Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

tarkibidagi -ma gumon olmoshi (bir narsa) bilan birgalikda bulishsizlik ma'nosini bergan.

Xozirgi turkiy tillardagi .uech (fors-tojik) + surok olmoshlari tipidagi bulishsizlik

olmoshlari keyingi davrlarda kelib chikkan: ozarbayjon. x;ech kim, .rch kimse, x,yech kes (xech

kim), .rch ne (xech nima), x;yech x,ansi (xech kaysi); oltoy. esh neme; boshkird. d;is kim, x;is

neme, u;is ni; gagauz. %ich bshiay (xech narsa); kozok. eshbir, eshkim, eshbirav, eshteme,

eisherse, eishaysi; kirgiz, ech kim, ech bir, ech narsa, ech saysi; turk. .\ich kimse, x;ichbir;

uzbek. x,yech kim, ,\yech narsa, %yech sanday kabi.

Bulishsizlik olmoshlari kelishik kushimchalarini olib kengaygan surok olmoshlariga bir suzni

kushish orkali xam xosil kilinadi; boshkird. bir kim de (x,yech kim), bir nime de (x,yech nima);

korachoy-balkar. bir zatda; tatar, bir kim va boshkalar.

G umon olmoshlari

Gumon olmoshlarining eng kadimgi shakli bir+ot, sifat, surok olmoshlari tarzida bulgan;

oltoy. bir kiji, bir neme; gagauz, bishey (nimadir); kozok- birnerse, birdeme; korachoy-

balkar. bir kishi, bir zot, bir yuk (nimadir); kirgiz, bir neme, bir nerse; kumik. bir zot;

nugay. bir kim, bir zat; tuva. bir kiji; turkman. bir nerse, bir xayzi; uzbek, bir narsa,

bir nima; xakas, pir kizi, pir nime; kirgiz, saybir, saysi bar kabi.

Ba'zan bir suzi aloxida xam gumon ma'nosini beradi: ozarbayjon. biri, birisi; kumik. biri,

birisi; kozok, turkman, uzbek, uygur, birev; uzbek, uygur, biror va boshkalar.

Gumon olmoshlari yana kuyidagicha xosil buladi:

1) surok olmoshlari+sa//-sz//-

nese; karaim, ne-es, nindi-es; kumik- kimsa; uzbek, kimsa kabi;

-129 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

2) -alla//-ala//-alda//-alli+surok, olmoshlari: boshkird. aplakim, allanima; kozok.

aldebir, aldekim, aldene; kirgiz, alda kim, alda emne’- uzbek, alla kim, alla nima va

boshkalar. '

3) Kavkaz va Urta Osiyo turkiy tillarida gumon ma'nosini falon (arab) suzi orkali

ifodalanadi: ozarbayjon. falan, fatnkes, gagauz. fshan\ kozok. palen\ kumik. palancha\

tatar. fatn\ uzbek, falon faloti kabilar. ’

FE'L

^ Fe'l - predmetning xarakati va xolatini anglatadigan mustakil suz turkumi. Fe'llar butun

dunyo tillarida, jumladan, barcha turkiy tillarda kelib chikishi, tarixiy tarakkiyoti va

xozirgi turkiy til¬lardagi semantik-grammatik xususiyatlari jixatidan eng murakkab va

munozarali suz turkumlaridan biridir.

^ Fe'llar otlar kabi kadimturkiy, chunki ular turkiy tillarning paydo bulish davrlaridan

boshlab uzlarining grammatik kurilishi jixatidan eng tarakkiy kilgan suz turkumlaridan biri

bulgan- uch zamon ma'nosini anglatadigan fe'l zamonlari tizimiga, fakat fe'l yasash uchun

xoslangan suz yasovchi affikslariga, fe'llarni otlardan farklantiradigan bulishsizlik-inkor

shakllariga, turli fe'l nisbat- larini shakllantiruvchi grammatik kursatkichlari va grammatik

modallikni anglatuvchi mayl turlariga ega bulgan

Shunga karamay, turkiy tillar tarkibidagi dad (ozarb.) va tot (kirgiz) suzlarining xam

ta'm, xam tatimots ma'nosidagi sat (oltoy) suzining xam sator, xam satlamots ma'nosidagi,

sari (shor) suzining xam keksa, xam sarimots ma'nosidagi omonimik juftlarga ega bulishi

kupgina turkshunos olimlarning bu kabi suzlarga xali ot va fe'l sifatida tula

differentsiyalashmagan “ibtidoiy rilekg” sifatida karashiga sabab bulgan.

