Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

(masalan, tuva, gagauz grammatikalari) portlovchi emas, balki korishik (affrikat) undosh

sifatida beriladi. Bunga sabab ayrim turkiy tillarda ch undoshining til oldi va til uRta

artikulyatsiyasi oraligida xosil bulishi bulsa kerak,

Kadimturkiy tilda korishik ch undoshi suz boshida keladigan yagona undosh bulib, bu xolat

xozirgi turkiy tillarda xam deyarlik saklangan: kad.turkiy. ch`sh, turk. chik,, ozarb. chix

kumik. ch`sh, turkm. ch`sh, kirgiz, chits, k.balkar. ch`sh, uzbek, chits; kad.turkiy. chats, ozarb.

chag, kumik- chats, turkman. chats, kirgiz, chax;, k.balkar. chats, turk. chak, uzbek, chog kabi.

Suz boshida turli turkiy tillarda ch > tu, s, n, y, j, j; almashinishi mavjud, buni kuyidagi

jadvaldan anik kurish mumkin:

yil yer yoz yomgir yeng

tuva chil cher chas cha`ch chan

xakas chil chir chasxi nan`mir nin`

shor chil cher chas nagbur niik

yokut sil sir saas samiir siex

chuvash jul jer SUR....... sumar j;ana

-47-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Jadvalping davomi

OLTOY it il yer - yas yatsmir yen

KOZOK jil jer jas jalggir jsh

kir. jel jer jaz jamgir jen

tatar. yel jir yaz yangir jin

boshk. iil yer yaz yamgir yets

nugay iil yer yaz yamchir yeng

kumik iil yer iaz yangur yeng

turk iil ier yaz yagmur yeng

uzbek iil yer yoz yomgir yeng

uygur iil yer yaz yomgir yeng

ozarb. il yer yaz yagish -

ch undoshi suz tarkibida unli tovushlar orasida kupgiia turkiy tillarda uz xolida

saklangan: uzbek, ochits - turk. ach`sh, ozarb. achix, turkm. ach`sh. kumik. ach`sh, k.balkar.

ach`sh, karaim, ach`sh, oltoy. ach`sh, xakas, ach`sh; uzbek, pichots — turk. bichak, xakas, pichax,

kirgiz, kumik, oltoy. bichats, ozarb. bichax kabi.

ch > sh: ochik, - k.kalpok, kozok, nugay. ash`sh.

ch > j: tuva. aj`sh.

ch > z: kechir - chuvash, kuzar; sichit - ktt.

ch > l; (h): achchgsh — yokut. aki; pichots — biak, uzun — yhyn va boshk.

Suz oxirida asosan saklanadi: kadimturkiy. ach, turk, kumik, gurkm, kirgiz, oltoy, balkar,

ach, uzbek, och; kadimturkiy. uch - ozarb., turkm., gagauz, kirgiz, oltoy, balkar, uch, uzbek,

uch kabi.

SONOR UNDOSHLAR

L undoshi. Til oldi, literal l undoshi tilning old kismining ogiz bushligida xavo okimini

tusishi va tilning ikki yon tomonidan Xavo okimi uchun oralik joy kolishi natijasida xosil

buladi. Shuning uchun bu undoshni yon tovush xam deb yuritiladi. '

L undoshi turkiy tillarda suz boshida kelmaydi, lekin bundan Xozirgi turkiy tillarda kisman

uchraydigan lip-lip, lop-lop, lov-lov kabi taklidiy suzlarni va chetdan kabul kilingan lampa

(rus), lola (fors-tojik), lagan (fors-tojik) kabi ayrim suzlarnigina mustasno kilish

mumkin. Uzbek tilidagi loy kabi suzlar talaffuzida xam l undoshidan oldin kandaydir, til

orka, kiska i tovushi mavjudligi seziladi.

-48-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Suz ichida l undoshi keng kullaniladi: kadimturkiy. ala (ola) - turk, oltoy, kozok,

k.kalpok, nugay, kirgiz, turkman, karaim, tuva. apa, tatar. a°la, chuvash, u pa, yokut. aia;

kadimturkiy. budut - turk, uzbek, turkman, karaim, uygur, kirgiz, oltoy, tuva. budut,

nugay, tatar, b'l't, ozarb. bulud, chuvash, ninim kabi.

