b.

Xamma xozirgi turkiy tillarda bu “kuyma” ravishdoshning ikki -a va -m affiksi bor. Uzagi

unli tovush bilan tugagan fe'l negizlaridan keyin -m, undosh bilan tugagan negizlardan keyin

esa -a kushimchalari kushiladi.

Misollar: boshkird. hopaii (suray), karaim, svzlay, korachoy- balkar. saray, tatar, bashliy,

eshley; shor tilida affiks chuzik unliga aylanadi: saynaa, ishtee\ xakas tilida -a affiksi -i

ga utadi, sani (

bu “kuyma” ravishdosh affiksining uch xil shakli bulib, bu uzgarishlar tuva tilida turli

sabablarga kura bulsa, yokut tilida fe'l uzagi oxiridagi tovushning xarakteriga kura

uzgargan: tuva. arii < arii (ishlay), xoyzu < xoyuz (kurkita), vrtu < vrut (shodlana),

bodani < bodan (uylay); yokut. ahaa (oshaya, yeya), itii (yiglay), sotsuu (kaygura) va

boshkalar.

. -182-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bu ikki affiksning.(-a va -m) ma'no xususiyatlari xakida xam turli fikrlar bor. Ayrim

olimlar ikki affiks ma'nolarida fark bor desa, ba'zilari inkor kiladi. Aslida xar ikkala

affiks ma'no jixatidan bir xil bulib, ularning shaklan xar xilligi yondosh tovushlarning

xususiyatlariga boglikdir, xar kanday xolatda xam ravishdosh uzi boglanib kelgan fe'ldan

anglashilgan xarakatning belgisini bildiradi.

Kiyoslang: kirgiz, kule, suylvdu; shor. agash tura sindi, qoha torumga pardilar (ular yongokka

yeta ketdilar) kabi.

Uguz gurux tillarda -a, -y affiksli ravishdoshlar -rak; affiksi bilan birga kelib belgining

kamligini kursatsa (ozarbayjon. baxmamaga chachisharag - karamaslikka; gagauz, laf edarak\

turk. sesini algaltarak - ovozini pasaytiribrok), ayrim tillarda -rak urnida kurol

kelishigi kushimchasi -in kushilib keladi.

Misollar: gagauz, kacharayik (chopibrok), chuvash, piraragan (surilibrok), kularagan

(kulibrok), maxmapaxha (kutibrok), yokut. olaran, (utiribrok), turan (tura), kvrvn (kura),

bayan (boyibrok) va _ boshkalar.

Fe'lning -a, -y li ravishdoshlarining inkor shakli fe'l negizlariga ravishdosh shakllaridan

oldin -ma//-ba//-pa//-bo//-po kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi: oltoy. tutpay

(tutmay), dajirbay (yigishtirmay); boshkird. Ioramay (suramay): gagauz, dayanamayarak

(suyaninkiramay); korachoy-balkar. almay\ kirgiz. tinbay; kumik. gelbey\ tatar. sanamiy\

turkman. bishey; uzbek, ketmay kabi. .

Bu shaklning aloxlda kurinishida inkor shakldagi ravishdosh- lardan keyin -in kushimchasi xam

kushiladi, masalan: oltoy. surabin < surabayin, tavin < tappayin; uygur, kezmen < kezmeyin;

tuva. kelbeyn; turkman. yetmeyn, xakas, turbin < turbayn, aziranminak < aziranmayin-ox

(yemasdanok) kabi. Bunga xakas, kvrbinets (kurmay-ok), yokut. kvrumuy, (kurmasdan-ok)

turlarini xam kiritish mumkin.

“Kuyma” ravishdoshning inkor shakliga -li, -cha, -chak, -chan affikslarini kushish orkali

ikkilamchi ravishdoshlar xosil kili¬nadi: boshkird. bvtmayincha (tugamaguncha), kumiK- erinmeyli

(erin- maygina), tatar, kelmeyinche (kelmaguncha), almiycha (olmagunche) kabi.