^ X,akikatdan xam kadimgi va xozirgi turkiy tillarda ayrim

suzlarning xam predmetlik, xam xurmat ma'nosini anglatishiga karab

bu suzlarni xali yetarli differentsiyalashib ulgurmagan ot va

fe'llarning “ibtidoiy rilekt”lari deyish mumkinmi, degan savol

kuiiladigan bulsa, bu savolga tula ishonch bilan yo ijobiy yo salbiy javob berish kiyin.

_ Chunki bunday semantik yondoshlikni fakat ot va fe'llarda uchraidigan airim suzlarda emas,

balki sifat va ravishlarda, xatgo yuklama va modal suzlar, undov va taklidiy suzlar

tarkibidagi ayrim suzlarda xam kurish mumkin. Ikkinchi tomondan, xozirgi turkiy

130

www.ziyouz.com kutubxonasi

tillarda fe'llardan boshka xamma turkumdagi suzlarning til tarakkiyotining keyingi

boskichlarida ot va fe'llardan ajralib chikkanligi anik.

Masalaning eng kadimgi birinchi, “ibtidoiy” suzlar otlar bulganmi yoki ot va fe'llar

bulganmi, deb kuyilishi xam biryoklamalikka uxshab kurinadi. Sababi shundaki, jamiyatning

ibtidoiy boskichida inson ongi endigina shakllana boshlagan davrlarda uning uchun birinchi

ideal uning atrof-muxitini urab olgan predmetlar bulsa, uni idrok etgan, nom bergan -

otlarni paydo kilgan bulishi, agar uning yashashi uchun zaruriyat xarakat bulgan bulsa,

xarakatni nomlagan - fe'llar yaratgan bulishi mumkin. Buni isbotlash uchun insonning ibtidoiy

jamoa davridan xech kanday manba bulmaganligi kabi, xozirgi tillar xolatiga kura \am anik

fikr berish kiyin.

Turkiy tillar kiyosiy grammatikalari mualliflaridan B.A.Serebrennikov, N.Z.Gadjievalar

uzlarining xozirgacha turkiy tillar kiyosiga bagishlangan yagona “Sravnitel`no-istoricheskaya

grammatika tyurkskix yazikov” (“Turkiy tillar kiyosiy-tarixiy grammatikasi”, M., 1986, 147

bet) asarida bu xakda yaxshi fikr beradilar. Ular yozadiki, ayrim olingan birorta suz ayni

paytda xdm fe'l, xam ot ma'nosini anglatishiga ishonish kiyin, bir suz turli turkumlarning

kushma, kompleks ma'nosini anglatishini tasdik- lovchi fikrlar xato, chunki xar bir til

birligi uzining anik va kat`iy chegaralangan xarakat doirasiga ega, masalan, ozarbayjon

tilidagi jaObix; (ozmok), jabik, (ozgin) suzlari shaklan bir xil bulsa xam, birinchisi fakat

fe'l doirasida, ikkinchisi esa fakat sifat doirasida Kullanib, fe'l va sifatga xos

uzgarishlarga ega buladi. Ular tarkibidagi -(i)i; affiksi x,am kelib chikishi jixatidan xar

xil: birinchi xolatda -(i)k, xarakatning takrorini anglatuvchi arxaik affiks bulsa, ikkinchi

xolatda arxaik ravishdosh shaklidir.

Fe'llar otlar kabi uziga xos semantik rang-barangligiga xam ega.

Odatda, fe'llarni semantik xususiyatiga kura dastlab xarakat fe'llari va xolat fe'llariga

ajratiladi. X,akikatdan x,am fe'l¬larning asosiy kismini x,arakat fe'llari tashkil kiladi.

Statistik jixatdan Karaganda xamma turkiy tillarda xam utir, uxla, yot kabi xolat fe'llari

sanokli. Shunga kura turkiy tillardagi fe'llarni semantik kategoriya sifatida xarakat va

xolat fe'llariga ajratish xakida uylab kurishga tugri keladi, nunki xamma fe'llar keng

ma'noda xarakat tushunchasiga ega buladi, uxla, yot, utir kabi fe'llar zamirida xam xarakat

mavjud.

