Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

chuvash, shor, yokut.

II shaxe kuplik:

-giz//-giz\ korachoy-balkar, kumik;

-g'z//-giz: tatar;

-g'z//-giz: boshkird;

-siz//-shz\ turkman, uzbek, kozok;

-nizP-niz: ozarbayjon, turk, gagauz;

-slarN-sler-. uygur; '

-sdar//-sder: kozok;

-sarI-ser: tuva, xakas, kirgiz;

-gar//-ger: oltoy;

-'r/Mr: chuvash;

-git//-git\ yokut.

III shaxe kuplik:

Maxsus shaxe kushimcha yuk, ayrim tillarda -lar affiksini oladi: turkman. bildiler,

ozarbayjon. yazdshar kabi.

Misollar, kiyoslang:

-140 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Son Bi[ )LIK Kuplik

shaxe I II I II

ozarb. aldim,

alsai achdin,

alsan achdig,

apsag apdiniz,

apsaniz

oltoy aldim,

alzai apdik;, ¦ al'ak, apdik,

alzak apdigor, at zagar

boshk. aldim,

al.\ai aldin,,

alxats achdik,

apxak aldigiz,

anagiz

gagauz aldim,

alsam aldin,

alsan achdik,

apsak apdiniz,

apsaniz

kozok apdim,

alsam aldiKr

alsan; apdik,

apsak apdsh,

apsak;

karaim aldim

,apsam aldiy,

alsay apdik,

apsak apdiniz,

apsaniz

k.balk. aldich,

alsam apdik;,

alsan; apdik,

apsak aldigiz,

apsagiz

tuva aldim,

apzimza aldin,,

aldikza apdivis,

apdivissa apditsar,

apzikrar

xakas aldim,

alzim aiding,

alzan; apdibis,

alzabis apdar,

apzar

chuvash ildem . ilden ildemer ilder

shor aldim,

alza\! aldin,,

alzan; apdibis,

apzayuis apdir,

apzar

yokut illim,

illarbits illits,

illargin illibit,

iplarbit illigit,

tlargit

III tip

Shaxs-son kushimchalarining uchinchi tipi fe'lning buyruk-istak mayllaridan keyin kushiladi. Bu

shaxe kushimchalari kuyidagicha:

I shaxe birlik: -m//-n\

II shaxe birlik: yuk;

III shaxe birlik: -si//-su//-zu//-sin//-zin//-sun//-sin//-in//-zun// -sini//-suni//-

tin//-tun, -tar.

I shaxe kuplik:

-vuz//-z//-r//-v//-m\

-k//-g//-x//-y//-s\

-gun//-guz;

-star//-slar//-snar//-sar\

II shaxe kuplik:

-s//-z//-r;

-siz//-suz//-k,iz//^tz//-guz//-yiz//-niz//-nuz\

- 141 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

-Slar//-sla//-sdar//-sor//-gar//-ar//-11yaa//-ynar//-yna//-na\ -sin(lar)//-sun(lar)//-sin

(lar)//-sun(lar)//-sin(dar)//-^in(dar) -tinnar//-tunnar;

-chchar.

Misollar:

Son Birlik Kuplik

shaxe I II I II

ozarb. spim alsin alag alii (iz)

oltoy alayin alzin alaeppktar alitsar

boshk;. alayin sglxin alayik aligid

gagauz alayim alsin alalim alin (iz)

kozok alayin alsin alayik alits (iz)

karaim alayim alsin alayix alin (iz)

kirgiz alayin alsin alali alitsiz

tatar aliym alsin aliyk aligiz

guva alkyn alzin alilitsar alitsar

turk. alayim alsin alali achits (iz)

turkm. alayin alzin alalits alits

xakas spim alzin alatsar alitsar

chuvash ilem ilder iler ilaar

shor alayin alzin alitsiar achaar

yokut ilim illin ilaagits tits

Birinchi, ikkinchi guruxdagi shaxe kushimchalarining birlik va kuplikdagi barcha birinchi va

ikkinchi shaxe kursatkichlari kishilik olmoshlarining shu shaxe birlik va kuplik shakllaridan

kelib chikkan. Shu guruxlardagi III shaxe kushimchalari tarakkiyoti esa turur//-durur > tur//-

dur > -tu//-du > -ti//-di > //-t shaklida bulgan.

