Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

Ayrim turkiy tillarda kasr sonlar izofali birikmadan xosil b^dadi: oltoy. beshting uch

ulushi, kozok. ushtits biri, kumik. segizni altisi, uygur, bashnsh ikkisi kabi.

Chuvash va yokut tillari kasr sonlarni xosil kilishda uziga xos xususiyatga ega: chuvash, visee

pilchekmesh (2/5), ikke vissemet (2/3), yokut. xoos tuort gimmit bira (1/4), bies gi.ch.chitusa

(1/4), oltoy. tvrtinchi ulu (1/4) kabi.

olmosh

Olmoshlar ma'no jixatidan boshka mustakil suzlardan ma'lum darajada fark kiladi. Ular

predmet, belgi va mikdor ma'nolarini tugridan-tugri ifodalamay, boshka predmet, belgi va

mikdor tushunchalari bilan ifodalaydi. Olmoshlar asli mavxum ma'no ifodalovchi suzlar

kategoriyasi bulib, uning ma'nosi fakat nutk jarayonida konkretlashadi. Shunga kura ular

mustakil ma'noli suzlar kabi shaxe, predmet, belgi, mikdorni bildirmay, ba'zan ular urnida

almashinib kullanadi, kandaydir yul bilan ularga ishora kiladi, urni bilan ularning

urinbosariga aylanadi.

Demak, olmoshlar nutkda ot, sifat, son urnida kullanadigan va xudtsi shu turkumlardan maxsus

suz yasovchi kushimchalari mavjud emasligi bilan farklanadigan suz turkumidir. Ana shu

xususiyatlari jixatidan olmoshlar barcha turkiy tillarda uzi almashadigan boshka turkumdagi

suzlar bilan turlanish paradigmasi va ayrim grammatik kursatkichlari bilan deyarli bir

xildir.

-118-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Masalan:

uzbek turk turkman

Bosh kelishik shu bu ol

Karatkich k. shuning bunun onuts

Tushum k. shuni bunu oni

Junalish k. shunga buna ona

Urin-payt k. shupda bunda onda

Chikish k. shundan bundan ondan

Shunga karamasdan, baribir, olmoshlar tuslanish paradigmasi va boshka ayrim xususiyatlariga

kura uz mustakilligiga ega, kelib chikishi jixdgidan xam ancha munozaralidir. Bu, ayniksa,

ayrim kursatish va kisman kishilik olmoshlarining turlanishi va turlanish jarayonidagi

uzgarishlarda kurinadi. Kiyoslang:

ozarbayjon. bu (bun-), oltoy. bu (min-), boshkird. bil (bin-), karaim. bu//bul (-bun),

kumik. bu (mun-);

boshkird. ul (un-), kirgiz, sp (an-), uzbek, u (un-), xakas, shor. ol (an); chuvash, ebe (men

- manna - menga, manran - mendan), eze - sen, (san, sana - senga, sanran - sendan), val -

u (un, en), ebir - biz, ezir - siz;

yokut. bu (man: maniaxa - bunga, mani - buni, mantan - undan), ol (on: onuoxa - unga, onu -

uni, onton - undan), subu - ushbu (saman: samaniaxa - ana shunga, samani - ana shuni,

samantan - mana bundan) kabi.

Misollardan kurinadiki, chuvash va yokut tillaridagi kursatish olmoshlarini x,isobga olmaganda

boshka barcha turkiy tillardagi kursatish va kishilik olmoshlari turlanishidagi -i- undoshining

orttirilishini *ar xil izoxlash mumkin:

¦1) kursatish olmoshi uzagi tarkibidagi oxirgi undosh (ol) va kelishik kushimchasi tarkibidagi

birinchi undosh tuliksiz assimilyatsiyasidan: ol+da > onda kabi;

2) olmosh uzagi bilan kushimchalar urtasidagi morfologik kayta bulinishdan: men+ning >

mening kabi;

3) analogiya natijasida. Ma'lumki, kursatish va kishilik olmoshlari tarixan bir leksik-

grammatik gurux,ni tashkil kilgan. Shunga kura, kursatish olmoshi ol+kelishik kushimchasi

birikishida -n- undoshining paydo bulishi analogiya natijasida boshka shu kabi Kushilishlarda x,am

shakllangan bulishi. mumkin.

