Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

sok (ur) -sook (sovuk), suk

(chorlamok) - suuk (suyuvdik), jp (uzok)-uur (uya), dun (tun)-guun (kecha)

it (it) iit (tovush), chiri (yoritmok) - chirii (yorugi) kabi.

¦26-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Chuzik unlilar xozirgi barcha turkiy tillarga mansub bulmay, asosan, yokut, turkman va boshka

ugiz gurux tillarda, tuva, xakas, shor, oltoy tillarida saklanib kolgan, buni kuyidagi

misollarda kurish mumkin:

Chuzik a: unlisining kadimgi turkiy shakli xozirgi turkiy tillardan fakat turkman va yokut

tillarida uchraydi:

kad. turk turkman turkman yokut uzbekcha

ia:3 ja:3 sa:s yoz (fasl)

ta:sh da:sh ta:s togi

kr:z ga:z xa:s goz

ka:n ga:n xa:n k,on

ba:r ba:r ba:r bor (mavjud)lik

ka:r ga:r xa:r sor

a:ch a:ch a:s dch (lik)

Chuzik a: unlisi boshka ayrim turkiy tillarda ikkilamchi chuzik; a: unlisi sifatida, ya'ni kup

buginli suzlar tarkibidagi ayrim undoshlarning kiskarishi natijasida xosil bulgan chuzik unli

sifatida uchraydi: gagauz, xakas, tuva, shor. a:r < agir (ogir), a:z < agiz (ogiz), xakas,

aza.m < azagim (oyogim), pa:r < bagir, gagauz. sa:r < sagir (kar) kabi.

Boshka barcha turkiy tillarda bu chuzik unli turli sabablarga kura kiskarib, odatdagi (kiska)

a unlisiga aylanib kolgan: turk, oltoy, sumik tash, nugay tas, kozok, k-kalpok, xakas, mac,

karaim, k.balk., uygur, tosh, ozarb. dash, ozarb. gar (kor), turk. krr, kirgiz, kar, oltoy,

kumik, uygur, kar kabi.

Chuzik z: unlisi xozirgi turkiy tillar tarkibidagi kadimturkiy uzak suzlarda deyarli kam

uchraydi, buni fakat turkman tilidagi be:sh (besh), ge:p (shakl, model`), yokut tilidagi kiep

(kep > ke:p) kabi sanokli suzlar tarkibidagina uchratish mumkin. Boshka Xollarda kadimgi

chuzik e: unlisi deyarlik xamma xozirgi turkiy tillarda yo diftong yoki oddiy odatdagi e

unlisiga aylanib kolgan.

e: > ie. Bu xolat fakat yokut tiliga xos: turkman be:sh, uyg. besh, yokut. biesh (besh); uyg.

kets, yokut. kiets (keng); uyg. kech, yokut. kiekz (kech); uyg. eg, yokut. ieg (egmok); uyg. ber,

yokut. bier (bermok) kabi.

e: > i: . Bu uzgarish xam fakat turkman tilida uchraydi: uyg. el, * turkman. i:l (el); uyg.

bel, turkman. bi:l (bel) kabi.

e: > e. Deyarli xamma turkiy tillarda ya: unlisi odatdagi e unlisiga aylanadi: uyg. besh,

bel, turk. kep, tatar, kits va x k.

-27-

www.ziyouz.com kutubxonasi

„ Chuzik o: unlisi fakat turkman tilida yo:l, o:n, yo:s, bo:l kabi suzlar tarkibida

uchraydi. Boshka xollarda:

o: > uo. Turkman. o:t, yokut. uot\ turkman. yo:l, yokut. suol; turkman. bo:r, yokut. buor

(loy); turkman. o:n, yokut. you kabi. ’

o. > o. Deyarli xamma turkiy tillarda ch^zik o: unlisi odatdagi o unlisiga aylanadi:

nugay, kozok, k-kalp., uzbek, turk, kumik, kirgiz, xakas, uygur, ot (olov); turk. j'ok,

ozarb. jox, kumik, gagauz, karaim, nugay. jof$, kozok» k*kalp., kirgiz, shots, uzbek, yuts

kabi.

Bu unli ayrim turkiy tillarda suz tarkibidagi ayrim undosh tovushning kiskarishi natijasida

ikkilamchi chuzik o:: - oo unlisiga aylanadi: kirg. too - tog, boo - bog, oos - ogiz\

gagauz, dooru - dogru (tugri); oolu — oglu (ugli); oltoy. oos - ogiz; kirgiz, oor - ogir,

boor - bovir - bagr kabi. ’

Yokut tilida uol (ugil), uos (ogiz), suon (semiz) tarzida chuzik o: unlisi diftong uo

tovushiga aylanadi.