III gurux birlik va kuplikdagi shaxe kushimchalarining kelib chikishi xakida turkshunos

olimlar urtasida ancha munozarali fikrlar bulsa-da, biror anik fikr mavjud emas.

A.M.Shcherbak yirik turkshunos tilshunoslarning fikriga asoslangan xolda bu guruxdagi shaxe

kushimchalarining xam kishilik olmoshlari bilan alokadorligini ta'kidlaydi. Buni shu guruxning

birinchi shaxe kuplik shakllarining uzgarishida kurish mumkin: -vuz//-z//-r//-v//-m kabi.

Xozirgi turkiy tillarda shaxe va son ma'nolarining kuchgan xolda kullanishi xam uchraydi.

- 142 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Misollar: uzbek tilida yuring, uyga ketaylik, kelsinlar, kirsinlar (III shaxe kuplik, II

shaxe birlik urnida), boshkird tilida kuptan ishga sigar inim (I shaxe birlik II shaxe birlik

urnida), dadamlar keldshar (III shaxe kuplik, II shaxe birlik urnida) kabi.

FE'L NISBATLARI

Fe'ldan anglashilgan xarakatni bajaruvchi sub'ektning xarakat utuvchi, xarakatni kabul

kiluvchi ob'ektga munosabatini ifodalovchi fe'l kategoriyaeiga fe'l nisbatlari deyiladi.

Masalan: Karima kuylakni yuvdi gapi faol konstruktsiyali (kurilishli) ran bulib, fe'ldan

(yuvdi) anglashilgan xarakat Karima (sub'ekt) tomonidan yuzaga keltiriladi, xarakatning

bajaruvchisi anik (Karima), Karima tomonidan yuzaga keltirilgan xarakatning ta'siriga kuylak

uchraydi, xarakat ta'siri ob'ektga (kuylakka) utadi. Demak, sub'ektning (Kari- maning)

xarakati ta'siriga ob'ekt uchraydi. Bu yukoridagi koidaga tula mos keladi (xarakatni

bajaruvchi sub'ektning ob'ektga munosabati).

Boshkacha bulishi xam mumkin. Kuylak Karima tomonidan yuvildi gapi (passiv konstruktsiya -

xarakatni bajaruvchi shaxe sub'ekt noanik)da oldingiga nisbatan mazmun xam shakl xam

uzgaradi. Bunda vositali kelishikdagi (Karima) shaxe tomonidan yuzaga keltirilgan xarakat bosh

kelishik shaklidagi sub'ekt (kuypak)ga utadi. Fikr mantikan tugri: fe'ldan anglashilgan

xarakat, xarakatni bajaruvchi shaxe, xarakatni kabul kiluvchi, xarakat ta'siriga uchrovchi

predmet (kuylak) anik, lekin grammatik jixatdan xarakatning bajaruvchisi vositali kelishik

shaklidagi ot (ega emas, vositali tuldiruvchi), xarakat ob'ekta esa bosh kelishik shaklidagi ot

(tuldiruvchi emas, ega) buladi. Kurinadiki, fe'l shaklining va mazmunining uzgarishi (yuvdi

- yuvildi) fe'lning nisbatini xam uzgartiradi, anik nisbatdagi fe'l noanik - majxul

nisbatga aylanadi.

Karima yuvindi gapida vaziyat - shakl va mazmun yana uzgaradi. Bunda fe'ldan anglatilgan

xarakat (yuvmok), xarakatni bajaruvchi sub'ekt (Karima) anik, lekin sub'ekt tomonidan yuzaga

keltirilgan xarakatni kabul kiluvchi ob'ekt grammatik jixatidan nol` - noanik. Bunday

xolatda xarakatni bajaruvchi sub'ekt xam, xarakatni kabul kiluvchi ob'ekt xam grammatik

sub'ektning uzi (“uzini-uzi” ma'no- sida) buladi. .

Fe'l nisbatlarida ba'zan shunday xolatlar uchraydiki, xarakat¬ning bajaruvchisi, birdan ortik

buladi. Karima kuylakni yuvishdi gapida shunday xolat yuz bergan: yuvmok, xarakati Karima va

boshka bir

-143 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

shaxe bilan birgalikda bajarilgan. Bajaruvchi shaxslar ishtiroki bundan ortik xam bulishi

mumkin.

