Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

30. ust kumakchisi: ozarbayjon. kerpu ustundan, oltoy. solimnits ustune, gagauz, otluk

ustunda, kozok. mac (tin) ustupa, korachoy-balkar. tash usune, kumik. uynu ustune, turk.

masanin ustunden, xakas, chir ustune, kirgiz, yer ustunde; ozarbayjon. dushman ustupa,

tatar, shular ostina, turkman. ogirligin uztunda, uzbek, buning ustiga, gap nima uspgida

kabi.

B. Asosan junalish kelishigi shaklidagi otlar bilan birikuvchi ot kumakchilar:

- 204 - ' '

www.ziyouz.com kutubxonasi

1) yatsin kumakchisi: uzbek, yuziga yatsin, kozok. keshke shatsin, uzbek, kechga yatsin, uygur,

sishtsa yetsin, ozarbayjon. yuza yaxin, boshkird. unga yakin, uygur, bir yilga yetsin, xakas.

mutsa chagin, chuvash. ser sinna yagin (yuz kishiga yakin);

2) yaguk, yuvuk, juvik, kumakchisi: oltoy. d`olgo d`uuk, uzbek, menga yavukcha,

korachoy-balkar. eki jita juvuts, kumik, eki yilga yuvuk; .

3) chak//chag, chak/iu kumakchilari: boshkird. tavga shayi, ozarbayjon. saxara chag,

boshkird. irtaga sakli, tatar, biyilga chatsli; eski uzbek, bir goz yumurtsasi chaglits,

boshkird. tav satsli, kozok. besh shakti, korachoy-balkar. uy chakli, kumik. sashits chaki, gelgen

chaki, uzbek. yigirma chogli;

V. Asosan chikish kelishigi shaklida birikuvchi kumakchilar:

1) artix, artits kumakchisi: ozarbayjon. jfamidan artig, oltoy. ertezinen eki artits

(oldingidan ikki marta ortik), tuva. olardan artits, turkman. mundan artits, shor. kirits

kijinets artits (kirk kishidan ortik), xakas, annats artix kabi;

2) bashtsa kumakchisi: ozarbayjon. bundan bashga, oltoy. minan bashtsa, boshkird. binan

bashtsa, kozok. budan bastsa, korakalpok. bunnan bastsa, korachoy-balkar. mindan bashxa, tuva.

moon bashtsa, turk. bundan bashtsa, uygur, bunindin bashtsa, xakas, minnan pasxa, shor. minan

pashka, tatar, sinnan bashtsa, uzbek, paxtadan bashtsa;

3) beri/beru//berli kumakchisi: oltoy. turadan beri, kumik. uyden beri, korachoy-

balkar. ol kundek beri, uzbek, kechadan beri, xdkas. kijeden peer, boshkird. kuptan birli,

kirgiz, kepten beri, kumik, nugay kopten beri, tatar, kuptannan birli, turk. choktan beri,

gagauz, o zamandan beri, tuva. kelgenden ber, shor. kelgennets peere;

4) burun kumakchisi: eski uzbek, xabardin burna, yetiasdin burun, boshkird. binan

boron, kozok. budan burin, kirgiz, mindan murun, kirgiz, baridan murda (xammadan oldin),

tuva. besh chil murnunda, turkman. dats atmazindan burun, uzbek, urushdan burun, xakas,

prayzinats purnada (xammadan oldin), minnets purun;

5) pari//paru kumakchisi: eski uzbek. Xujand suyidin nari, andin nariga, korachoy-

balkar. mindan ari, kirgiz, andan ari, kumik. uydan ari, uzbek. Termizdan nari, boshkird.

unnan ari, kozok. odan ari, xakas, annats aarox, shor. anats aara, turkman. ertirden atsrik,

shor. kadig childats aara (ogir yildan sung);

6) ozga kumakchisi: eski uzbek. Babirdin vzge, oltoy. sumatstats vskv, kozok. menen

ozge, korachoy-balkar, kumik. menden ozge, kirgiz. menden vzgv, uzbek, mendan uzga, tuva.

oon vsker (undan uzga), shor. anats vske kabi.

-205-

www.ziyouz.com kutubxonasi

G. Tushum kelishigidagi otlarga birikuvchi ot kumakchilar:

xudi, kudu, suyi kumakchisi: kadimturkiy. sub kudu, tuva. oots bajin kudu (uning boshiga),

orutstu kudu (yulning pasti bilan), sugnu kudu (dare okimi bilan) va boshkalar.