Chuzik v: unlisi xam kadimturkiy shaklida fakat turkman tilida saklanib kolgan: gv:l (kul),

gv:k (kuk), bv:l (bulmok), kv:n (teri), dv:sh (tush, kukrak), sv:k (sukmok) kabi.

v: > uv. Yokut tilida:

kad. turk. turkman yokut uzbekcha <

kv:l gv:l kuvl kul

tv:sh dv:sh tuos tush

kv:k gv:k kuok kuk

sv:k sv:k suox sukmok;

tv.rt dv:rt tuvt turt

Chuvash tilida kadimturkiy v: ayrim suzlar tarkibida -'va shaklida uchraydi: kadimturk. ke:k,

chuvash, k'vak (kuk); kadimturk. tv:rt, chuv. t'vad' (turt) kabi.

v: > v. Bu xolat deyarlik xdmma turkiy tillarga xos: kv:k (kuk) > turk. gvk, kozok, oltoy,

kirgiz, kvk, uzb., nugay. kvk, kumik. gvk; kv:l (kul) > uygur, K-Kalp. kol, ozarb. gvl;

tv:rt (turt) > kumik. dvrt, kirgiz, tvrt, oltoy, k.balkar. tvrt, uzbek, turt (tert) kabi.

Bu chuzik unli xamma x,ozirgi turkiy tillarda ikkilamchi chuzik unli sifatida va kup buginli

suzlarning keyingi buginlarida uchramaydi.

-28-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Chuzik u: unlisi suz boshida turkman va yokut tillarida saklangan: kad.turkiy. tu:z (tuz),

turkm. du:z, yokut. tu:s\ kad.turkiy. bu:z (muz), turk. bu:z, yokut. bu:s\ kad.turk. ku:rig

(kuruk), turkm. gu:ri, yokut. ku:r kabi.

Suz tarkibidagi ayrim undoshlarning kiskarishi natijasida ayrim turkiy tillarda ikkilamchi

chuzik J»: unlisi xosil bulgan: gagauz. buu - bug, kuumaa - kovmaga (kuvlamokka), suuk -

soguk, (sovuk), uuldamaa

- uguldamaga (uvullamok), kirgiz, tu: - tug (bayrok), alu: - alig (olmok), kirgiz,

su:, yokut. u:l, kirgiz. tu:ra - tugra (tugri) kabi.

Boshka barcha xozirgi turkiy tillarda bu chuzik unli odatdagi kiska u unlisiga aylangan:

uygur, muz, k.balkar. buz, karaim, gagauz, buz, xakas, pus, kirgiz, uzbek, muz kabi. .

Chuzik u: unlisini xam fakat turkman va yokut tillarida uchratish mumkin: kadimturkiy. su:t,

tukman. su:t, yokut. uut, kadimturkiy. jy.-z, yokut. su:s (yuz), ku:ch, yokut. ku:s kabi.

Bu unlining xam ayrim tillarda diftong xolati uchrasa, turkm. gu]ch (kuch), tofalar. yjui

(uch), turkm. cyjm (sut) kabi, gagauz tilida ikkilamchi chuzik shakli mavjud: buuk - buyuk

(buyuk), duun - duyun (tuy), uusek - yuksek (yuksak), uusus - oksuz (yetim), buun - bugun

(bugun) va b.

Chuzik i: unlisi va chuzik i: unlisining xam ayrim kurinishlari turkman va yokut tillaridagina

saklanib kolgan: turkm. gi:z, yokut. ki:s (kiz), turkm. gi:r, yokut. ki:r, turkm. di:sh,

yokut. ti:s kabi. .

Sifat belgilariga kura turkiy tillarda unli fonemalarnyng eng muxim farklantiruvchi

belgilari tovush xosil kilishda ogizning ochilish darajasi (keng, urta keng, tor), tilning

xolatiga kura paydo bulish urni (old kator - yumshok, orka kator - kattik) va lablarning

ishtiroki (lablangan, lablanmagan) asosga olinadi.