Kiyoslang: boshkird. ]az - xarakatni bajaruvchi (xatni) birinchi, asosiy ishtirokchi; ja3+3ip -

xarakat birinchi ishtirokchi vositasida ikkinchi ishtirokchi orkali bajarilishi muljallangan:

ja3+3ip+m - birinchi, ikkinchi va uchinchi ishtirokchi; ja3+3ip+/n+mip — turtinchi ishtirokchi

orkali yuz beradi.

Yana: oltoy. kech+ip+m+mip, gagauz, gez+dnr+t+tir, karaim. jan+dir+t+tir kabi.

Turkiy tillardagi barcha tasviriy grammatikalar va fe'l nis- batlariga bagishlangan maxsus

adabiyotlarda fe'l nisbatlari xarakat¬ni ng sub'ekta va ob'ekta, xarakat va sub'ekt

(xarakatning sub'ektga munosabati), xarakatning bir tomondan sub'ekt va ob'ekt, ikkinchi

tomonidan, ob'ekt va sub'ektning xarakatga munosabatini ifodalovchi kategoriya sifatida

karaladi.

Fe'ldan anglatilgan xarakatning sub'ekt tomonidan yuzaga keltirilishi, xarakatning sub'ektga

xam, ob'ektga xam yunalti- rilishi, xarakatning bir necha sub'ekt tomonidan bajarilishi mum-

kinligi va xarakatning vositasiz, vositali bajarilishi fe'l nis- batlarini kuyidagi

turlarga ajratishga imkon beradi:

1. Bosh (odtsiy) nisbat.

2. Majxul nisbat.

3. Uzlik nisbat.

4. Birgalik nisbat.

5. Orttirma nisbat.

Oddiy nisbat

Fe'ldan anglashilgan xarakatning bajaruvchisi - grammatik sub'ekta xarakat bildiruvchi

fe'lning uzidan anglashilib turadigan, sintaktik jixatdan faol konstruktsiya™ ran kurilmasini

shakllantira oladigan fe'l shakllariga odtsiy nisbat deyiladi. Masalan: tatar. Min kitab a

°ldnm\ Uzsh bilesits, a°t kibik ishledim min kabi.

Oddiy nisbatdagi fe'l kesimli gaplarda xarakatning baja¬ruvchisi uch xil yul bilan

ifodalanadi.

• 1) sub'ekt bevosita fe'lning shaxe shakllaridan anglashilib turadi: aldim;

2) sub'ekt sintaktik yul bilan ifodalanadi; men achgach;

3) sub'ekt xdm morfologik, xdm sintaktik yul bilan ifodalanadi: men alsam kabi.

-144-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xozirgi turkiy tillarda kesimi oddiy nisbatdagi fe'l bilan ifodalangan ran kurilishlarida

bu usullarning xar uchalasi xam faol kullansa-da, keyingi, uchinchi xolat kupincha uslubiy

talabga kura shakllanishi xam mumkin. Bunday xolda xarakatning bajaruvchisi aloxida

ta'kidlanadi: At kibik igiledim min kabi.

Oddiy nisbatdagi fe'llar, sodda kilib aytganda, tarkibida boshka nisbat shakllari mavjud

bulmagan fe'lning xamma zamon ma'nolarini anglatuvchi fe'l shakllaridir.

Misollar: tatar. a°lai, a°lab'z\ kirgiz, jazam, jazab'z\ turk. alir, ashrmiz; oltoy.

baradirim, baradirbiz; turkman. alyarin, alyaris\ korachoy-balkar. yazivchuma, yaziichubuz;

uzbek, yozmotsdaman, yozmotsdasiz; kirgiz, jazip jatamin, jazip jatabiz; xakas. oynapcham,

oynap chabiz\ tuva. apturmen, apturbiz\ uygur, alatt`m, alattuts-, uzbek, kelmotsda edim,

kelmotsda edik; kozok. barat`nmin, baratinb'z; shor. atsachatsim, atsagatsmis (ovlamok); oltoy.

barib d'attim, barib d'att`sh\ kumik. bara yedim, bara yedits\ uzbek. kelganman, kelganmiz\

kirgiz, alipmin, alippiz\ shor, xakas. sirzattim, sirzatt`m`r (yezdim); kozok. ayt`p yedim,

ayt`p yedsh\ turk, ozarbayjon. oxuyaj;agem, oxuyaj;agix\ korachoy-balkar. barlitsma,

barl`shbiz\ uzbek, uygur, bilgayman, bgshgaysan va boshkalar.