Shu kabi xususiyatlarini xisobga olgan x,olda olmoshlarni semantik va funktsional (vazifaviy)

jix,atdan kuyidagi turlarga ajratiladi: '

-119 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

. 1. Kishilik olmoshlari.

2. Kursatish olmoshlari.

3. Uzlik olmoshi.

4. Surok olmoshi.

5. Belgilash olmoshlari.

6. Bulishsizlik olmoshlari.

7. Gumon olmoshlari.

Kishilik olmoshlari

Kishilik olmoshlari ot xarakteridagi olmoshlar bulib, seman¬tik jixatdan ular asosan shaxe

ma'nolarini, ba'zan kursatish ma'nosini xam (III shaxe birlik, xamda kupligi u//ol)

anglatadi va otlar kabi grammatik belgilarga ega buladi, otlar bajargan sintaktik

vazifalarni bajaradi.

Kishilik olmoshlari deyarli barcha turkiy tillarda bir xil:

ozarb. men, sen, o, biz, siz, onlar;

oltoy. men, sen, ol, bes (bister), sler, olor;

boshkird. min, sin, ul, bis, hue, ular;

kozok. men, sen, ol, biz, (bizder), siz (sizder), olar;

K.kalp. men, sen, o, biz, siz, ola (r); kirgiz, men, sen, al, biz, siz, ala (r); k.balkar.

men, sen, o(l), biz, siz, ala(r); kumik. men, sen, o, biz, siz, olar//alar;

tuva. men, sen, ol, bis, (bister//bisterler), siler (yesherler), olar (olerlar);

turk. ben, sen, o, biz, siz, otar;

uzbek, men, sen, u, biz (dial. bizler//bizle//bize), siz (dial. siler//sile//sizer//sile)

ular (ule);

uygur, men, sen, u, biz (bizler, siler, ular); xakas, min, sin, ol, pis, sirar, olar;

chuvash, ebe (dial. ep//yep), eze (dial. es/L's), vel (dial. vu, u, ul, vo, o, ol), ebir

(dial. ibir), ezir (dial. tir), vezem (dial. uzem//ozem//ezem);

shor. men, sen, ol, pis, sler, ilar.

Umumturkiy kishilik olmoshlaridan fakat yokut tili III shaxe birlik va kuplikdagi olmoshlari

farklanadi. Kiyoslang: min, en, kiki, bikigi (bi`i), ekigi (i`igi, i`i), kikiler. Bundan

tashkari yokut tilida

- 120-

www.ziyouz.com kutubxonasi

I, II shaxe kuplik olmoshlari boshka turkiy tillardan farkli x,olda igi shaklida

kullanadi.

Turkiy tillardagi kishilik olmoshlarining eng kadimgi shakllari xakida turli turkshunos

olimlar urtasida xar xil fikrlar bulishiga karamasdan A.M.Shcherbak ularning eng kadimgi

shaklini kuyidagicha tasvirlaydi:

Birlik Kuplik

I. pen piis

i. sen siis

III. in, an anlar

Lekin kishilik olmoshlari etimologiyasi bilan shugullangan xamma olimlar tomonidan I—II shaxe

birlik va kuplikdagi olmosh- larning sunggi undoshlari (-n, -s) keyingi davrlar max,suli

ekanligi, III shaxe olmoshlari xam in, in shaklida emas, balki kursatish olmoshi ol shaklida

bulganligini ta'kidlashadi.

Xozirgi turkiy tillardagi kishilik olmoshlari xuddi otlar kabi turlanadi.

Masalan:

Birlik

ozarbayjon tuva

Bosh k. MEN men

sen sen

0 ol

Karatkich k. mennm meets

sensh seets

onuts oots

Tushum k. meni meni

sen i meni

onu onu

Junalish k. metse metsee/mee

setse setsee/see

one otsaa

Urin-payt k. mende mende

sende sende

onda inda

Chikish k. mennen menden

sennen senden

onen OON

-121-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tuva tilida yettinchi kelishikning birligi menche//mendive, senche //sendive, olche//olduva

shaklida turlanadi.