-131 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Fe'ldan anglashilgan xar kanday xarakat ma'lum yunalishga ega buladi. Shunga kura, fe'llarni

ikki yirik gorizontal yunalishdagi xarakatni ifodalovchi fe'llar va vertikal yunalishdagi

xarakatni ifodalovchi fe'llarga ajratish maksadga muvofikka uxshab kurinadi Fe'llar

garikibiga kura tub va yasama buladi.

Tub fe'llar

Tub fe'llar fakat uzak morfemadan iborat bulgan suzning bosh asosiy ma'nosini tashuvchi kismi

bulib, kadimturkiy va xozirgi turkiy tillar fe'l uzaklari xakida mashxur turkshunos olimlar

V.V.Radlov

N.F.Katanov, V.Kotvich, Ramstedt, N.A.Baskakov, L.N.Xaritonov, B.Yunus- aliev va boshkalar

tomonidan kimmatli fikrlar aytilgan.

- Turkiy tillarda tub fe'llar u kadar kup emas. Turkiy tillardagi mavjud uzak

fe'llarni tovush tarkibiga kura asosan VC ’ il' os' U4’ U3 kabi) CV (fakat de, je), CVC

(bil, bit, kel, yut kabi) tovushlarning birikishidan tarkib topgan bulib, ma'lum darajada VCV

(istsula, uiu kabi), VCC (fakat ort, elt), CVCV (sava, tala, tira), LVCC (sanch, sirts, ianch)

kabi tovushlarning kushilishidan Xosil bulgan fe'llar xam uchraydi.

Fe'l uzaklar tarkibidagi unli va undosh tovushlarning ishtirokiga kura xdm uziga xos

xususiyatlariga ega. Masalan, uz^yek tilida fe'l uzak suz boshida v, l, r, f, x, g undoshlari

xech uchramaydi a unlisi fakat ay (ayt), g undoshi fakat gez, gom, z fakat zerik, m fak’at

ma, min, p fakat pis, pich uzaklarida uchragani xolda, tub fe'llar oxirida b, d, j, f, x, l?

undoshlari xech katnashmaydi.

Tub fe'llarning yana tarkibiy taxdili shuni kursatadiki:

1) Xozirgi tillarda tub fe'l deb karaladigan uzak fe'llarning kagga kismi ot (buta,

tusa, ata kabi), taklidiy suz (duxi, sila, tush chutsi gaji kabi), undov (k;ayda, u^atts kabi)

va boshka turkumlardan kelib chikkan; F

2) uypZ/j^yp, jil, jir, joy, jar, yirt, yoz, jit kabi fe'llardagi semantik

alokadorlik bu fe'llarning tovush almashi- nishi natijasida bir uzakdan tarkalganligidan

darak beradi;

3) zerik, Putal, doydi kabi fe'llarning tarkibini anikdash kiyin.

Yasama fe'llar

Fe'llar sintetik va analitik usul bilan yasaladi. Sintetik usul fe'l yasashning eng faol

usulidir.

-132 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Affiksatsiya usuli bilan boshka turkumlardan fe'l yasash suz yasashning eng kadimiy usullaridan

biri bulib, ularning tarixi mugul va tungus-manchjur tillari suz yasalishi bilan alokadordir.

X,ozirgi turkiy tillardagi fe'l yasovchi affikslarning deyarli kupchiligi kadimturkiy

xarakterga ega bulib, garchi ba'zilari xozirgi tillarda arxaiklashgan bulsa xam, ot, sifat,

son, undov va taklidiy suz asoslariga kushilib, fe'l leksik katlamini boyituvchi barkaror

affikslardir.

Fe'l yasovchi maxsuldor affikslarning kupchiligi kup ma'nolidir, yasalmalarning kup

ma'noliligi fakat yasovchilarning ma'nosi bilan emas, yasaluvchi asoslarning ma'nosi bilan xam

boglik. Shu bilan birga fe'l yasovchi xar bir affiks uzining kat`iy suz yasash modeliga ega.

-la//-le affiksi xamma turkiy tillarda eng sermaxsul affiks bulib, kup variantlidir: tuva.