Xozirgi turkiy tillarda artikulyatsion jixatdan unli fonema- larning ogizning ochilish

darajasiga kura farklanishi ularning eng asosiy sifat belgilaridan biridir. Shuning uchun

unli fonemalarni bu jixatdan tasnif kilish xamma turkiy tillarda bir xil emas, chunki turli

turkiy tillarda xar bir unli xar xil vaziyatda paydo buladi: uning uchun ularni uzbek tili

unli fonemalari tasnifidagi kabi tor, urta keng, keng unlilar sifatida emas, balki tor,

yarim tor, urta keng, yarim keng, keng kabi unlilarga ajratishga tugri keladi, buni turkiy

tillardagi turli unlilarning paydo bulish jarayoni takozo etadi.

Fikrni oydinlashtirish uchun buni xozirgi uzbek tilidagi adabiy-orfografik olti unli

vositasida shunday tushuntirish mumkin:

-29 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

tor unlilar: i, u

URta keng unlilar: e, u

keng unlilar: a, o

ZZZZ-.bu jtotla" ta™if" ch*™™

kuiidagicha tasnif kilinadi: ’ ’u' u’ i> i)

korachoy,U b a lk o r'tml^ida: KZraGaS’ Tuva’ kirgiz,

keng unlilar: a, e, og 0. tor unlilar; u, u, i, i;

2) ozarbayjon, boshkird tatyag.

keng unlilar: a, e, o, v. ’ ’ 3 s tillarada

Urta keng unli: e. tor unlilar: i, u, u.

3) boshkird, tatar, ch u v a sh tillarida- keng unlilar: a, e. R la'

yarim tor unlilar: i, o, v. tor unlilar: i, u, u

4) k o z o k tilida: keng unlilar: a, e, o, v. yarim keng unli: e. yarim tor unli: i,

u. tor unli: i, u.

5) x. a k a s tilida: keng unlilar: a, e, o, v. yarim tor unlilar: i. tor unlilar i,

u, u.

-30-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Misollar:

kad.turk ozarb. turk turkman yokut uzbek

egiik eshik eshik ishik - eshik

keng gets egets ging kieng keng

kech gech gech gich kiesa kech

pesh besh besh besh bies besh

Yana kisslang. tatar. k,ish (kish), til (tsh), baz (b'z), it (it); chuvash, tip (yer), Kip

(kirmok), sor (yuz), kvr (kuz); tatar, toz (tuz), kesh (kush), boz (muz), set (sut) kabi.

Paydo bulish urni (tilning vaziyati)ga kura unli fonemalarning old kator (yumshok) va orka

kator (kattik) unlilarga ajratilishi turkiy tillar unli fonemalarining ikkinchi muxim

farklantiruvchi belgisidir. Shunga kura turkiy tillar unlilari uz karama-karshi juftlariga

ega bulgan old kator yumshok va orka kator kattik shakllariga ega: a-e, o-v, u-u, i-i kabi.

Xozirgi uzbek adabiy tili unlilari (i, e, a, u, u, o) paydo bulish jarayonida tilning

vaziyatiga kura garchi, old kator (til oldi: i, e, a) va orka kator (til orka: u, u, o)

unlilariga ajratilsa xam, bu unlilarning barchasi kattik-yumshoklik juftlariga ega emas.

Turkshunoslik adabiyotlarida bunga sabab uzbek tilida unlilar uygunligi (singar¬monizm)

xodisasining yukolganligi deb kursatiladi. Shuning uchun uzbek tili unlilari odatda, yukori

kutarilish (i, u), urta kutarilish (e, u), kuyi kutarilish (a, o) unlilariga ajratiladi.

Sakkiz unlili barcha xozirgi turkiy tillarda unli fonemalar kattik va yumshok juftlariga ega

bulib, bu juftlik (fark) ma'noni farklantirish xususiyatiga ega emas, Kiyoslang: ozarb. okuz

va v kuz (xukiz), yu va yu (yuvmok), boshkird. aci va es1 (achchik), az va ez (oz), atsrin va

ek,rin (tinch), kozok. shay va shey (choy), kryt va szyt (kaytmok), turkm. ajm va e]t, uygur,

uka va u ka, jf ayda va ueyde, boshkird. bayram va beyrem, ayran va eyren, kirg. yash va

yesh, tatar, yomshak va yomshek, chuvash, semez, turkm. dirnats, chuvash, cherne, turkm. yatsi va

ozarb. yeni, uygur, bulut va chuvash pelet, turkm. sekiz va yokut. agis va boshk-