Kuplik

Bosh k. ozarbayjon tuva

biz bis

siz sis

Karatkich k. onlar olar

bizits bistits

sizits silernsh

Tushum k. olarits olarnits

bizi bisti

sizi silerni

Junalish k. olari olarni

bize biske

size silerge

Urin-payt k. olara olarga

bizde ¦ biste

sizde silerde

Chikish k. olarda olarda

bizden bisten

sizden silerden

olardan olardan.

Tuva tilida 7-kelishikning kupligi xam bische//bistive, ssherje// silerdive,

silerje//silerdive, olarje//olardiva shaklida turlanadi.

Bir kator turkiy tillarda kishilik olmoshlarining I—II shaxe birligi turlanganda olmosh

tarkibidagi unli tovushlar xech kanday uzgarishga uchramaydi, masalan, ozarbayjon tilida men,

menim, metse, tuva tilida sen, seni, sende kabi. Aksincha, bir necha turkiy tillardagi

kishilik olmoshlari tarkibidagi unli tovush junalish kelishigining I shaxe birligida uzgarishga

uchraydi: turk. bei - bene, shor. men - maga, xakas, men — maga, kumik. men — maga kabi.

Kishilik olmoshlarining -niki affiksini olgan shakli xam odatdagi turlanish paradigmasiga ega.

Masalan, tatar tilida mineke, sineke, aniki, bezneke, sezneke, oyarniki kabi.

Kozok tili kelishiklari turlanishidagi magan, sagan esa kadimgi junalish kelishigi shakli

affiksining yagona koldigidir.

- 122-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kursatish olmoshlari

Kursatish olmoshlari butun dunyo tillarida bulgani singari turkiy tillarda xam predmetning

joylanish urni> masofasi bilan suzlovchi orasidagi munosabatni anglatadi: yatsin, urta

(oralik), uzok, kabi.

Barcha turkiy tillarda shu olmoshi suzlovchi va tinglovchiga ma'lum, anik bulgan masofa yo

paytni anglatsa, bu jixatdan u va bu olmoshlari ma'nosi umumiydir.

U va bu olmoshlari kadimturkiy tillarda xam mavjud bulib bu//pu, u//ol shaklida bulgan.

Xrzirgi turkiy tillardan ozarbayjon, gagauz, korachoy-balkar, kumik, turkman tillarida bu,

o(l); oltoy, karaim, bu, ol; boshkird. bal, ul; kozok, korakalpok, nugay, bu (l), ol;

kirgiz, bu (l), ol; tatar, bu, ul; tuva. bo, ol, uzbek, uygur, bu, u, xakas, pu, ol;

chuvash, val; shor. po, ol; yokut. bu, ol shaklida bulgan. Chuvash tilida bu olmoshining ku, boshka

ayrim tillarda bul shakli \am mavjud.

Ma'no jixatdan u, bu, shu olmoshlari xakida turkshunoslik adabiyotlarida turli fikrlar aytilsa

xam, shu olmoshi nutk suzlanib turgan paytda suzlovchi va tinglovchiga, eng yakin bulgan (shu

kitob kabi) predmetni, bu olmoshi vakt va masofa jixatdan unga nisbatan uzokrok bulgan

predmetni (bu kitob), u esa yanada uzokrok, suzlovchi va tinglovchiga ba'zan ma'lum bulmagan

predmetni anglatadi. Buni shu olmoshining ma'nosiga kushimcha ekspressivlik, kuchaytiruv

ma'nolarining xam mavjudligi tasdiklaydi.

Shu olmoshi u va bu olmoshlariga nisbatan keyin paydo bulgan bulib, xozirgi turkiy tillarning

barchasida turli shakllarda uchraydi: eski uzbek ugibu(l), ushu(l) // usha(l); boshkird. yeshe,

shul; kozok. osi, sol; Kirgiz, ushu(l), osho(l); karaim. ushpu//ushbu//uspu, oshol//osol; k

kalpok. osu//usu//usi, sol; nugay. shu, sho(l), shoshu//shushu//shishi; tatar, shushi, shul; turk.

ishbu, shu; turkman. ushbu, shu, sho(l); uzbek, shu, usha(l), uygur. ushbu, osha//oshu//shu//shul,

yokut. subu (ushbu), siti (ana shu), sol (shu) va boshkalar.