-na/Ane, -ta//-te, -da//-de: yokut. laa/A lee, -loo/Alvv, -taa-tee, -too//-tvv, -daa//-dee,

-naa/Anee va boshk.

-la//-le affikslari ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov va taklidiy suzlarga kushilib,

turli ma'nodagi fe'llar yasaydi:

a) uzak ifodalangan predmet vositasida yuzaga kelgan xarakatni: boshkird. utekla

(utyugla);

b) uzak ifodalangan xolat xususiyatiga ega bulgan xarakatni: otsla, yaxshila kabi.

Misollar: ozarbayjon. ayagla, karaim tisla, korachoy-balkar. atsla, uzbek, baltala, tatar,

tozla, tuva. shayla (choyla), turkman. nagishla (nakshla), xakas, taygala (taygaga bormok),

chasha (yozla), kozok. tshda, tuva. ditsna, xakas, palixta, uzbek, unla, korachoy-balkar.

borkulda, nugay. uvilda, turk. chatsirda, turkman. lagirda, chuvash. shatsarda, uzbek, sursha,

yumsha va boshkalar.

-a affiksi ot, sifat, ravish, taklidiy suzlarga kushilib, uzak ifodalangan ma'nolarga ega

bulgan xarakatni anglatadi: boshkird. yira (kuyla), karaim, bosha, tatar, busha, uzbek, busha,

tuva, xakas, ada (ata), turkman. oypa, turk. sapa (yopmok), yokut. iaraa (ogirla), auaa (ye),

kshaa (kishla), turk. kana, yasha, kumik. sana, korakalpok. ota, tune va boshkalar.

-ir//-ur affiksi: ozarbayjon. asgir, tupur, boshkird. u kir, fishgir, gagauz, ansir,

xinchkir, kozok. kekir, kiskir, karaim, sichxir, shatsir, pichxir, kekir, kirgiz, ishkir,

sigshir, tatar, poshkir, siishir, xdkas. xatxir (xo-xola), shor. siygir kabi;

-i//-i affiksi: uzbek, boyi, ozarb. berki, avru (ogri);

-133 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

-ka//-ke affiksi: tatar. sha°sha, kozok. shagsha, uzbek, chasha, ozarbayjon. chalxa, turkman.

chalga (kuzgamok);

-gala//-kala affiksi: kshgacha (kelmok), tatar. ya°zgala (yozishmok), turkman. durtkula\

-kan//-kan affiksi: kozok. seskei, sizgan\

-kar//-gar affiksi: nugay. suvgar, oltoy. suurgar, uygur, sugar, xakas, suvgar, kozok.

shijgir (kovurmok), tatar, sittsar (kutkarmok); -kaz//-gaz affiksi: uzbek.utkaz, yurgiz;

-kir//-gir affiksi: ozarbayjon. x,ichgar, karaim, kichxar, nugay, tatar, sizgir (ishkir),

turkman. pishgir, tatar, pigigir;

-ik//-ik affiksi: uzbek, birik, kechik, kozok. tinik, chuvash. sarix, karaim, savux, kozok.

tat`ts (chaynamok);

-ala//-ele affiksi: ozarbayjon. govacha (kuvlamok), turkman. sepele (sepmok), turk. chisele

(sovumok);

-al//-el affiksi: gagauz, kisal (tartibga solinmok), turkman. azal (ozaymok), garal

(koraymok), ozarbayjon. daral (tikilmok), sagal (sagaymok), gurk. azal (ozaymok), chuvash,

xural (koraymok);

-il//-il affiksi: ozarbayjon. kartsh (kemtilmok), kozok. suv'l (kurimok), kechil (kechirmok);

-ma//-me affiksi: kozok. sarma (ushlamok): tatar, tirma (kashimok);

-mala//-molz affiksi: xakas, chuvash, chulmala (yulmala), kozbk. sitsmapa (sikmok);

-msa//-msira affiksi: xakas, kulumsira, tatar, kyolemsira, shor. kulimzire, oltoy.

kulumzire;

-na//-ne affiksi: ozarbayjon. gisna (kismok), tatar. ka°yna, uzbek. yigna\ '

-ar//-ertir//-ir affiksi: ozarbayjon. yagiar, nugay. koger, kozok. jatsar, sistsar; ’

-sa//-se affiksi: tatar, susa, kozok. susa, tuva. sutssa, bijikse (yozmok);

-sira//-sira: uygur, sapsire, uzbek, suvsira, gumonsira va b.