Majxul nisbat

Fe'lning majxul nisbati fe'l negizlariga -l//-il//-ul, yokut tilida -ilin//-ulun

affikslarini kushish orkali xosil kilinadi. Fe'l negizning oxirgi undoshi l undoshi bilan

tugagan bulsa, majxul nisbat affikslari vazifasini -n//-in//-un kushimchalari bajaradi.

Ayrim turkiy tillarda -n//-in//-un affikslari negizi unli bilan tugagan, yokut tilida esa

negizi chuzik unli, diftonglar bilan tugagan fe'l negizlariga xam kushiladi. Ba'zan esa -

sh//-ul//-l undoshi bilan tugagan fe'l negizlariga xam kushilishi mumkin.

Misollar: ozarbayjon. yazildi, oltoy. kezildi, tvtvldi (tutil- di), buyaldi, gagauz,

bichildi, bozuldi, kozok. shetsildi, svylandi, korachoy-balkar. oxuldi, kumik. ichildi, ashaldi,

nugay. tabildi, tuva. adirildi (ajraldi), baglandi, turk. tanindi, yurundi, turkman.

eshidildi, bolundi, uzbek, aytildi, silindi, xakas, pazshdi (yozildi), yokut. bikilindi

(kesildi) va boshk. .

Majxul nisbat kushimchalari, odatda, utimli fe'llarga, ba'zan utimsiz fe'llarga kushiladi.

Utimsiz fe'llardan majxul nisbat

-145 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

xosil kilinishi kupincha utimsiz fe'l fe'lning analitik shaklida kumakchi fe'l vazifasida

kelganda yuz beradi.

Masalan: Kubadin Marginonga kelindi, turk. bu odaya girilmaz sapalidir (bu xonaga

kirilmas, yopikdir), shshama eve donulejek (kechga uyga kaytiladi); turkman. yoldan gechildi

(yuldan utildi); uzbek. Xorazmga Amudaryo orshpi boriladi\ yokut. ulege erde turullar (ishga

erta turadilar) va boshk.

Kesimi majxul nisbatdagi fe'l bilan ifodalangan gaplar nofaol kurilishdagi gaplar bulib,

bunday gaplarda xarakatning bajaruvchisi vositali kelishik shaklidagi ot, xarakat ob'ekta esa

bosh kelishik shaklidagi ot buladi. Bunday gaplarda bu xolat doimiy emas, nisbiydir. Chunki

ba'zan bunday gaplarning xarakatni bajaruvchisi bilan, menen, birla, ortsali, tarafindan,

tomonidan, jshatidan kumakchilarini olgan junalish, chikish kelishigidagi otlar bilan xam

ifodalanishi mumkin: kirgiz, men tarabimdan aytilgan soz\ xakas. ansh xolinats tixtalgon

traktorlar (uning kuli bilan remont Kilingan traktorlar), agastar chilge chayxachchapar

(daraxtlar shamol tufayli tebranmokda) kabi. Eski uzbek va xozirgi uzbek tillarida bu tushum

kelishigidagi suz bilan xam ifodalanishi mumkin: mening ganimim kurgonda edi: x,am kurgonini

alindi, u;am ganimni sochurshdi, sababin soruldi ersa; oshni yeyildi, choyni ichildi va boshk. j

Majxul nisbat shakli xarakatni bajaruvchi sub'ektning nofaolligini, urni bilan uning xarakat

ob'ektiga aylanishini ifodalaydi. Majxul nisbatning asosiy moxiyati shundan iboratki, bunday

fe'ldan anglashilgan xarakatni yuzaga keltiruvchi shaxe inkor kilinadi. Shunday bulishiga

karamasdan, xozirgi turkiy tillarda majxul nisbat shaklidagi fe'l grammatik ob'ekt

tomonidan yuzaga keltirilgan, grammatik sub'ektga utadigan xarakatni ifodalaydi.