Yukorida aytilgani singari shu, yuia olmoshlarida ekspressivlik elementining mavjudligi

ularni obrazli suzlarga yakinlashtiradi va “asli shu” ma'nosida ma'noni kuchaytirib, ta'kidlab

kursatadi.

U, ol olmoshlarida umumlashtirish ma'nosi yanada kuchlirokdir.

Kursatish olmoshlarining jsh bir guruxi ana, mana, ine olmoshlaridir. Misollar: balkar, inol

(mana bu), turkman. ine, boshkird. mina bil, mina shul, ana shul, kozok. minav, osinav, anav,

- 123-

www.ziyouz.com kutubxonasi

sonav, kirgiz, mobu(l), mana bu(l), xakas. minzi, anzi, uzbek, manavi, anavi (dialektal 20

ga yakin varianti bor), uygur, mana shu, moshu, ayna bu va boshkalar. '

Kullanish diapazoniga kura oltoy, boshkird, tatar, shor tillaridagi tegn//tngi olmoshlari xdm

keng tarkalgan olmoshlardir.

Ayrim kursatish olmoshlarining ma'nolarini konkretlashti- Rishda olmoshlardan yasalgan bulay,

shulay, shunday, bolay, solay, minaday, anaday, sosinday, shuningday kabi sifat va ravishlar

xam ma'lum xizmat kiladi.

Kursatish olmoshlari turlanish paradigmasi jixatidan xam uziga xos xususiyatga ega. Masalan,

bu olmoshning turlanishi:

B.k. ozarb.

bu turkman

bu tuva

bo

Kk. bunun munuts moots

J.k. buna muna - moon

T.k. bunu muni matsaa

U-p.k. bunda munda minda

CH.k. bundan mundan ¦ moon

B.k. yokut boshkird xakas shor

bu bil pu po

K-k. - bizits minits` poots'

J.k. maniaxa biga pugaa poo

T.k.

U-p.k. mani bini mini PONI

manna binda minda minda

CH.k. mantan binan minnin' minin'

Shu olmoshining turlanishida xam bosh kelishikdan boshka xamma olmoshlarda k tovushi orttiriladi:

shu, shunan, shuna, shunu, shunda, shundan kabi. ’

0//-ol olmoshi xam kisman uziga xoslikka ega. Turkman, yokut, oltoy, nugay, kozok tillarida

oxirgi n, l tovushiga aylanadi: ol, onuts otsa, oni, onda, ondan kabi. •

Uzlik olmoshi

Turkiy tillarda boshka olmoshlar singari tarixan uzlik olmoshi mavjud bulmagan. Xozirgi

turkiy tillarda uzlik olmoshi deb yuritiladigan, uz (oz), kendi, bod kabi suzlarning uzagi

xam asosan

- 124-

www.ziyouz.com kutubxonasi

otlardir. Shuning uchun bulsa kerak, kupgina turkiy tillar grammatikalari olmoshlarning

ma'nosiga kura tasnifida bu olmoshlar “uzlik olmoshi” nomi bilan berilmasdan, belgilash

olmoshlarining bir turi sifatida karaladi.

Xrzirgi turkiy tillarning deyarlik kupchiligida uzlik olmoshi tarixan “ich”, “kalb”

ma'nolarini bildiradigan “vz” oti orkali ifodalanadi. Bu suzning uziga xos xususiyati

shundan iboratki, bu olmosh deyarlik xar vakt egalik affikslari bilan birga kullanadi va

odatdagidek turlanadi.

Masalan: ozarb. vzum, kirgiz, vzum, kozok. vzum, turkman. vzum, tatar, ozim, boshkird.

vzim, kumik. vzim, karaim, vzim, nugay. vzim, korakalpok. vzim, uygur, vzem, uzbek, uzim

kabi.

Turlanishi: vzim, yezimnits, vzimni, vzimda, vzimdan, vzimga kabi.