Fe'l kumakchilarn

A. Asosan bosh va karatkich kelishigi shaklidagi otlar bilan birikuvchi fe'l kumakchilar;

Birla kumakchisi: ozarbayjon. taxta ila, oltoy. pichak, minan, boshkird. baltaman, kirgiz,

balta menen, kumik. balta bulan, tatar. balta bilan, uzbek, bolta bilan, shor. maltaba,

malta bila, boshkird. am minan, xakas, ot pinats, karaim, kech a bila, boshkird. tats minan,

korachoy-balkar. tats bla, turkman. dats bipen, korakalpok. jol menen] nugay. siz ban kabi.

’

sa-, sayin kumakchisi: oltoy. d`voldor sayin, kozok, korakalpok, nugay. kun sayin, tatar,

kon sayin, korachoy-balkar, kirgiz, kun sayin, kumik. gun sayin, turkman. gun zayin, uzbek,

kun sayin, uygur, kun sayin, Xakas, kun say, shor. kun saya, yokut. kun aayi, karaim, kishi

sayin, korachoy-balkar. xar oram sayin, yokut. kiki aayi (xar kishiga), kshi aayittan (xar

kishidan), kirgiz, kelgen sayin, uzbek, kelgan sayin kabi.

B. Asosan tushum (bosh) kelishigi shaklidagi otlar bilan birikuvchi fe'l kumakchilar:

^ Aylan//aynal kumakchisi: oltoy. kool aylandira, ortolikni aylandira, taygani aylantira

kabi.

Asha kumakchisi: boshkird. tav asha, tuva. tag ajir, turk. dag ashiri, shor. tagdi ajida,

gagauz, turk. deniz ashiri, tatar, uram asha, xakas. Kimni azira (Yenisey osha), eski uzbek,

uch kun osha, gagauz, gun ashiri, turkman. gunasha, tatar, radio asha, tuva. meni ajildir

(mendan osha), yokut. oni aax,an (undan osha) kabi.

Kech kumakchisi: oltoy. d`ol kechira (yuldan utib), tuva. xemni kejir, xakas, suti kizire

(daryodan utib), xakas, chol kizire, shor. oram kejire (yuldan utib) va boshkalar.

Ot kumakchisi: oltoy. kuyun otkura (kuyun utkach), boshkird. urman uta, tuva. cher vttur,

xakas, chir vtira; tuva. kejeni vttur (butun kecha), ozarbayjon. ushagdan otru (bola tufayli)

kabi.

Chipa kumakchisi: oltoy. buday chilap (bugdoydek), uku chilep (ukkuday), xdkas. malni chili

(molday), shor. kozan chilep (kuyonday) kabi.

-206-

www.ziyouz.com kutubxonasi

V. Asosan junalish kelishigi shaklidagi otlar bilan birikuvchi fe'l kumakchilar:

Bak, kumakchisi: eski uzbek. Oiu sariga batsa, ozga yerga batsa, kumik. uyge bagip, turkman.

aya bakaa kabi.

Bol kumakchisi: eski uzbek. Andijonga bola, oltoy. ogo bolup (undan bulib), kozok, kumik,

korakalpok. sizga bola, boshkird. agashka bola, tatar, xunarina bola va boshkalar.

Yarasha kumakchisi: eski uzbek, atsa Parasha, kirgiz, sezge jarasha, shartka jarasha, uzbek,

sobiliyatiga yarasha kabi.

Yet kumakchisi: kirgiz, ayshga jete, tuva. xoorayga chedir (shaxdrga yeta), xdkas. taga chitire,

kirgiz, kechke jete, tuva. kejege chedir, oltoy. bir mutsga d`etir (bir mingga yeta) va

boshkalar:

Kara kumakchisi: uzbek, aytishiga Karaganda, kirgiz, ayilga saray, boshkird. Moskvani saray,

uygur, deginimga saramay, turkman. aydishina saramazdan, boshkird. ishina sarap, uzbek,

sishlotstsa sarab, kirgiz, yumushtsa sarata va x,okazo.