Suz ichida deyarlik xamma xozirgi turkiy tillarda l undoshining assimilyativ variantlari

mavjud.

Suz oxirida xam l undoshi barkaror: uzbek, yel - turk. yel, ozarb. yel, kumik, boshkird. yel,

tatar, jil, k.kalpok, kozok. jel, kirgiz, jel; uzbek. Pul -turk, nugay. iol, k.kalpok,

kirgiz, jol, tatar, yul, chuvash, sul kabi.

M undoshi. Lab-lab portlovchi burun tovushi m sonor undoshlar orasida suzning turli

vaziyatlarida keng tarkalgan undoshdir. Lekin m undoshining xam boshka sonor undoshlar singari

suz boshida uchramasligi kayd kilinadi va fakat bundan uzbek tilidagi men olmoshi mustasno

kilinadi.

Bu urinda shuni aytish kerakki, kupgina turkshunoslik adabiyot- larida bu olmoshning xam men -

ben shaklida bulganligi, boshlangich undoshning lab-lab burun tovushi m emas, balki lab-lab

jarangli b tovushi shaklida bulganligi ta'kidlanadi.

Suz urtasida xam m undoshi boshka undoshlar singari faol bulmagan, kadimturkiy. tamir -

tatar. ta°m'r, kozok. tam'r, oltoy. tam'r, uzbek, tomir; kadimturkiy. tuman - uzbek,

nugay, kumik. tuman, tatar, kozok. t`man kabi suzlar tarkibidagina uchraydi.

Suz oxirida esa asosan kii olmoshi (tatar, kumik, oltoy, kirgiz, kozok, k-balkar, yokut)

tarkibidagina sakdanganligi kayd kilinadi. Chuvash tilidagi ayrim suzlar oxirida uchraydigan

m undoshi xam n - m alma- shinishidandir: chuvash, v'r'm -uzun, midLxt — tutun, s`m - yun kabi.

N undoshi. K^adimgi turkiy tillarda bu undosh suz boshida uchramagan, lekin xozirgi turkiy

tillar xakida bunday deb bulmaydi, chunki xozirgi turkiy tillar, jumladan, uzbek tilida na,

ne, nima, necha, tatar tilida shk, nsh, narsa, boshkird tilida hi, kirgiz tilida nari kabi

suzlarning mavjudligi bunga asos bermaydi.

Suz ichida va oxirida n undoshi ancha barkaror: uzbek, ona - turk, ozarb., karaim, nugay,

kozok. ana; uzbek, sana - ozarb., k.kalpok, karaim, turkman, nugay, kumik, kirgiz, kozok,

turk. sana\ uzbek, yon - kumik, gagauz, turkman, karaim, jau, kozok, kirgiz, korakalpok.

jan, oltoy. d`an, xakas. chan\ uzbek, un - turk, turkm., ozarb., kumik, nugay, gagauz,

kalpok, uygur, kirgiz, oltoy, tuva, xakas, on, yokut. uon, chuvash, vun kabi. undoshi.

Suz boshida s undoshi xech uchramaydi.

-49-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Intervokal vaziyatda s saklanadi: kadimturkiy. jctifbi - tatar. ja°4a, yokut. satsa, kozok.

jatsa, k.kalpok. jatsa, turkm. uot/i, kumik.]atsi, k.balkar. j;otsi, oltoy. d`atsi, uygur,

jetfv, kadimturkiy. ketsesh — nugay. ketses, karaim, ketsesh, kozok. ketses, uzbek, kengash,

turkman. getsesh, tatar. kitsesh kabi. ,

s > n: kadimturkiy. sitsek(chivin) - turk. sinek, gagauz, sinek, ozarb. sinek. '

4>g >j: kadimturkiy. sotsek - kozok, nugay, tatar. cojeK. s tushiriladi: sutsek - xakas.

svok\ mutsuz - oltoy, shor. muus kabi. Suz oxirida saklanadi: uzbek, keng - uygur, kets,

karaim, kets, kumik. gets, kirgiz, kets, balkar,- oltoy. kets, yokut. kiets; uzbek, tot - tatar,

boshkird. tats, kumik^. tats, uygur, tats, kozok. tats, nugay, k.kalpok. tats, turkm. dats,

xakas, tats kabi.