Turkiy tillar unlilarining uchinchi farklantiruvchi belgisi lablanish va lablanmaslik

xodisasining mavjud yo mavjud emas- ligidir. *

Ayrim xolatlarni xisobga olmaganda, sakkiz unlili turkiy tillarning barchasida lablanmagan

(a, e, i, i) unlilar uz lablangan (o,

-31-

www.ziyouz.com kutubxonasi

ye' * V) jUFtlaRiga ega. Bu urinda shuni aytish kerakki, turkshunos tilshunoslar urtasida uzbek

tilidagi y (o) tatar va boshkird tillaridagi v unlisiiing lablangan yoki lablanmaganligi

muGa r idir. Bu tillardagi a (o) unlisining lablanish sababini ba'zi tilshunoslar shu

tovushning suz tarkibidagi vaziyatidan deb x,isoblasa ba'zilar uzbek tilidagi a (o)

unlisining lablanishiga tojik chuvash shliga marin, ozarbayjon tiliga tat, talish tilining

ta'siri sabab bulgan, degan xulosaga keladilar.

YANa shuni aytish lozimki, lablanish-lablanmaslik

k^“kG TURKII ™LLaRDa WM bZRKaR0R EMZS- BUNI ™

1. Lablangan unlilarning lablanmagan unliga aylanishi (dela¬bializatsiya xodisasi):

ba'zi tatar tili shevalarida is -uch(uch), sit - sut tish - tesh- balkar tilida Mistafa -

Mustafo, biyil-bu yt birda - bu yerda; turkm. xinar - dunar, dishek - dushek (tushak); tuva’

bida bottsa; yekut. sirit - serit (yurmok); nugay. bitv - buzav (buzok) kabi xollarda

uchraydi.

(¦ 2‘ Suz taRkibiDagi vaziyatiga kura lablanmagan unlining blangzn unliga ailanishi

(labializatsiya xodisasi): ozarb. boba - baba (bobo), barmog - barmag (bormok); uygur, bova]

- baba (bobo) MOMUJ -mama] (momo); xakas, obom - abam (akam), pobom - pabam (otam};’

turkm. iuvash - iavash- yokut. xotun - xatun, xomus - xamus (kamish • uygur, chirik - churuk;

uzb. ipak, tukm. yupak kabi. 1kamish),

Xozirgi turkiy tillardagi unli fonemalarning sifat bel¬gilariga kura xususiyatlarini yana

kuyidagi misollar asosida kiyoslang Kiska a unlisi deyarlik barcha turkiy tillarda satslangan:

turk

W «1*»". kirgi, nugay, kozok, oltoy, tor’

am, turk, ozarb., turkm., k.-balk, karaim, gagauz, kirgiz kumik tui bash*. kozok, _i?g„y,

k-kalpok, yekut. ^Garb ^

ol7o1'.xi. NUGSH' GZGaUZ' KaraIM- Ka3' adkas- ye*ug. xas,

„YG. * > a: K030K- ba^iR' kirgiz, batsir, kumik, tuva, turk, turkm ugai. bshir, tatar,

baokir, boshkird. baotsir; kad.turk. sara, kirgiz’ kozok, nugay kumik, turk. krra, tatar,

saora, boshkird. shora. ’ ’

pi. ^ “ >k kadimturkiy. bash, uzb. bosh, bat > bot, tang > tong ash > osh, bashats > boshots, uzats

> uzok;. ’

“G™ ™- "“»• taR' (tortmok) - tuva. „sht, yat kozok. \ibT:?*shtR " mhLmP'J“

,uvash' sir-

-32-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kirgiz, oltoy, yokut tillarida lab garmoniyasi tufayli keyingi buginlardagi a unlisi o

unlisiga aylanishi mumkin: orta - orto kabi.

K^iska e unlisi suz boshida ozarbayjon, x,ozirgi uygur, tofalar tillarida saklangan:

kad.turkiy. kel - uyg. kel, ozarb. gel; kes (kesmok)

- ozarb. kes, uygur. kes\ teg (teg) - ozarb. deg, uygur, teg; sen (son) - ozarb.

sen, uygur, sen.

e > a tats (tong) - ozarb. ten, chuvash, tan; sep (sep) - chuvash, sap. e > ye: kel (kel) -

turk. gel, k.kalp. kel, kumik, k yel, uzb. kel, kirg. kel, nugay, oltoy, tuva, k-balk. kel;

kes (kesmok) - turk, turkm., gagauz, oltoy, tuva, nugay, kirgiz, kozok. kes, kumik. gas.