Majxul va uzlik nisbat shakllarining bir xilligiga karab ba'zi tilshunoslar ularning

semantikasida xam kandaydir umumiylik borligini kayd kiladilar. Uzbek tilidagi kurildi -

kurindi, yasaldi

— yasandi, kozok tilidagi juvildi — juvindi kabi fe'llarning mazmuni til

tarakkiyotining kadimturkiy davridanok bu nisbat- larning mustakil mazmuni va shakliga

egaligini isbotlaydi.

Uzlik nisbat

Fe'lning xamma nisbatlari singari uzlik nisbatda xam fe'ldan anglashilgan xarakat,

xarakatni bajaruvchi sub'ekt va sub'ekt tomonidan bajarilgan xarakat yunaltirilgan ob'ekt

urtasidagi muno-

-146 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

sabat mavjud. Uzlik nisbatdagi fe'llarning anik va majxul nisbatdagi fe'llardan farki

shundaki, anik nisbatda xarakatni bajaruvchi sub'ekt va xarakat ob'ekti anik, majxul

nisbatda bajaruvchi shaxe noanik bulsa, uzlik nisbatda fe'ldan anglashilgan xarakatning

bajaruvchisi anik, grammatik sub'ekt bulib, sub'ekt tomonidan bajarilgan xarakat

yunaltirilgan ob'ekt noanik buladi. Shuning uchun xarakatni bajaruvchi sub'ekt, uzi bajargan,

yuzaga keltirgan xarakatning ob'ektiga aylanadi, uzi tomonidan yuzaga keltirilgan

xarakatning ta'siriga uzi uchraydi. Uzlik nisbatdagi fe'ldan anglashiladigan ma'no esa

“uzini-uzi” ma'nosiga teng keladi: yuvindi —uzini uzi yuvdi.

Uzlik nisbati fe'l negizlariga -n//-in//-un, tuva tilida -tin//- tun//-din//-dun

kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi. Ba'zan fe'l negizi n undoshi bilan tugagan

suzlarda -p//-ip kushilish xolati uchraydi. Masalan: u tinmasdi, uzidan kattalar oldida bir

oz uyalgapidan titshdi kabi. K,iyoslang: eski uzbek tilida yasandi, kurundi; ozarbayjon.

burundi (burkandi), yuyundi (yuvindi); boshkird. bezendi, baiiandi; gagauz, bakindi

(karandi), yollandi (okdandi); kozok. tarandi, kebindi, (uzini uzi kuritdi ma'nosida),

karaim, yabundu (yopindi), maxtandi', korachoy-balkar. yuvindi, atlandi-, kirgiz, yuundi

(yuvindi), kiyindi; kumik. sashindi, tazalandgs, nugay. surtundi, sheshindi; tuva. berindi

(berildi), kettin (kiyindi); turk. gorundi, bulundi (tapindi), turkman. zaklandi

(satslandi); uzbek, yechindi, matstandi, xakas, xirindi, (kirindi); yokut. baan (pastlandi),

sabindi (yopindi), bilindi (uzini uzi angladi); chuvash, seven (yuvindi), peren (urindi) va

boshk.

Majxul nisbat shakllari singari uzlik nisbati kushimchalari -n//-in//-un xam utimli

fe'llarga, kisman Simeiz fe'llarga kushiladi. Utimli fe'llardan yasalgan uzlik nisbat shakli

bosh va tushum kelishiklaridagi vositasiz tuldiruvchilarni boshkaradi. Fe'lning sintaktik usul

bilan emas, morfologik usul bilan xarakat ob'ektini anglatuvchi uzlik nisbat shakllari

utimli fe'llarning ma'nosini shu darajada kengaytiradiki, natijada ular mustakil yasalma

darajasiga kelib koladi. Uzlik nisbatda, ayniksa, utimsiz fe'llar uzlarining tub leksik

ma'nosini deyarli uzgartirib, faol xarakatni anglatuvchi fe'llarga aylanadi. Masalan,

boshkird. sisin < sisi (kichimok), siren < sir (kurimok), sizin < siz - chinitsiots kabi.

An'anaviy ravishda uzlik nisbatdagi fe'llarning uch ma'nosi Xakida fikr yuritiladi.