R undoshi. Bu sonor undosh xam suz boshida uchramaydi. Boshka tillardan kirgan ayrim suzlarda

xam r undoshidan oldin bir unli orggiriladi,/7^l/ol tatar tilida j/pawa.7 kabi. '

Suz ichida saklanadi: uzbek, ora - kirgiz, kumik, oltoy, kozok, k-kalpok, turkman, tuva,

x,akas. ara, tatar, a ra\ uzbek, sora — tatar, boshkird. sapro, turk, kirgiz, k.kalpok,

nugay, korachoy-balkar, kumik. sara kabi.

Suz oxirida asosan barkaror: uzbek, sor - ozarb. gar, turkm. gaar, turk. kar, oltoy,

kirgiz, kozok, k.kalpok, nugay, tuva. sar, xakas}xar, tatar, boshkird. sa°r\ uzbek, yer -

turk, ozarb., kumik, boshkird. yer, tatar. jir, k.kalpok. jer, kirgiz, sher, shor. cher, chuvash,

s ip kabi.

Oxirgi r undoshi uygur tilida tushirilib chuzik unliga aylanadi: yer -]ee, sar - saa kabi.

BUGIN

Bugin suz bulinishining eng muxim elementa sifatida umum- dunyo tillari, jumladan, barcha

xozirgi turkiy tillarning universal xususiyatidir. Shunga karamasdan, suz bugini uzining

tovush tuzilishi- kurilishi jixatidan xar bir tilda uziga xos xususiyatlarga egadir.

Bugin va fonema suzning tovushlar kurilishining eng muxim birligi bulib, turkiy suzlar bir

yoki birdan ortik bugindan, bugin esa bir yoki birdan ortik fonemalardan iboratdir.

Xozirgi turkiy tillarda suz buginining bugin xosil kiluvchi elementa unli tovush

xisoblanadi, demak, suz buginlarining mikdori uning tarkibidagi unli tovushlarning mikdori

bilan belgilanadi. Noturkiy tillarda ba'zan suz tarkibida kator kelgan undosh tovush-

-50-

www.ziyouz.com kutubxonasi

lardan ayrim sonor undoshlar (tarkibida shovkinga nisbatan un, ovoz kuchli bulganligi uchun,

bunday undoshlarni ba'zan yarim unlilar xdm deb yuritiladi) xam bugin xosil kilishi mumkin,

lekin bu xususiyat turkiy tillarga xos emas.

Turkiy tillar suz tarkibida buginlar mikdori kup bulishi mumkin, lekin kup buginli suzlar

bir, ikki, uch buginli suzlarga nisbatan kam uchraydi. Gap turkiy tillardagi uzak suzlar

xakida borganda shuni aytish mumkinki, tub turkiy uzak suzlar bugin tuzilishi jixatidan

asosan V (vokal - unli), CV (sonsonant - undosh+unli), VC (unli+undosh) va CVC (undosh+unli

+undosh) tipida bulgan. Shunga kura, suzning umumturkiy bugin tuzilishi tovush tarkibi

jixatidan tub turkiy uzak morfemalarning tovush tarkibiga teng bulgan ochik (V, CV) va yopik

(VC, CVC) buginlardan tashkil topgan va keyinchalik til tarakkiyoti boskichlarida suz

buginlaridagi tovushlar tarkibida xam (VCC, CVCC) uzgarish yuz bergan.

Xozirgi turkiy tillarda arab, fors-tojik va rus tilidan kabul kilingan ayrim suzlarni

xisobga olmaganda, xozirgi turkiy tillar suz buginlarining olti turini kursatish mumkin:

1. V - bir unli.

2. VC - unli+undosh

3. CV - undosh+unli

4. CVC - undosh+unli+undosh

5. VCC - unli+undosh+undosh

6. CVCC - undosh+unli+undosh+undosh.

Eslatma: suz buginlari tarkibining turkiy tillarga noturkiy tillardan kabul kilingan

suzlar tarkibida uchramaydigan, tilshu¬noslik adabiyotlarida xiatus deb nomlanadigan bir

buginda ikki yoki undan ortik undoshlarning kelish xolati xam uchraydi, bunday model (shakl)lar

tub turkiy tillar suz buginlari uchun xos emas, bular:

CVCC - gusht, sust, daraxt;

CCVCC - sport, start;

CCCVC - spravka;

CVCCC - Marks;

VCCCC - Ernst kabi.