K,arish, sarshi kumakchisi: eski uzbek, gamzats o kuga sarshu, ozarbayjon. ona garshi, turkman.

ona garshi, gagauz, ona karshi, uzbek. ¦unga sarshi, korachoy-balkar. sizga karshchi,

korakalpok. sizga sarey, kozok. jelga sarey, uygur: shamalga sarshi, nugay. aginga sarey va

boshkalar.

Kur, kura kumakchisi: ozarbayjon. adatina gora, siza gora, oltoy. bshtargizina kvrv,

korachoy-balkar. ishina kore, kumik. bu xabarlaga gvre, kumik. aytuvina kore, turk.

yazdikparina gore, boshkird. shuga kura, xakas. saga kvre, chuvash, amashne kura (onasiga kura)

kabi.

Tart, tartib kumakchisi: kozok. onga tarta, uygur, kuzga tartip, xakas, cheenizer tartin

(kabilasiga tartib) kabi.

Teg, tayin, dayin kumakchisi: eski uzbek, yarim yulga degin (- gacha), magribga tegincha,

turkman. uya detsech, kozok. salaga 'deyin, yokut. kuorakka dieri (shaxdrgacha), nugay. avilga

deyim; karaim, tatsga deyin, kozok, korakalpok. keshke deyin va boshkalar.

G. Asosan chikish kelishigi shaklidagi otlar bilan birikuvchi fe'l kumakchilar:

Boshla kumakchisi: oltoy. ol kunnets bashtap, boshkird. ul kondan bashlap, kirgiz, ol kundan

bashtap, tatar, shul konnan baiglap; korakalpok. sol vakittan baslap, nugay. bugunnen

baslap, uzbek. birinchi kundan boshlab kabi. '

Chits kumakchisi: xdkas. ibdets sigara (uydan chika), kozunektets shigara (oynadan, derazadan

chika), xdkas. on childan stara (un yildan oshdi) kabi.

-207-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Uza, uzra, uchun kumakchilarn boshka barcha kumakchilarga nisbatan ma'no va sintaktik alokalari

jixatidan uziga xos xususiyatlariga ega.

Uza va uzra kumakchilarn bosh, karatkich kelishigidagi otlar va sifatdoshlarga kushilib

xarakatning junalishini, xarakat sodir bulgan payt va urinni anglatadi: eski uzbek, gul

uzra, turk. Pol uzra, umumi dilchilik uzra (umumiy tilshunoslik buyicha), uzbek, kum uzra,

gisharuzra kabi. ’

Uchun kumakchisi bosh kelishik shaklidagi otlar, karatkich kelishigi kushimchasini olgan olmoshlar

va ayrim fe'l shakllaridan keyin sabab, natija, maksad ma'nolarini anglatadi va uzi birikib

kelgan suz bilan birga xokim suz tomonidan boshkariladi.

Misollar: oltoy. senits uchun, tatar, sinits ochin, turkman. zenits uchun, uzbek, sen uchun,

ozarbayjon. ifoda etmak uchun, oltoy. sut uchun, gagauz, kushlar ichin, kozok. oluv ushin,

korachoy-balkar. alir uchun, uzb. oligi uchun, kirgiz, bul narsa uchun, nugay. korganim ushun,

uzbek, uyning ichiga kirmaslik uchun va boshkalar.

YUKLAMALAR

^ Yuklamalar ayrim suz yoki gapga kushimcha ma'no jilosi berish uchun kullanadigan suz va

affikslar guruxidir, lekin xamma grammatik ada- biyotlarda yuklamalar aloxida yordamchi suz

turkumi sifatida ajratiladi.

Odatda, yuklamalarga leksik ma'no ifodalamasligi, maxsus morfologik kursatkichlariga ega

emasligi, gapda biror sintaktik vazifani bajarib kelmasligiga kura yordamchi suzlarning bir

turi sifatida karaladi. Lekin yuklamalar ana shu xususiyatlari bilan fakat mustakil suzlardan

farklanmay, balki yordamchi suzlardan xam uziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.

Masalan, yuklamalar boglovchi va kumakchilar kabi suzlar urtasidagi munosabatni, sintaktik

alokani tashkil kilmaydi, umuman, yuklamalar bunday vazifani bajarish uchun xech kanday

grammatik xususiyatga ega emas.