'

e - i: et (gusht) - tatar, it, boshkird. it, \akas. it; er (er) - tatar, boshkird,

xdkas. ir; el (el) - tatar, boshkird, xakas, il; sez (sez) - tatar, siz, boshkird. hue,

xakas. sie, chuvash, sis.

Kiska o unlisi deyarlik barcha turkiy tillarda shu shaklda saklangan, ok, - yokut. ox, ozarb.

ox, shor, turkm., turk, kirgiz, nugay, uzbek, uygur, karaim, oltoy, kozok. ok,; ot (ut) -

yokut, turkm., kumik, uygur, turk, oltoy, kozok, nugay, uzbek, ot. ,

o > u: totsiz (tukkiz) - tatar, boshkird, chuvash, tugiz; ot (ut) - tatar, ut, boshkird. ut,

chuvash, ud`; ton; (tuk) - tatar, tuk,, boshkird. tuts.

Kiska v unlisi suz boshida ozarb. turk, turkman, uygur, k- balkar, gagauz, karaim, kozok,

k-kalpok, nugay, kumik, tuva, xakas, shor, yokut tillarida kadim turkiy shaklda saklangan: vl

(u) - vl; kvr ¦ (kurmok) -kvr; yevz (suz) - yevz kabi.

v > u: kvp (kup) - tatar, kup, boshkird. kup; vch (uch) - tatar, ush, boshkird. us; kvr

(kurmok) - tatar, kur, boshkird. kur.

v > o: krim-tatar tilidagina uchraydi: kvy (kishlok) - koy, kvz - koz, kel - kol, vz - oz

kabi.

Chuvash tilida x,ar xil: v > u: kvz - kus, v > ': gvk - k'k, e > i: kepur - Ki6ep, v > i:

bez - pir.

Kiska u unlisi suz boshida deyarlik kup turkiy tillarda kadimgi shakli saklangan: kush - turk.

kush, ozarb. gush, n)tay. kus, turkman. eyui, kumik. kush, karaim, xyui, gagauz, kush, kirg.

kugi, nugay. kush, tuva. kush, xakas, xus, yokut. kus; kum (kum) - turk. kum, ozarb. gum,

xakas, xum.

Ayrim turkiy tillarda u unlisi umumturkiy u va i tovushlari oraligidagi keng, kiska '

unlisiga aytsangan: uzats - turk, ozarb, kumik, nugay, kirgiz, uzats, tatar, 'zats;, boshkird.

u'zats, kozok. 'zak;, nugay. 'zak;, k-kalpok- 'zak; uch (uchmok) - tatar, 'sh, boshkird. 's,

kozok. ii, k-kalpok,

-33-

www.ziyouz.com kutubxonasi

nugay. ish, chuvash, v`s; tut (tutmok) - tatar, boshkird, kozok, k-kalpok nugay. t`t.

Kiska u unlisi suz boshida ozarbayjon, turk, turkman, kumik, kirgiz, balkar gagauz, karaim,

oltoy, x,akas, shor, uygur, va yokut tillarida uz x,olida saklanadi. Kiyoslang: kad. turkiy.

kul (kulmok) — kirgiz, kul, uygur, kul, turk. gul, turkman. gul, yokut. kul, x,akas. kul;

]urek (yurak) - nugay. ]urek, balkar, jurek, turk. ]urek, ozarb. urek kirgiz, jurek.

u>yo:

kad.turk tatar bo*pkird k;ozok k-kalpok nugay ' uzbek

kun kyon kyon kyon kyon kyon kun

kul kyol kyol kyol kyol kyol kul

tush tyosh tyosh tyos tyos tyos tush

kush kyosh kyosh kyos kyos kyos kuch

U>U- Krim-tatar til i da/uz -]uz, uch-uch shaklida uchraydi.

Kistsa i unlisi suz boshida deyarlik x,amma turkiy tillarda saklangan: sil (soch) - turk.

k,il, ozarb. gil, turkm. gil, uygur, ^`(l), gagauz, sil, x,akas. xil, tuva. xil, yokut.

sil; sizil — turk. sizil, turkman. gizil, kumik. sizil, oltoy. sizil, yokut. sipil, ozarb.

gizil (uzb. oltin). i

i > `. Kadimturkiy. sish - turk. kish, ozarb. gish, x,akas. xis, tatar, s`sh, boshkird. s`sh,

kozok. k`s, uzbek, s`sh, k.kalp. s`s, nugay. s`s; sizil (kizil) - tatar, s`z`l, boshkird.

s`z`l, kozok. s`z`l, k.kalp. k`z`l uzbek, s`z`l. '

i > ': Bu fakat chuvash tiliga xos. Kiyoslang: karaim, sichtsir, \akas. xiskir, chuvash, k'sk'r;

salin - chuvash, xul'n, siz - x'r.