Birinchi tip - bir unlidan tarkib topgan suz buginlari fakat suz boshida mavjud bulib, bu

ikki kurinishga ega:

1) normal (oddiy) chuziklikka ega bulgan unlilardan tarkib topgan suz buginlari:

nugay. a-jats, turk. e-iuix, turkman. o-rats, k.kalpok. i-sh, kirgiz. u-shats\

2) chuzik unlilardan tarkib topgan suz buginlari (bular fakat kiska chuzik juft

unlilari mavjud turkiy tillarga xos bulib, bunday

-51-

www.ziyouz.com kutubxonasi

turkiy tillarda a: - aa, u: - uu kabi chuzik unlilar bir fonema sifatida karaladi va bir

bugin xosil kiladi): turkman. a:-gil, oltoy.

e.-pi (egari), turkm. o:-ti (olovi), i:-zi (izi),u:ni (ovozi) kabi.

^ Ikkinchi gurux (VC) bir unli va bir undoshdan tarkib topgan suz buginlari xam fakat

suzning boshlangich vaziyatida mavjud bulib, bular. uzbek, ok,, osh, kozok, k.kalpok, nugay.

ssh, ash, nugay. ab-di-ra, turkm. ay-gir, kumik. yes-ki, uygur, ol-ja, gagauz, yek-mek (non)

kabi. ’

Undosh va unlidan tarkib topgan uchinchi gurux suz buginlari (CV) suzning xar kanday

vaziyatida kela oladi: nugay. ba-la, k.kalpok. pi-shak, uzbek, to-gi, oltoy. che-chek,

k.kalpok. ne-ge, turk, gagauz, oltoy, kozok, kirgiz, sa-ra (kora) kabi. ’

^ Xozirgi gurkiy tillarda eng kup tarkalgan suz buginlari turtinchi gurux (CVC) undosh+unli

+undosh kurinishidagi buginlar bulib, ular suzning xar kanday vaziyatida uchraydi: ozarb.,

turk. /da, uygur, kirgiz. kun, turk, kirgiz, oltoy. sish, turk./yagm, turkm.ja. iu, kozok.

bar-gan-da kabi.

Beshinchi gurux (VCC) suz buginlari kadimturkiy. art-ta (orkada), kumik. ars-lan kabi

suzlarda mavjud bulib, bu turkiy tillar uchun kam uchraydigan xolatdir.

Nixoyat, oltinchi gurux (SVSS> tipidagi suz buginlari kullani- shiga kura chegaralangandir:

kadimturkiy. jypm-ma, sorts-tu, xozirgi gurkiy tillardagi turt, dort kabi.

Keltirilgan misollardan kurinadiki, suzning buginlarga ayafa- gilishi uning morfologik

tarkibi bilan alokador emas, chunki suz- larning morfemalarga ajratilishi grammatik xodisa

bulsa, bugin¬larga ajratilishi fonetik xodisadir.

^ Kiyoslang: fonetik bulinish - ba-la-la-ri-ma, morfologik bulinish - bola/lar/im/a kabi.

URGU

Suz urgusi xakida ran borganda, xar kanday shu soxa bilan shugullanuvchi mutaxassis xam, shu

xavda ma'lum ma'lumotga ega bulgan xar kanday shaxe xam, suz urgusiga beriladigan an'anaviy

ta'rif “suz buginlaridan birining boshkalariga nisbatan kuchlirok aytilish xodisasi degan

ta'rifga tuxtaladi. Bu xak. Xakikatan xam, urgu suz buginlaridan birining boshkalariga

nisbatan kuchlirok . aytilish xodisasi. Lekin fakat shuning uzi yetarli emas, chunki dunyo

tillari urgusi emas, fakat turkiy tillar urgusi xam juda katta munozarali masalalarga ega.

Turkiy tillar urgusi bilan XIX aerlardan boshlab rus va garb tilshunoslari kizikib kelgan.