Yordamchi suzlar deganda asosan mustakil suzlar urtasidagi alokani, uzaro munosabatga vosita

buladigan, vositachilik kiladigan til elementlari tushuniladi. Yordamchi suzlarga kuyiladigan

bu ulchamni yuklamalarga xam taallukli deyiladigan bulsa, yuklamalar xamda boglovchi va

kumakchi suzlarning farki anik sezilib koladi. Ana shu xususiyatlarni xisobga olgan xolda

yuklamalarga mustakil suz turkumlaridan xam, yordamchi suz turkumlaridan xam fark kiladigan

aloxida suzlar guruxi sifatida karashga tugri keladi.

. - 208 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xamma turkiy tillarda, jumladan, uzbek tilida xam yuklamalarni aloxida suz turkumi sifatida

ajratishning yana bir mushkul tomoni bor. Chunki yuklamalarning asosiy kismini turli modal

ma'nolarni anglatadigan affiks yuklamalar tashkil etadi. Shubxdsiz, affikslar kanday ma'no

ifodalashidan kat'i nazar suz emas. Shuning uchun ularga suz turkumi deb karash xam u kadar

tugri emas, balki ularni affikslarning kandaydir uziga xos bir guruxi deb karash maksadga

muvofikdir. Buni kanday xal kilish xali butun turkiy tilshunoslik oldidagi asosiy

muammolardan biridir.

Bu soxaga bagishlangan ilmiy ishlar va turkiy tillar grammatikalarida yuklamalar, asosan

ma'no xususiyatlari xisobga olingan xolda kuyidagi turlarga ajratiladi:

1. Surok va taajjub yuklamalari.

2. Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari.

3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari.

4. Aniklov yuklamasi.

5. Gumon yuklamasi.

6. Inkor yuklamasi.

Surok va taajjub. yuklamalari. Umumturkiy surok yuklamasi -ma // -mi xozirgi xamma turkiy

tillarda mavjud bulib, xar bir turkiy tilda kamida ikkitadan sakkiztagacha fonetik

shakllariga ega: oltoy tilida ba//be, pa//pe, bo//bv, po//pv; xakas, shor, kozok,

korakalpok, nugay tillarida ma//ba//pa\ uzbek, uygur, tatar tillarida -mi//-ma va

boshkalar. Misollar: tatar, aksha ba°rme? uzbek. sogmisan\ kozok. yeydemisin! turk. geldimi?

shor. taygida ats kogte! \ korakalpok. k'z- ba, ul ma? kabi.

Turkiy grammatik adabiyotlarda -ma//-mi surok yuklamasini dastlab kuchaytiruv, taajjub

yuklamasi bulganligini, ba'zi tillarda bu yuklamadan keyin ma'noni kuchaytirish uchun ni//na

surok olmoshi Xam kushilishini taxmin kilinadi: kozok. yekevin-be? uyde-me!?, birpas-pa?!\

oltoy. kelde-be? gagauz, bulutmu?, kirgiz, senesh-bi? tuva. inda kim par-il, olarni-be, azi

bistarni-be, xakas. irax,-pa, chagin-maR., boshkird. ol kilgen -me-ni! (u keldimi, a?!),

xakas, ol kilgen-me-ni, nogalamin pargach-ni! (nega fakat men bordim-a?!) kabi.

Surok yuklamalaridan -a, -ya shakli fakat uzbek tilida mavjud bulib, boshka turkiy tillarda

uchramaydi, surok va taajjub yuklamasi -chi xam fakat Urta Osiyo turkiy tillaridagina mavjud:

kozok. sen-she? kelse-she, korakalpok. siz-she, uzbek, gapirsang-chi, bolam, dardingni

aytsang-chi?\ (A.Muxtor), yaxshisi, kitob utsisam-chi, biznikiga bir kelsang-chi kabi.

-209-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ayrim turkiy tillarda -chi yuklamasi beradigan ma'noni uzbek tilida mavjud bulmagan boshka

yuklamalar vositasida anglatiladi, masalan, ozarbayjon tilida bas yuklamasi orkali: bas siz

(siz-chi?!), sanin deyil, bas kichindir; yokut tilida duu, daa orkali: istegin-duu (eshiting-

chi) kabi.

Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari xozirgi turkiy tillarda eng kup tarkalgan bulib, ular

asosan kuchaytiruv, ta'kid, emotsional- ekspressiv, istak, xoxish, iltimos kabi ma'nolarni

anglatadi.