Inkor shakldagi ravishdoshning kozok tili va uzbek tili kipchok dialektlarida -masi (karamasi,

kurmasi), yokut tilida -bakka//-bokko shakllari (yokut. axabakka - yemay, oshamay, kvrbvkkv -

kurmasdan) mavjud. 1

-183 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

-b, -ib -(H) -ip//-(y)up//-(y)ap/ affiksi orkali xosil bulgan ravishdoshlar uzi kushilib

kelgan asosiy fe'ldan anglashilgan xarakatdan oldin yoki asosiy fe'ldan anglashilgan xarakat

bilan bir vaktda yuz beradigan xarakatni anglatadi va shu x,arakatning bajarilish xolatini

bildiradi.

Misollar: tatar, a"lip, ozarbayjon. achib, gurk, turkman, kumik, gagauz, karaim, kozok, ol

goy. alip, korakalpok. al'p va boshkalar.

^ -b, -ib li ravishdoshlarning turli turkiy tillarda variantlari kup. Uning ~(y)ip//-(y)up

shakllari ugiz tillarida uchraydi: ozarbayjon. iiiayib, gagauz, isteyip, turk. svyleyip,

turkman. aglayip (yiglab) kabi.

Bu affiksli ravishdoshlar chuvash va yokug tillarida mavjud emas.

Turli turkiy tillarda bu affikslar bilan xosil bulgan ravishdoshlar kuplik, urin kelishiklari

kushimchalari va' boshka morfologik elementlarni olib, kengayib keladi. Bu xususiyatni

kadimturkiy tillarda xam, xozirgi turkiy tillarda xam kuplab uchratish mumkin. Kadimturkiy

tillarda okuban, yatiban, andin sots erta bolubda akalarni - inilarni charlab keldurdi\

korachoy-balkar. koruplar, zshitipler; kumik. sizaripsuv (kizarib), totstabok, shilepli;

Kirgiz. sorkuburaats\ turkman. saargariban, alipjik, gejibrajik, uzbek, iljayibgina,

uyalibrok,, tortinibrots kabi.

ali//-kali//-(y)ali//-ganli//-kanli affikslari chuvosh ya yokut tillaridan boshka xamma turkiy

tillarda mavjud va boshka fe'ldan ashlashilgan xarakatning tuggEllanish vaktini anglatadi.

Misollar. korgachi xusnutsni zoru mubpshlo buldum setse\ korachoy-

balkar. bu kitab chishenLm men ani kermegenie\ uygur, seni kermshgali kvp

yilchar yetti, xakas, iney Porchodan xongachi sishe papani kvmdibis (biz

keksa kampir Porcho bilan turgandan beri sakkiz bolani kumdik) va boshkalar.

Bu ravishdoshlarni turkiy tillar grammatikalarida maksad ravishdoshlari deb xam yuritiladi:

eski uzbek, netayul soshu kuzni kvrgais, boshkird. bichgachi gerek, ul bieen sapshchi kitti (u

pichan urgani ketdi); kozok. achgachi keldim\ kirgiz, achgani yuldgsh\ uzbek, olgani kechdii,

uygur. achgili keldim\ kirgiz, soy sattsachi keldim kabi.

^ Yekut va boshka ayrim turkiy tillarda ravishdoshning bu turi junalish kelishigi kushimchasini

olib, yukoridagi ma'nolardan birini ifodalaydi.

Kiyoslang: yokut. baraari <'bara + gari, kvrvru; oltoy. bararga,

kvrvrgv; gagauz, yazmaa < yazmak + a: boshkird. sabirga (chopishga, urishga) kabi. ’

' -184-

www.ziyouz.com kutubxonasi

-gach//-kach//-gach//-gas//-gash//-at affikslari orkali yasalgan ravishdoshlar uzi birikib kelgan

fe'ldan anglashilgan xarakatdan sal oldin yuz bergan xarakat yoki xolatni anglatadi: eski

uzbek, eshitkach; boshkird. apgas (olgach); tatar. silgach\ uygur, kvrges', xakas, tinangaas

(dam olgach, tingach); yokut. baraat (borgach), kiret (kirgach), oloroot (utirgach) kabi:

Oltoy va tuva tillarida -gach affiksidan keyin kuplik va kelishik kushimchalari kushilishi