Bu xakda juda kup amaliy manbalar

-52-

www.ziyouz.com kutubxonasi

xisobida ilmiy xulosalar xam chikarilgan. Lekin bular yetarli emas edi.

Keyingi yillarda Kozon va Peterburg fonolaboratoriyalari barcha turkiy tillardagi unli va

undosh tovushlar xususiyatlari singari bu soxada xam ma'lum natijalarga erishdi. Bu soxada

turkiy tillar urgusi maxsus (uzbek tili urgusi A.Maxmudov, turkman A.Sapaev, kirgiz

T.K.Axmatov, A.K.Aruzboev va boshkalar tomonidan) elektroakustik uskunalar vositasida

urganildi.

Suz urgusi xakida olib borilgan uzok ilmiy muloxazalar va eksperimental izlanishlar,

nixoyat, turkiy tillar urgusi xakida mutaxassis tadkikotchilarni shunday xulosalarga olib

keldi:

1. Barcha turkiy tillarda suz urgusi kuch yoki ekspirator urgudir, lekin yokut, turkman,

kirgiz tillarida kuch urgusi bilan birga ton urgusi xam mavjuddir.

2. Kuch urgusi uz intensivlik xususiyatga kura birinchi va ikkinchi darajali urgularga

ajratiladi.

' 3. Turkiy tillar kuch urgusi turkiy tillar agglyutinativ boskichga utgan davrlarda, suzlar

urtasidagi analitik kurilish urniga affikslar kelib chikishi bilan shakllana boshlagan.

4. Turkiy tillar bosh urgusining nima uchun sunggi bugin tomon siljishi xali tula

aniklangan emas.

5. Umumturkiy tillarda ikkinchi darajali urguning xosil bulishi til tarakkiyotining

keyingi davrlari maxsulidir.

-53-

www.ziyouz.com kutubxonasi

LEKSIKA

TURKIY TILLARNING LUGAT TARKIBI VA UNING TARIXIY USUV YULLARI

Tilning, jumladan, turkiy tillar va ayrim olingan xar bir tilning xdm lugat tarkibi til

kurilishining eng muxim tarkibiy kismlaridan biridir. Turkiy tillar tarkibidagi xozirgi xar

bir mavjud turkiy tilning lugat boyligi, uning kay darajada ekanligi u yoki bu xalkning

shakllanish jarayoni, turmush sharoiti xamda keyingi usish va rivojlanish tarixi bilan boglik.

Turkiy tillar dunyodagi barcha tillar singari eng kadim tillardir. Shuning uchun xozirgi

turkiy tillardagi xar bir lugaviy birlikni eng kadimgi davrlardan mavjud deb bilish kerak.

Lekin bu lugaviy birliklar eng kadimgi davrlardayok xdm tovush tomoni, xdm ma'nosi jixdtidan

u kadar murakkab bulmagan suzlar bulib, xozirgi turkiy tillarning shakplanishiga asos bulgan

usha davr urug, kdbila, kabilalar uyushmalari tillarining asosiy lugat boyligini tash kil

kilgan. Albatga, u xozirgi turkii tillar lugat boyligiga nisbatan ancha kambagal, lekin usha

davr ijtimoiy jamoalarining uzaro muomala iste'molini kondira oladigan darajadagi leksik

birliklarni tashkil kilgan. j

Ma'lumki, utmishda turkiy, mugul, tungus-manchjur kabilalar uyushmalari urtasida u kadar anik

ajralish mavjud bulmagan davrlarda bu urug, kabilalar, kabilalar uyushmalari leksik jixatdan

uncha uzok bulmagan turli laxjalardan aloka vositasi sifatida foydalanib kelganlar. Bu

laxjalarning leksik katlami deyarlik ularning barchasi uchun ma'lum umumiylikka ega bulgan:

Turkiy xalklarning tarixiy tarakkiyoti jarayonida ayrim turkiy kabila va kabilalar

ittifoklari boshka kabila va kabilalar ittifoklariga nisbatan iktisodiy rivojlanishi kulay

bulgan xududlarda uz mustakilligi va kisman xukmronlik xolatini uzokrok saklab turgan.