Uzlik olmoshi shor, xakas, tuva, oltoy tillarida tarixan booz (uz) suzidan kelib chikkan

pozim, bodum, bo]im suzlari orkali ifodalanadi. ‘

Tuva tilidagi bod, oltoy, shor tillarida 6oj, xakas tilidagi pos suzlari aslida mugul

tilida “jism”, “narsa”, “predmet”, “organizm”, “shaxe”, “buy” ma'nolarida kullaniladigan

“bod”, “biye” suzlaridan kelib chikkan bulib, tuva, xakas, shor, oltoy tillarida xam shu kabi

ma'noni anglatadi va uzlik olmoshi shaklida kelganda albatta egalik affikslarini olib

uzgaradi va kelishiklar orkali turlanadi: Tuva tilida kuyidagicha:

B.k. bodum, boduts, bodu, boduvus//bottarivis, bodutsar// bottaritsar, bottari.

K.k. bodumunuts, bodutsnuts, bodunuts, bodueustuts // bottarivistits, bodutsarnits //

bottaritsarn'sh, bottarinits.

T.k. bodumnu, budutsitsu, bodun, boduvustu // bottarivisti, bodutsarni//bottaritsarni,

bottarni.

J.k. bodumga, bodutsga, bodutsga, boduvuska//bottariviska, bodutstsarga//bottaritsarga,

bottaritsga.

U-p.k. bodumga, bodutsda, bodunda, boduvusta // bottarivista, bodutsarda//bvttaritsarda,

battarinda.

CH.k. bodumdan, bodutsdan, bodundan, boduvustan // bottarivisan, bodutsardan // bottaritsardan

bottarindan.

Tuva, xakas tillaridagi 7-kelishik yoki uglaarinin padeji - junalish kelishigi mazmunan boshka

turkiy tillardagi junalish kelishigiga mos bulsa xam, turlovchi shakli jixatidan farklanadi:

bodumche//bodumduva, bodutsche//bodutsduva, bodunche//bodunduva, boduvusche//

-125-

www.ziyouz.com kutubxonasi

bottarivistiva, boditsarje, bottaritsardiva, bottarinche, bottarindiva kabi.

Yokut tilining uzlik olmoshi beye, beyem, beyen x,ak« mugul tilidan olingan bulib, xam uzak,

xdm ma'no jixdtdan tuva, xakas, shor tillaridagi bod, ooy, bos (karang: shor. boy, yokut.

beye) olmoshlari bilan bir xildir.

Uzlik olmoshi korachoy-balkar tillarida kes (uz), chuvash tilida Xam (uz) shaklida kullanadi.

Turk, gagauz tilida uzlik olmoshi shakli “kendi”dir. Bu tillarda kendi (uz, uzim) olmoshi

egalik affikslarini olib (ken- dimk kendin, kendisi kabi) aniklov, belgilash, uzlik

ma'nolarini beradi.

Misollar: Kazma kuiu aaleme, kendin dusharsin (Birovga chukur kazma, uzing tusharsan), Kendim

yettim, kendim buldum (Uzim kildim, uzim topdim) kabi.

Surok olmoshlari

Surok olmoshlari turkiy tillarda shakli va mikdor jixatidan ancha kup bulishiga karamasdan,

mazmunan ularning barchasi xamma turkiy tillarda bir xil bulib, ular asosan kim, ne, so/(-

say uzaklaridan kelib chikkan: kim, ne, negu, nerek, nechuk, nelik, neluk, netak, say, sayu,

sani, saysi, sanda, sach kabi.

Masalan, kiyoslang: ozarbayjon. kim, ne, `ansi\ oltoy. kem, ne, nzme, sandiy, boshkird. kim,

ney, nerze, neyerde, nemerze, neyetta, nimkay, nerdekay, nintays, kozok. kim, ne, nemene,

say\ karaim, kim, ne, saysi, nindiy', korachoy-balkar. kim, ne, nemene, saysi\ kirgiz, kim,

ne, sanday\ tatar, kim, ni, narsa, saysi, nindgg, tuva. kim, sandig, sayi\ turkman. kim,

ne, neema, xayzsh uzbek, kim, nima, sanday, sandog, sanatsa, sancha, sachon, saysi, sachay,

say\ uygur. kim//chim, neme, saysi, sanatsa; xakas, kem, nime, xaydag, xayzi; chuvash, kam,

xaje (kaysi), shor. kem, kay//kayi, kayzi\ yokut. kim, xannik, xaydax (kanday) va boshkalar.