Kushma fe'llar

Analitik usul bilan fe'l yasash kadimturkiy tillarda xam, xozirgi turkiy tillarga xam kam

uchraydigan x,olat. Deyarli xamma turkiy tillar grammatikalarida kushma fe'llar deyilganda,

fe'l- ning analitik shakli - tuliksiz va kumakchi fe'llar vositasida tuzilgan ot+fe'l va

fe'l+fe'l kushilmalar kuzda tutilgan. Bunday

- 134-

www.ziyouz.com kutubxonasi

fe'llar yangi ma'nodagi fe'llar emas, balki x.arakatning takrorini, davomliligini,

uzluksizligini, xarakatning yuz berishidagi boshka turli xolatlarni anglatadi.

Mi sol l ar:

-sil//-sil//-kul fe'li: bay k,il, yok, sil, shart-shurt sil;

bol fe'li: tamam bol, yok, bol, kerek bol, tutgun bo.t,

tut fe'li: koz tut, kulak; tut;

kel fe'li: tatar, barasnm knle, chuvash bargum knle, aldagusu

kelet;

yet fe'li: cherig it, tag it;

ber fe'li: artsa ber, boyun ber, alkush ber, bagir ber;

kor fe'li: yatsshi kor;

ayrim xollarda fe'lning uzidan juft va kushma sifatlar yasalishini ayrim turkiy tillarda

uchratish mumkin: ashaye, bishkes, alu ber va boshk.

Bulishsiz fe'llar

Fe'lning bulishsiz shakli xamma turkiy tillarda fe'lning bulishli shakliga -ma/Ame, (ba//-be,

pa//-pe) affikslarini kushish orkali xosil kilinadi.

Turkiy tillarda -ma//-me bulishsizlik affiksi fe'lning eng kadimgi shakllaridan biridir.

Tuva tilida -ma//-me affiksining -ba//-be, -pa//-pe, -vo//-yee shakllari uchraydi: tutpa,

(tutma), chugaaishIa (gaplashma, chugur- lashma), kesIe (kesma), kirishIe (katnashma), bodava

(uylama), egeleve (boshlama), bodanma (uylanma) kabi.

Bulishsizlik affiksi -ma//-me boshka turkiy tillardan yokut tilida ancha fark kiladi. Yokut

tilida fe'lning inkor shakli -m (-ma/A ima,-me/Aimz) shaklida bulib, fe'l negizlariga

kushilgach, fe'l negizi oxiridagi undoshning xususiyatiga kura assimilyatsiyaga uchraydi va

variantlar soni kupayadi: -ba/Apa/Ama, -be/Ape/Ame,-bat// -pat/Amat, -bet/Apet/Amet kabi.

Masalan: sitima (yotma), sippatax//sitmatax (yotmayman) kabi. t Bulishsizlik affiksi -ma

sifatdoshning -gan shaklidan keyin -mae shaklini oladi, masalan, kumik. kelmas, ba rmas kabi.

Tatar tilida ayrim xollarda fe'l negizining tabiatiga kura -ma affiksida diftonglashish yuz

beradi: alm`um (olmaydi) kabi.

- 135 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Chuvash tilida -ma urnida -mae tub fe'llardan keyin kushiladi: sirmasp`n (yozmayman) kabi. Bu

xolatni yokut tilida xam uchratish mumkin. Masalan: barbat (bormaydi) kabi.

Ayrim turkiy tillarda -mae shaklidagi -s -r bilan almashadi: turkman: •

Kadimturkiy tillarda bulishsizlik affiksi -ma fe'lning ma'lum zamon shakliga moslangan

bulgan, lekin xozirgi turkiy tillarda -ma affiksi fe'l zamonlariga nisbatan neytrallashgan.

Masalan: tatar. ya°zmayashats (yozmaydi), ozarbayjon. apmiram (olmayman), yokut. barimaam

(bormayman), chuvash, sirmen (yozmayman) kabi.

Bulishsizlik ma'nosi fe'lning sifatdosh shakllarida ikki xil kullanishi mumkin: tatar. ya

°zmagon, uzbek tilida kelmagan - kelgan emas - kelgani yuk, kabi.