Bunday kabilalar uyushmalari shu davrlarda atrofidagi boshka mayda urug va kabilalar uchun xam

ma'lum umumiylikka ega bulgan madaniyat xamda til ayrimliklarini shakllantirish va

rivojlantirishga

turk

buga//butsa

bol

tala//dala

mugul

buxa

bol

d`alats

tungus-manchjur

buxa//buxu

bola

tala kabi.

-54-

www.ziyouz.com kutubxonasi

ulgurganlar. Kabilalar ittifoklarining ijtimoiy turmush va yashash sharoitidagi xar xilliklar

ularning til xususiyati, xususan, lek- sikada xam uz ifodasini topgan, bir-biridan u kadar

uzok bulmagan tilning umumturkiy asosiy lugat katlami saklanib kolgan til uyushmalarining

vujudga kelishiga sabab bulgan. Xozirgi chuvash tilining shakllanishiga asos bulgan kadimgi

bulgor tillari guruxi; xozirgi Sibir` tillariga asos bulgan kadimgi uygur; oltoy, xozirgi

turk, ozarbayjon, turkman, gagauz tillariga asos bulgan ugiz; uzbek, uygur tillariga asos

bulgan korlik va tatar, kozok, korakalpok, nugay tillariga asos bulgan kipchok tillari

guruxi va bu til uyushmalaridan chetda kolgan kichik-kichik kabila xam elat tillari ana shunday

tillar bulgan. Bu tillar umumturkiy asosiy lugat katlamini saklagan xolda xar biri uziga

xos tarakkiyot jarayonini boshdan kechirgan.

Xozirgi turkiy tillarning umumiy lugat tarkibiga nazar tashlaganda shuni kurish mumkinki,

ayrim olingan xar bir turkiy tilning uz va uzlashgan katlami mavjud bulib, shunga kura

ularni kiyoslashda xam bunga amal kilishga tugri keladi:

1. Turkiy tillar leksikasining uz katlami.

2. Turkiy tillar leksikasining uzlashgan katlami.

TURKIY TILLAR LEKSIKASINING UZ KATLAMI

Turkiy tillarning uz leksik katlamini kadimturkiy suzlar yoki tub turkiy suzlar tashkil

kiladi. Bu suzlar ayrim fonetik va semantik ayrimliklarni xisobga olmaganda barcha turkiy

tillar uchun umumiy va turkiy tillarni kiyoslash uchun asos buladigan suzlardir.

Umumturkiy suzlarni kadimiyligi, xududiy tarkalishi va chegaralanishi, tovush va ma'no

birligidagi umumiylik va boshka xususuyatlariga kura kuyidagicha tasniflash mumkin:

1. Turkiy tillarda karindoshlik atamalari.

2. Turli xayvon va jonivorlar atamalari.

3. Odam, xdyvon va parrandalar jismoniy a'zolariga oid nomlar.

4. Usimlik nomlari va ularning a'zolariga oid atamalar.

5. Jugrofiy va samoviy tushunchalarni anglatuvchi suzlar.

6. Tabiat xodisalarini ifodalovchi atamalar.

7. Narsa, xodisa, vokea, xarakat, belgi va mikdor nomlari, shaxe va surok ma'nosini

anglatuvchi kadimgi suz va atamalar.

Karindoshlik atamalari xozirgi turkiy tillar leksikasining eng arxaik katlamidir.

Karindoshlik atamalari kon-karindoshlik,

-55-

www.ziyouz.com kutubxonasi

I

t

oila-nikox,, ota urugi va ona urugiga doyr shaxslar xamda ularning yosh xususiyatlariga kura

farklanadi.

Xozirgi turkiy tillarni karindoshlik atamalarining kaysi turkiy tilda kanday kullanishiga

kura kiyoslashning ancha murak- kabliklari mavjud, chunki ayrim tillarda bir karindoshlik

tushun- chasini ifodalovchi suz turli shakl va kurinishlariga (masalan, tatar tilida bobo —

baba, abiz, ata, babay, babakay; momo — bi, deu, eni, abiz ana, beki, ebi, ebekey, uzbek

tilida ona - ena, aya, oyi, acha, apa kabi) ega bulsa, ayrim tillarda bir atama ikki va

undan ortik ma'no xam anglanishi mumkin: uzb. aka, kozok. oga, tatar, aga, kirgiz, aga

shaklida kullanilgani xolda korachoy-balkar. ata (ota), chuvash tilida pichche kabi ifodalanadi.