Surok olmoshi kim turkiy tillarda oltoy. kem, boshkird. kim kirgiz, kumik, turk, ozarbayjon,

turkman, uygur, korachoy-balkar, karaim, yokut. kim, chuvash, kam, tatar, kozok, korakalpok,

nugay. ksh, tuva. kim shakllarida uchrdb, xdmmd turkiy tillarda shaxsga nisbatan beriladigan

yagona surok olmoshidir.

Kim olmoshi boshka xamma turkiy tillardan farkli ravishda kim shaklida uchrashi bilan birga

uning tuvd tilidd xech kdysi turkiy tilda uchramaydigan chu//chuu shakli xam mavjud. Bu olmoshni

mugul yu (nima?) surok olmoshidan kabul kilingan deb taxmin kilinadi. Kanday

-126- .

www.ziyouz.com kutubxonasi

bulganda xam tuva tilida kim, chu//chuu surok olmoshlari boshka xamma turkiy tillardagi kam,

shm, kem olmoshlari bilan moe bulib, ot va kishilik olmoshlari kabi egalik, kuplik, kelishik

kushimchalarini olib uzgaradi: kimnits, kimnarnats, chunuts, chularnits kabi.

Bu olmoshlar egalik affikslarini olib uzgarganda ma'no jixatidan karashlilik anglatuvchi

belgilash olmoshlariga yakinlashdi.

Surok ma'nosi jixatidan deyarli xamma turkiy tillarda kim olmoshiga zid nima olmoshi

kullanadi. Kim olmoshi shaxslarni aniklash uchun xoslangan bulib, nima olmoshi shaxsdan tashkari

barcha jonli va jonsiz predmetlar xakidagi surokni bildiradi.

Nima surok olmoshlari barcha turkiy tillarda ne, ni, neme, ne, nemne, ni, narsa, neme, nime,

nime, neme, emne, nerse (

xizmat kiladi va ne//ni//ne olmoshlari bilan uzakdoshlar.

Ne//ni//ne olmoshlari kumik. nechik; turkman. nichik, ninen, tatar. nishik; ozarb. neche, ne

geder; kumik. neche; nugay. neshe; tatar. nishe; turkman. neche; boshkird. nise; uzbek, uygur,

necha; turkman. nire; turk. nereye; ozarbayjon. hapa, hapatia olmoshlari tarkibida kullanib,

shaxe yoki predmetning xolatini, xarakat sodir bulgan yo xarakat yunaltirilgan urinni, shaxe yo

predmetning mikdorini aniklovchi surok olmoshlarini xosil kiladi.

Nutkiy muomala amaliyotida shunday xolatlar yuz beradiki, ilgaridan anik shaxe, predmet, narsa

yoki vokea va xodisaning biror belgisi, mivdori, urin va paytga muposabatini aniklash talab

kilinadi. Bunday xolatlarda barcha turkiy tillarda sa-, kry- uzakli olmoshlardan

foydalaniladi. _ _

Masalan: uzbek. ka> K°y, kanday, kaiaKa> Sancha, kaysi, sapay; korakalpok. kanday, satia,

koshan, sayda; kirgiz, kanday, seysi, sancha, sachan, sayda; kozok. sanday, saye`, sapay,

sanish, sashan, sainda; oltoy. sandiy, sancha, sachon, k^p/da; uygur, saidig, says', sachan,

kay, erge; yokug. xannik < sandig, xaydax, xaxan; tatar, saysi, say, sayshan, proyda, sumits

saisi, kry, saychan, sayda; kumik. saysi, say, saychan, saydan; nugay. sais`, sapay, sashan,

sayda; xakas. %ayi, shor sayzi, uancha, sancha, xachan; tuva. sandig, sajan, kryda, sancha,

turk. kry, sayi, sayizi, saydan, sajan; turkman. xachan, xancha; chuvash. x`zan, sajan;

ozarbayjon. Iachan, nevaxt, xara, hapatia va boshkalar.