1) asl uzlik ma'nosi (“uz-uzini”);

-147 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

2) umum uzlik ma'nosi (“uzi-uziga”);

3) vosita uzlik ma'nosi (“uzi uchun”);

^ Misollar: oltoy. alin (uziga olmok, uzi uchun olmok), kezin (uziga kesmok, uzi uchun

kesmok); karaim, korguzun (kurinmok); turk. odin (uziga, uzi uchun), bakin (karanmok);

turkman. sazin (uziga kazmok, uzi uchun kazmok); uygur, oylan (uylanmok); yokut. surun

(uziga yozmok, uzi uchun yozmok), tarban (kichinmok) va boshk.

Fe'lning uzlik nisbati boshka barcha turkiy tillarga nisbatan tuva tilida ba'zi farklarga

ega. Masalan, tuva tilida uzlik nisbati ma'nosi fe'l negizlariga -n//-tin//-tin//-tun//-

tun affikslari bi¬lan birga “bot” (uz, uzlik olmoshi) suzini kushish orkali xam xosil

kilinadi.

Masalan: bodun yuttinib aldi (u kiyindi), dag kvrbeGshn edeets azinma, sug korbegt

idiitsujulba (tog kurmayin etaging turma, suv k>fmayin •etiging yechma); bodun bodu bilinmes

(uzini uzi sezmaydi) kabi.

Birgalik nisbat

Birgalik nisbatdagi fe'llar fe'ldan anglashilgan x,arakatning ikki yoki undan ortik shaxe,

sub'ektlar tomonidan bajarilishini anglatadi: kurishdi, upishdi kabi. '

Fe'lning birgalik nisbati fe'l negizlariga -sh/Aish//-ush,-s// -is// -us, yokut tilida -

sis/Asus kushimchalarini kushish orkali xosil kilinadi.

Misollar, eski uzbek tili: bir-birgshizga batsishtsh, bir-biriga yashtlashtnlar, oltoy. sogushti\

boshkird. yazshiti, kvlvshti\ gagauz. bakishti\ kozok. seylesti\ karaim. kuchushti\ korachoy-

balkar. sashchlashdi, oynashdi-, kirgiz, yazshiti-, tatar, uzishdsh turk. sevnshti, uchushtu,

turkman. dushushdu, yashashti\ uygur. ishlashdi\ xakas, chuguristi, kvristi; yokut. ahac (yeyishdi),

baas (boglashdi), barsis (borishdi) va boshk.

Birgalik nisbati kushimchalari -sh/Aish/Aush utimli va utimsiz fe'llar negizidagi majxul va

uzlik nisbat kushimchalaridan keyin, orttirma nisbat kushimchalaridan oldin va keyin kushiladi:

kozok. kiyindiristi, jarastiristi; tuva. bodashtirti (uylashtirishdi), sanashtirishdi\ xakas,

charilistirdi (birlashtirdi), kulinisti (kulishishdi) kabi. ,

Birgalik nisbati shaklidagi fe'llar fe'ldan anglashilgan xarakatning bajarilishida kamida

ikkita ishtirokchi - sub'ektning birgalikdagi xarakatini takozo kiladi. Lekin bunday fe'llar

- 148 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

anglatadigan ma'noda,, bir tomondan, xarakatni bajaruvchi sub'ekt- larning shu xarakatni

bajarishdagi ishtirokida xar xillik bulsa, ikkinchi tomondan, sub'ektlar tomonidan yuzaga

keltirilgan xara¬katning ta'siriga uchraydigan ob'ektlar bir xil bulmaydi. Buni kuyidagicha

izoxlash mumkin:

a) birgalik nisbatidagi fe'ldan anglashilgan xarakatni baja- rishda sub'ektlar baravar,

birgalikda ishtirok etadi va xarakat utadigan, xarakatni kabul kiladigan ob'ekt

ishtirokchilaridan “tashkarida” biror narsa yo predmet, vokea yoki xodisa buladi, masalan,

uzbekcha dexkonlar guzani sugorishdi gapida sugorishdi fe'lidan anglashilgan xarakat dexkonlar

tomonidan birgalikda bajarilgan, lekin bajarilgan, yuzaga kelgan xarakat ularning uziga

daxlsiz, boshka ob'ektga, guzaga utadi;

b) fe'ldan anglashilgan xarakat xam birgalikda bajariladi, xarakatning ta'siriga xam

bajaruvchi sub'ektlarning uzi baravar uchraydi, kisman uzlik nisbatidagi kabi xarakat

ta'siri bajaruvchi- larning uziga utadi: ozarbayjon. vurushdi (bir-birini urdi ma'no- sida),

uzbek, upishdi, kurishdi (masalan, kul berib), bnttasi upib, bittasi sarab turmadi, u,ar

ikkisi bir-birini updi\

v) xarakat birgalikda, ‘ ob'ekt xarakatning natijasi buladi: chuvash. ja3iuidi (xatni);

g) birgalik nisbati kushimchasi utimsiz fe'llarga kushilganda, fe'ldan anglashilgan

xarakat xarakatni bajaruvchi sub'ektlarning xolatini anglatib, ob'ekt noanik buladi: oltoy.