Umumturkiy -da//-ta (variantlari kup) yuklamasi uzi birikib kelgan suz (yo gap)ning

ma'nosiga kuchaytiruv, ta'kid, ajratish, ekspressiv-emotsionallik kabi kushimcha ma'nolar

kiritadi.

Misollar, shor. men-da kvrdim; oltoy. oy-da, soy-do d`ots\ xakas. sin-de urgenerzsh,

korachoy-balkar. bir zot-da aytalmadim\ tatar. ba’shtsalar bilan Jixansha babay-da kilgen idi;

turkman. tizrek otsi- da\ (tezrok uki-da); uzbek, uzing bilasan-da\ chuvash. Vutra-da

sunmaris, shivra-da butmaris (utda xam kuymadilar, suvga xam chukmadilar); kirgiz, sherda,

suu da bizdeylerdiki; ne de guzel shey (kanday ajoyib narsa); oltoy. bu d`erde k;ayin-da,

aspak-ta, tit-ta vzup d`at (bu yerda archa xam, kayin xam, tut xam usib yotibdi); boshkird.

kildi-da, kitti; tatar, krrjik-ta yoklamagan, kurasish turkman. garrilar-da, yaashlar- da;

xakas, aziraan-daa adazi chogsh emisken-de ijezi chogil (ularyi ovkatlantiradigan otasi xam,

sut beradigan onasi xam yuk); chuvash. seget-te irtmere (soat utmay); tuva. indig bolza-daa

(shunday bulsa xam) va boshkalar.

Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalaridan -ku, %am, -u, -yu, -ots, -yots} -ki (kim) asosan

kuchaytirish, ta'kid ma'nolarini anglatish Uchun kullanadi.

-ki yuklamasi: ozarbayjon. bu-ki, sen-ki bilirsan, o getdi-ki, chalish-ki, bikar gazma-ki

(ishlagin, bekor kezmagin), aaval istadi-ki, shgigati gizdan gizlatsin (u kizdan xakikatni

yashirishni istadi); turk. ishittich-ki kardeshi gitmish\ vyle kiziyorum-ki (shunday kiziyapmanki):

o gadar xarjadi-ki (u shuncha kup pul xarjladi-ki); uzbek, bildimki, siz kelgan ekansiz; u

shunday katta-ki, tasavvur k,ila olmaysiz;

Xam yuklamasi uzi kuchaytirib yo ta'kidlab kelgan suzdan oldin xam, keyin xam kelishi mumkin.

Bu kumakchi asosan ta'kid ma'nosini anglatadi: turkman. men-em (men xam), uzbek, uni %am

utsitaman, uzim %am utsiyman (Shuxrat); Xrshim x,am bor, imkonim shch bor (A.Muxtor);

Temirchining uyi tor bulsa %am, fe'li keng edi (SH.Rashidov).

-210-

www.ziyouz.com kutubxonasi

-ok//-yok, kumakchilarn asosan kipchok gurux tillar va kisman uzbek, uygur tillarida mavjud

bulib, kadimturkiy tillarda xam, xozirgi turkiy tillarda xam vokea yoki xodisaning real yuz

berganini ta'kidlab kursatadi.

Misollar: kadimturkiy til. emdi-ok; aydim (darrov-ok aydim), bir-ok, ogli erdi (yagona ugli

erdi); oltoy. bu ok, kup (shu kuni -yok), xakas. pastux xaydag, xoylar andag-ox (chupon

kanday bulsa, kuylari xam shundaydir), sol kun-ok; (usha kuni-yok); kozok. pishi mak'l-ak',

uzbek. birinchi yshda-yots; chuvash, chinagax (shunday-yok) kabi.

Bu yuklama fakat otlardan keyin emas, balki olmosh, ravishdosh, ravish va kelishik shakllarini

olgan suzlardan keyin xam kushilib, yukoridagi ma'nolarni anglatadi: eski uzbek.

Samartsandin-ok Meishedda-ots, burungidak-ots, tunla-ots; oltoy. ol-ots (usha), anda-ots (usha yerda

yok); tatar, kuptan-uk, bashta-uk\ turkman. dasharik (tashkarida-yok), yukrrsh (yukoriga-yok);

xakas, tigden-ok (u yokdan-ok), pupok (bugun-ok); chuvash, kezer-ex (kechga-yok); shor.

iraktanok (yirokdanok) kabi.