Turkshunoslik adabiyotlarida bu seriyalardagi olmoshlarning kadimgi uzagi sa- yoki kry-

bulganligi xakida munozarali fikrlar bor. Shunga karamasdan, bu olmoshlarning kadimgi uzagi

ka shaklidagi mustakil olmosh bulgan deyish mumkin, chunki eski uzbek adabiy tilida

Osen so yurttan) shu shaklda saklangan. K,ay (tatar, sin say uramda t'ras`ts) va sach (eski

uzbek tilida sach yil1), so uzagidan xosil bulgan.

-127 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Boshka xamma shu uzakli olmoshlar so-, say- uzaklariga turli affikslar kushish (sanday, sapay)

va suz kushish (sach-on, say-chog) natijasida xosil bulgan.

Belgilash olmoshlari

Belgilash olmoshlari barcha turkiy tillarda jamlik, jamlik- chegaralash ma'nolarini anglatib,

bor (mavjudlik), but (tula), x,ar negizlariga turli kushimchalarni kushish orkali xosil

kilinadi.

Belgilash olmoshlarining katta kismi kishilik va kursatish olmoshlari bulib, ularni kadimturkiy

tillarda xam uchratish mumkin: barch, barcha, barita, barlik, barchin, butun, butkul, tuge(l),

tutush, samug, tagma kabi. ’

^ Xozirgi turkiy tillardan ozarbayjon tilida var, vari, `amu, butun; olgoy. barchan

//barshin//parchan\ gagauz, butun-, kozok. bar, beri, barsha, barlits, butin; karaim, bar,

butun, tugag, korachoy-balkar. bari, bitov', kirgiz. bari, bardits, butkul, butun\ kumik.

bari, butun', tatar, bari, barcha, borlits, botin\ turk. butun', turkman. bari, butin,

tutish, tukat, uzbek, bari, barcha, butun; uygur, bari, barcha, putun, putkul; xakas. pudun\

shor. parcha, parchin, toza, yokut. barita shakllarida mavjud bulib asosan jamlik ma'nosini

anglatadi.

Belgilash olmoshlarining ma'lum kismi til tarakkistini!|g keyingi davrlarida turkiy tillarga

arab (ba'zi) va fors-tojik (xar) tillarining ta'siri natijasida paydo bulgan bulib, ular

uzi mustakil va tub turkiy suzlar bilan kushilib, jamlik va jamlik- chegaralov ma'nosidagi

olmoshlarni xosil kiladi. Bular kuyidagilar, ozarbayjon. uar, ba'zi, x,ar kas, x,ar bir:

kozok. arbir, arkim, arne\ korakalpok. shr kim, x,ar saysi' kirgiz, ar kim\ tatar. .\amma,

x,ar, u;ar kim;, turk. ,\ar kimse\ turkman. xemme; uzbek, uygur. u,ar, ba'zi, u;ar bir,

ba'zi bir, jfap narsa\ shor. ar va boshkalar.

Belgilash olmoshlari tuva va xakas tillarida barcha turkiy tillardan farklanib, tuva tilida

bu olmoshlarning kuyidagi turlari mavjud; bugu, bugude, burun, dooza, dvgere, tvdu, xamik,

shuptu, buru, bot kabi. ’

Tuva tilidagi bugu olmoshi < mugul. bux - xamma, bugude < mugul. bugd - xamma, burun <

mugul. bureni - xamma, xamik < mugul. xamag - Xamma, shuptu < mugul. shovt - barcha olmoshlari

mugul tilidan kirib kelgan bulib turkiy tillardagi belgilash olmoshlari anglatgan ma'nolarni

anglatadi.

- 128 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Gagauz tilida xer, xerbir(i), xerkez, xepsi, butun belgilash olmoshlari mavjud bulib, bular

talaffuz ji\atidangina boshka turkiy tillardagi olmoshlardan farklanadi, ma'noda fark yuk.

Bulishsizlik olmoshlari

Bulishsizlik olmoshlari kadimgi turkiy tillarda bulmagan. K^adimgi turkiy tillarda

bulishsizlik olmoshlari anglatadigan ma'no fe'lning bulishsizlik shakli (-ma) orkali

ifodalangan.

Masalan, tatar tilidagi “bir narse-de bilmilG (xech narsa bilmayman) gapida fe'l