Turkiy tillarda bulishsizlik affiksining eng kadimgi shakli -ray (xozirgi zamon), -ba (utgan

zamon) va -bas (kelasi zamon) shaklida bulgan. Bu kadimgi shakl xozirgi ayrim tillarda xam

saklangan.

Kiyoslang:

kirgiz, ozarbayjon: albaymin, apbaydim, albasmin\

oltoy: kelbednm, shor: cherbednm, yokut: korbotum.

Lekin -bay, -ba, bas- shakllaridagi boshlangich b barkaror bulgani uchun keyinchalik m undoshi

bilan almashtirilgan: nugay. barmayman, tatar, barm'im, korachoy-balkar. apmayma, uzbek,

yozmayman, turk, turkman, kumik. almadi kabi.

Bulishsizlik kushimchalari -ma//-me va -ba//-be, -pa//-pe variant- lari bosh tovushi m, b, p

almashinishini assimilyatsiya natijasi deyish mumkin.

^ Turkiy tillar fe'l negizlaridan keyin shaxs-son kushimchalari uz kat'iy urni va izchilligiga

ega: fe'l negizi+bulisheizlik affik- si+fe'lning funktsional shakl kushimchalari+nisbat+mayl

shakllari+zamon va shaxs-son kushimchalari kabi. Fakat ayrim xollardagina bu izchillikning

Birlik

Kuplik

yazmaris

yazmarisiniz

yazmazlar.

I. yazmarin

II. yazmarsits

III. yazmaz

FE'LLARDA SHAXS VA SON

- 136-

www.ziyouz.com kutubxonasi

boshkaligiga duch kelish mumkin. Masalan: korachoy-balkar fe'llarida ket- ing+chi uRniDa ket

+chi+giz (ketsangizchi), uzbek tilida krchinglar - sochparing, borsanglar — borsalaring kabi.

Turkiy tillarda fe'llar tuslanishli va tuslanishsiz shakllari¬ga ega bulib, fe'lning

tuslanishli shakllari shaxs-son kushimchalari olib uzgaradi.

Kadimgi turkiy va ayrim xozirgi turkiy tillarda fe'lning tuslanishli shakllarida xam ba'zan

shaxs-son kushimchalarini olib uzgarmaslik xolati uchraydi.

Masalan: kadimturkiy tilda men shunda turduk (men shu yerda turgan edim), ol kepduk (u

keldi); korakalpok. men algan, sen apgan; tatar, min bargan, sin bargan; uzbek (dial.).

biz borgan, siz borgan va boshkalar.

Shu kabi ayrim xolatlarni xisobga olmaganda xozirgi turkiy tillardagi shaxs-son

kushimchalarini uch tipga bulish mumkin.

Fe'lning I tip shaxs-son kushimchalari fe'lning xozirgi va xozirgi-kelasi zamon shakllaridan

keyin kushilib, ularning kadim- turkiy shakli kuyidagicha tasvirlanadi:

Kurinib turibdiki, bu kushimchalar I, II shaxe birlik va kuplikdagi kishilik olmoshlari va

ularning turli fonetik variantlaridir.

Bular kuyidagilar:

I shaxe birlik:

-bin//-bin: kozok, yokut, xakas;

-minI-min: yokut, kirgiz, korakalpok;

-m'nN-msh: tatar, boshkird, kozok;

-man//-men: nugay, korakalpok, kumik, uzbek;

-men: uygur; _

-m: tatar, boshkird;

-imP-im; oltoy, shor, gagauz; *

-inP-in: turkman;

-i ('p): chuvash.

I tip

I.

II.

III.

Birlik

-ben//-ben

-sats//-sets; sig//-s'g

Kuplik

-biz//-biz

-siz//-siz

-137-

www.ziyouz.com kutubxonasi

II shaxe birlik:

-sitsL-sits: kirgiz, karaim;

-sitsL-sits: turk, gagauz; ,

-s'tsL-ssh: tatar, boshkird, kozok, k-kalpok, nugay;

-sets: tuva;

-satsL-sets: uzbek, korakalpok, nugay;

-saL-se: korachoy-balkar;

•sen: uygur;

•sits//-sits: turkman;

•I'tsL-kets: boshkird;

-shnL-gits: yokut.

III shaxe birlik fakat oltoy tilida -i11-i (otur+i, boradir+i) shaklida mavjud.