Bu xususiyatni turkiy tillardagi ana (ona) suzi misolida yanada yakkolrok kurish mumkin:

1) ona suzi ozarb., gagauz, kozok, korakalpok, tatar, turk, uygur tillarida ana,

uzbek tilida ona shaklida kullanib, ayrim fonetik ayrimliklarini xisobga olmaganda,

kadimturkiy ana shakliga xam fonetik, xam ma'no jixatdan teng keladi;

2) oltoy, kozok, korakalpok, kirgiz, tuva, turkman tillarida asosan ene shaklida

bulib, tatar. eni//enne, xakas. ine//iney, turk, chuvash tillarida ana//anne shakllari

mavjud;

3) kozok, korakalpok, tatar, uygur tillarida ana//ene//inr shaklida kullanib, birinchi

ana _shakli ona mazmunida ishlatilsa, ikkinchi ene//ine shakllari ona emas, saynona ma'nosida

kullaniladi;

4) ona suzining turli tillardagi xar xil variantlari uzining semantik differentsiyasiga

xam ega: korakalpok, kirgiz, ene - ona; chuvash, anne — ona, tuva. ene — opa, xola, eney —

momo, kozok. vne — saynona, turkman. ene - ona, momo, xakas, iney - xotin, ayol kabi.

Kipchok gurux tillarda ona (va yana ayrim) karindoshlik atamasining chakirish, undash shakli xdm

uchraydi, bu atamaning turli variantlari bu ma'noda ishlatilganda kupincha suz neGtaida -y

undoshi ortgiriladi: iney, aniy kabi. Uzbek tilida xdm “onasi” shu ma'noni anglatadi.

Yana kuyidagi karindoshlik atamalarini kiyoslang:

ota apa dayi gadin kelin kayin

ozarb. ata apa taay kadit kelen gayin

oltoy ata apa dayi katin kelin kry(y)n

boshkird ata apa dayi satin kelin say( i )n

kozok ata apa dayi sadin kelin kryin

k-kalpok ata apa tay kadip kelin sayin

Kirgiz ata apa dayi katin kelin sayin

-56 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Jadvaliing davomi

KUMIK ata apa dayi xatin kelin ch sayin

nugay ata apa mauv kadin kilen sayin

tatar ata opa dayi xatin delip sayin

turk ata apa dayi xotin gelin sayin

turkman ota opa toga xotin kelin gayin

uzbek ata apa toga hamyn kelin sayin

uygur ata apa daysh xatin kin say( i )n

xdkas ada,baba appa tay - kinnit sayin

chuvash atte - taay - ¦ kiyit xatagi

yokut - — dayika kari gelin kilin

gagauz ata uchba daay kat sayin

tuva apa toga xotin gelin kayin

Kon-kardoshlik, ota va ona urugiga kura karindoshlik nom¬lari asosan kadimgi shakllarini

saklab kolgan, bu leksik kiyoslashning asosini tashkil kiladi. Bunda shunga xam e'tibor berish

kerakki, bu soxdtsagi atamalarning ayrimlarida (acha//ej;ye, apa//aba, aga, urug, yegen,

bala, er, kadin//xotun, kuda kabi) xozirgi turkiy tillarda xam uz utmishdoshi mugul tillari

bilan alokadorlik sezilib turadi. Masalan, boshkird tilidagi (yeyenser < yeyen - nevara,

buleser < bulla - amaki suzlaridagi) -sarI-ser mugul tili elementlarining ayrim turkiy

tillardagi koldiklaridir.

Turli xayvon, jonivor, parrandalar va ularning anatomik a`zolari atamalari eng kadimturkiy

nomlar bulib, ularning xar biri, bir tomondan, tur, jins,.yosh xususiyatlariga kura rang-

barang- likka ega bulsa, ikkinchi tomondan, davrlar utishi bilan fonetik va semantik

xususiyatlariga kura xam turli ayrimliklarni kasb etgan. Shubxasiz, bunga turli turkiy

tillarga noturkiy tillarning ta'siri xam sabab bulgan.

Umumturkiy am (ot)//yilk;i suzi kadimturkiy tilda kelib chikish jixatidan mugul, tungus-