Uzbek tilida -ki, uygur -ku//-gu, gagauz -ko, boshka tillarda soy// -goy shaklida

kullanadigan ta'kid yuklamalari ta'kid, istak, iltimos ma'nolarini anglatadi: kozok.

Astsardits tugan jeri Shortats salasi dep edik-soy', sen-goy Kereymin dedits (sen Kerey

urugidanman deding- ku); kirgiz, adamsits-go (odamsan-ku); korakaplok. belgshi-goy (belgili-

ku): tatar, min-av ssha aytkankuy (men senga aytdim-ku), bazarga bordilshiy (bozor bordim-

ku); uzbek, u ketdi-ku, uziku kandaydir ayb sezdi, bunda %yech sanday yozuv yuts-ku; uygur.

Axmat-ku xeligicha yetip bordi va boshkalar.

Eng, juda, xatto, x^attoki, lits, garts, jitstsa, man kabi yuklamalar asosan kuchaytiruv

ma'nosini anglatadi: korachoy-balkar. man sen okuna kel (sen xam kel); uzbek. %atto men

x,am eshitmay keldim, zal studentlar bshan lik; tupa, usti jisha xul va boshkalar.

Ayiruv va chegaralov yuklamalari (-ginaL-kinaL-sina, fatsat) turli suz turkumlari bilan

kelib, ularni chegaralab, ajratib kursatish uchun kullanadi: eski uzbek, bu-gina, bir-gina,

bir sarig it- kina; boshkird. bsh kishigina; kozok. oni-gana; Ak;butagana\ tatar. kechagina,

baratschi-gina (kartoshkagina), tik shunnan sots-gina\ kozok. tek bul balani-gana', uzbek,

fatsat u kelganda-gina, fatsat bu kishigina, fatsatgina, ona uz uglini sevadi fatsat, fatsat

sevadi-yu ertak aytadi (X-Olimjon) va boshkalar. #

Aniklov yuklamasi (xuddi, pak) uzi mansub bulgan suzning ma'nosini aniklab kursatish uchun

kullanadi.

-211 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Misollar: utgan kun kechasi xuddi giu yerda katta majlis silindi; x,ar bosh i nats bir savat

bulardi kabi.

Bu yuklamaning iiipe, tam suzlari orkali ifodalangan turi fakat turk tilida uchraydi: iiipe

bu sirada (ana shu vaktda), mac bu sirada (ayian shu gtaytda) kabi.

Gumon yuklamasi (-dir) barcha suz gurkumlariga kushilib kela oladi va uzi alokador suzga

gumon, aniksizlik ma'nosini beradi.

Misollar: uzbek, bola utsdim, degaiday byushiii simirlatib, saergadir ufay uchdi (Oybek);

boshkird. bil kishi ki.mdir\ turk. kim bilir sachiiji defa okuyupsuidur, x;ani bira-da kotu

bir ichki deyildir (x,yech bulmaganda, pivo xam yaxshi ichimlikdir), kim oldugumuzu

atslamishsindir; chuvash, sii albatta uzindits kalaishndi yarapshitsdir (sen albatta uzingning

kelinchagangni sevarsan). ozak yokshgansitsdir (uzok uxlagandirsan), mogayin bsh sosh

kuziykurpastandir (bu kush kuzi kurpechdan bulsa kerak) kabi.

Turkiy tillarda gumon ma'nosi tuliksiz fe'lning ekan, emish shakllari orkali x,am x,osil

kilinadi: turk. bu ishi jiddiye achmiyor- mush-uz; kirgiz. Ekiet sarizga atscha ber erteken;

turkman. onuts neme xiya.1 i baar-ka? uzbek, yuk; emish, u ketgap emish kabi.

Inkor yuklamasi [na, tugul) gapdan anglashilgan fikrning yuz bermasligiii anglatadi.

Misollar: bu yerda na tom, na dereza bor; uning esiga na sevgi, na istirox,at keldi;

ozarbayjon. bu i idi mumkun-degil; nugay. bu ayvsSH pguvil (bu \ayvon. emas); tatar, ishtan

kochli narsa tabu mo.chkin tugil; turk. yazashak degil (u yozmaydi); ben, degip gunde,

x;aftada elli lira kazaiachiyor^um (men kunda, xdftada ellik lira topa olmas edim) va

boshkalar.