turugidi, siygirishdi (birga, lekin ob'ektsiz) va boshk.

Eslatma: kirgiz tilida ]aziisht (uzbekcha yozishdi - yozishdilar) fe'li birgalikda ma'nosi bilan

birga kuplik anglatadi. Bu urinda shuni aytish kerakki, kuplik ma'nosini anglatuvchi -lar yoki

-ui//-uiu fe'llarga kushilganda, aslida, xarakatning kupligini emas, balki xarakatni

bajaruvchi shaxslarning kupligini anglatadi, janiuiam fe'lida kuplik (anikrogi, birgalik,

kuplik ma'nosiga nisbatan birgalik ma'nosi ustun) bajaruvchi shaxslarga taallukli, yozish

xarakati kup emas, shu xarakatni bajaruvchi shaxe kup. Bu, ayniksa -lar affiksini olgan

fe'llarda yakkolrok kurinadi: bolalar keldilar

- kelish xarakatini bajaruvchi shaxe kup.

Bulardan tashkari, birgalik nisbati ma'nolarini konkretlash- tiruvchi turli vositapar xam

mavjud, birgalik ma'nosini ifodalovchi vositalardan biri /le, bilan, m'tan kumakchilaridir.

Masalan, boshkird. uzora, kozok. biriman biri// bir-biriman, turkman. biri-biri bilen,

yokut. beye beyelarin kabi.

-149 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Birgalik xdrakatda ishtirokchilardan birining xarakatini boshtsasidan ajratib, ta'kidlab

kursatishda ba'zan kontekstdan, ba'zan junalish kelishigidagi ot yo olmoshdan foydalaniladi:

boshkird. min uga shileshem, kozok;. biz olarga matsta teristik, tatar. Azat Marattsa utin

kisishti, turk. amjaniz beyefendi ile chok sevishiriz (akangiz bilan biz bir-birimizni

sevishamiz), turkman. bu goyni azish (bu kuyni osish), xakas, oymax xazis (chukur kazish),

yokut. bshiexe maeta kerdis (utin kesishga yordamlash), kini miexe ot tieyiste (u menga ut

keltirishga yordamlashdi) va boshkalar.

Orttirma nisbat

Fe'lning orttirma nisbat shaklida fe'ldan anglashilgan xarakat bilan xarakatni bajaruvchi

sub'ekt, xarakatni kabul kiluvchi ob'ekt va ob'ekt bilan sub'ekt urtasidagi munosabatlar

boshka nisbatlarga nisbatan ancha murakkabdir. Chunki fe'lning bu shaklida xarakatning

ob'ektga ta'siri bevosita bosh sub'ekt orkali bajaril- may, vositali buladi.

Masalan: Karima kuylakni yuvdirdi gapida garchi, Karima gapning asosiy sub'ekta bulsa xam,

yuvish xarakati Karima tomoni¬dan bajarilmaydi, balki boshka shaxe tomonidan bajariladi.

Byijfla Karima yuvish xarkatini bajaruvchi shaxeni shu xarakatni bajarish- ga undovchi, kuzgovchi

shaxe buladi, xarakatning bajarilishida bevosita ishtirok etmaydi, vositachi buladi.

Buni shunday tushuntirish mumkinki, birinchi sub'ekt A ikkinchi sub'ekt B ni orttirma nisbat

shaklidagi fe'ldan angla¬shilgan xarakatni bajarishga undaydi, ikkinchi sub'ekt B xarakatni

bajaradi, yuzaga keltiradi, ikkinchi sub'ekt tomonidan bajarilgan xarakat yo xarakatni kabul

kiluvchi ob'ekt V ga yoki tugridan-tugri birinchi sub'ekt A ga utadi. Masalan: Karima