I shaxe kuplik:

-bizL-biz: korachoy-balkar, kirgiz, kumik, karaim;

-6oi//-6ir. boshkird; .

-bisL-bis: oltoy, xdkas, shor, tuva;

-bit//-bit: yokut;

-mizL-mt: uzbek, uygur;

-m'zL-miz: kozok, korakalpok, nugay;

-izL-ia: turk, gagauz;

-ishL-ish: turkman;

-visL-vis: tatar;

•ix//-ix: ozarbayjon (yazirix);

-nup//-nip: chuvash.

II shaxe kuplik:

-sizL-siz: kumik, karaim, uygur, uzbek;

-s'zL-az: tatar, nugay, korakalpok;

-sitsizL-schtst: turkman, gagauz, turk, ozarbayjon; -s'tsdarL-sinder: kozok;

-sitsarL-sitser: xakas, kirgiz;

-zarL-zer: xakas, shor;

-sigarL-siger: oltoy;

-gitL-git, -satLxit: yokut;

-'rL-ip: chuvash;

-sterL-siler: tuva, uygur.

-138-

www.ziyouz.com kutubxonasi

III shaxe kuplikning chuvash tilida shakli mavjud: killeI (k'eladilar), siratI (yozadilar)

kabi.

Misollar:

Son Birlik Kuplik

shaxe I II I II

ozarb. alaresh alarsan alarig alarsiniz

oltoy alarim aparzits alaribis alarigar

boshk. alom (in) alaIts alab1z alaktz

gagauz alarim alarsin alariz alarsiniz

kozok alarin alasits alamiz alasitsdar

karaim alam (in) alas (in) alabiz alasiz

k.balkar alaman alasats alamiz alasiz(lar)

kirgiz alam (in) alasits alabiz alasitslar

kumik alaman alasan alabiz alasiz

nugay alaman alasits alabiz alasiz

tuva alirmen alir sen alarbiz aliresher

turk. alirim alirsin alariz alirsiniz

turm. alarin alarzits alariz acharziniz

uzbek olaman olasan olamiz alasiz

uygur aliman alnean alimiz alisila(r)

xakas alarbgt alarzgsh alarbis alarzar

chuvash . aedep ileden shetper ieder

shor alarbin alarzits alarbis alarzar

yokut iabsh `agt 1chab\t hasim

III shaxsning birlik va kupligida maxsus shaxe kushimchasi yuk. Tuslanishda fe'lning birlik

va kuplikdagi bu shaxei tugridan-tugri fe'lning x,ozirgi-kelasi zamon shakli -di kushimchasini

oladi. Bu kushimcha asli tur fe'lidan kelib chikkan bulib, uning turli turkiy tillarda -

tur//-dur//-di//-ti-tu//-du//-t shakllari mavjud. III shaxs¬ning kupligi ba'zan -lar

affiksini oladi.

Misollar: eski uzbek tili oladurur//oladur, kozok, korakalpok, nugay. oladi, karaim.

oladi(r)//-alat, kirgiz, k.balkar. alat, chuvash. uiem, uygur, aliptchuvash, pelmest, tuva. ol

alir ol, ap turlar, chuvash, tesse, yokut. iallar (oladilar) va boshk.

-139 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

II tip

Shaxs-son kushimchalarining ikkinchi tipi fe'lning utgan zamon shaklidan keyin kushilib, uning

eng kadimgi shakli kuyidagicha:

Birlik Kuplik

I. -m -k,-K,

i. -s,g, -ig -giz, -giz

III. . .

Ikkinchi tip shaxs-son kushimchalarining birinchi shaxs-son kushimchalariga nisbatan variantlari

juda kam. Bular kuyidagilar: Birinchi shaxe birlik:

-m: barcha turkiy tillarda bir xil.

Ikkinchi shaxe birlik:

-/(: -n bilan almashgan xamma turkiy tillarda bir xil.

-dl-ig: xozirgi turkiy tillarda mavjud emas.

Uchinchi shaxe birlik: turkiy tillarda asosiy kursatkichi yuk.

I shaxe kuplik:

-k//-k//-g//-x: deyarli xamma turkiy tillarda;

-bizP-biz, bisP-bis, pie//-pie, -vis//-vis, -m'rN-lpr, b't//-byp: oltoy, tuva, xdkas,