BOGLOVCHILAR

Kadimturkiy tillarda suz turkumi sifatida shakllangan boglovchilar bulmagan. Agglyutinativ

tizimda bulgan barcha tillar, jumladan, turkiy tillar uchun x,am, boggyuvchilarning mavjud

emas- ligi u kadar sezilmagan, chunki ularning vazifasini boshka turkum- lardagi turli

suzlar bajargan.

Til tarakkiyotining kadimgi davrlarida asosan jonli suzlashuv tili aloka vositasi sifatida

xizmat kilgani uchun boglovchi vositalar talab knlinmagan. Turkshunos olimlar xdtto til

tarakkiyotining yozma shakli shakllana boshlagan davrlarda x,am gap kurilishining sodda

bulganligini ta'kidlashadi.

Boglovchilar x,amma turkiy tillarda eng yangi suz turkumlaridan biri bulgan. Bu x,ar bir

ayrim olingan turkiy tilda yozma adabiy

-212-

www.ziyouz.com kutubxonasi

tilning shakllanishi bilan x,am boglik bulgan. Kaysi turkiy tilda tilning yozma adabiy shakli

kanchalik kadimiylikka ega bulgan bulsa, boglovchi va boglovchi vositalar x.am shunchalik uz

kadimiyligiga ega bulgan, aksincha, kaysi tillarda yozma adabiy tilning shakllanishi keyingi

davrlarning max,suli bulsa, boglovchilarning shakllanishi xdm shu davrlarga tugri kelgan.

Xozirgi turkiy tillarning tarakkiyoti boglovchilarning ikki yul bilan xosil bulganligini

kursatadi:

1. Xar bir turkiy tilning uz ichki imkoniyatlari orkali til tarakkiyotining dastlabki

davrlarida turkiy tillarda boglovchi vositalar sifatida ayrim ta'kid yuklamalari, ba'zi fe'l

shakllari, olmoshlar xizmat kilgan. Kiyoslang: kadimgi kipchok. sachan yoldan barirlar idi utru

bir kishi yolutstu; eski uzbek, seshanba edi kim Xojandtsa yettim; uzbek, na xotin bor, na

bola-chatsa; gagauz, choyuk annamish oni padishax, ana ish vermiyor; turkman. Xachan ichi

gorlandan zots vylerina gaydip gelyardi.

2. Chetdan suz olish orkali. Xozirgi turkiy tillarda boglov- chilar asosan arab, fors-

tojik, kisman rus tillaridan olingan:

- a) arab: ozarbayjon. ammo, lekin, fatsat; tatar, emme, lekin, fatsat; turkman.

eemma, veli, velin; uzbek, ammo, lekin, lek, va lekin;

b) fors-tojik: ozarb., boshkird, tatar, uygur, .yaw; gagauz, turk, turkman. u;em;

uzbek. %am; ozarbayjon. ya, yaxud; boshkird, tatar, yz, yeni; uzbek, yo, yoxud; uygur,

uzbek, chunki; uygur, zgzr; turk. eger; uzbek. agar; ozarbayjon. x,ergend; boshkird. gerche;

uzbek. x,archand; ozarbayjon, turkman. gox;, uzbek, gox,; ozarbayjon, gagauz, turk,

turkman, uzbek, ki; ozarbayjon, gagauz, turk. ne, uzbek, na; ozarbayjon, turk, gagauz,

ister; uzbek, XOU;;

v) arab, fors-tojik: ozarbayjon. madam ki, modomiki; ozarbayjon, uygur, ve xem, ve

yaxud, va yeki;

g) rus: boshkird. e, etu, xataya; gagauz, da, a; karaim, to, a, i, no, xatya, xot;

xakas. a, a to, zato, xot kabi.

Xozirgi turkiy tillarda boglovchilar an'anaviy ravishda teng boglovchilar va ergashtiruvchi

boglovchilarga bulinadi.

Teng boglovchilar^

Teng boglovchilar gap bulaklari va ayrim sodda gaplar orasidagi teng munosabatlarni

boglaydi. Uzbek tilidagi kabi x.amma turkiy tillarda xam teng boglovchilar ma'no va

vazifalariga kura ,bir necha