Kistsa i unlisi suz boshida asosan saklangan: ich - yokut, •turkman, ozarb., kumik, oltoy,

gagauz, karaim, kir, tuva. xir. ’

i > i (juda kiska): turk. kir, yokut. kir, kumik. kir, oltoy. kir, tatar. Kip, boshkird.

Kip, kozok. Kip, k-kalp. Kip, nugay. Kip, x.akas. Kip; bil

- tatar, big, boshkird. big, kozok. bi, k.kalp. bi, nugay. 6ui, chuvash, nil x,akas.

nin. ’

i < I (reduktsiyaga uchragan): uzbek tilidagi bilan (blan), birok; (brok), sira (sra), biz

(bz), siz (sz) kabi.

-34-

www.ziyouz.com kutubxonasi

I

UNLI TOVUSHLARNING UYGUNLASHISH XDTSISASI (SINGARMONIZM)

Kup buginli suzlar tarkibidagi unli tovushlarning bir-biriga uygunlashuvi (moslashuvi-

singarmonizm, unlilar garmoniyasi) turkiy tillarda tarixiy xodisa bulib, tarixiy manbalarga

kura kadimgi turkiy tilda xam suzning birinchi buginidagi unlilarning sifatiga kura keyingi

bugindagi unlilar asli kanday bulishiga karamasdan uz kiyofasini uzgartirgan, sifat jixatdan

birinchi bugindagi unli tovushga moslashgan. Suzning birinchi buginidagi unli tovushning

sifatiga kura keyingi bugindagi unli tovushlarning sifat jixatidan uxshashligiga unli

tovushlar uygunligi, singarmonizm deyiladi.

Demak, suzning keyingi buginidagi unli tovushlarning old kator yo orka kator, katgik yo yumshok

bulishi aynan shu suzning birinchi buginidagi unlining sifatiga - old yo orka kator, katgik yo

yumshok bulishiga boglik: kozok, k kalpok, kirgiz, adamnar, kvldvr, soldor kabi.

Xozirgi turkiy tillarda unlilar uygunligi barcha turkiy tillarda saklanmagan. Bu x,odisani

chuvash va uzbek tillarining tarixiy tarakkiyot jarayonida kurish mumkin. Masalan, xozirgi

uzbek adabiy tilidagi suzlarning uzak va kushimchalaridagi unli tovushlar moslashish

xususiyatini yuko’ggan: adamlar emas, odemler, atlar emas, otlzr kabi. X,°zirgi uzbek

adabiy tilida singarmonizm xodisasining mavjud emasligiga asosiy sabab xozirgi uzbek

adabiy tilining singarmonizmlashmagan uzbek dialektlari asosida tarkib topganligi deb

karaladi.

Turkiy tillarda unli tovushlarning uygunlashishi ikki asosga ega:

1. Tanglay uygunligi (palatal singarmonizm).

2. Lab uygunligi (labial singarmonizm).

Tanglay uygunligi turkiy tillar fonetikasida eng kadimgi Xodisa. Tanglay uygunligi karaim

va uzbek tillaridan boshka xamma turkiy tillarda mavjud. Karaim tilida tanglay

uygunligining yukolishiga unli tovushlarning tanglay uygunligi urnini undosh tovushlar

assimilyatsiyasi egallaganligi sabab kilib kursatilsa, uzbek tilida palatal singarmonizmning

mavjud emasligiga nokarindoSH tillar (xususan, tojik tili) substrati (chatishmasi) sabab

bulgan deb kursatiladi.

Tanglay uyguiligida:

a) agar suz tarkibidagi unli yumshok tanglayda xosil buladigan orka kator kattik unli

bulsa, kushimchalar tarkibidagi unlilar xam

-35 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

1

shunga muvofik orka kator, yumshok tanglay, kattik unli buladi: tuva. atlar, bashlar, kozok,

k.-kalpok. attar, bastar kabi;

b) agar^suz uzagidagi unli tovush old kator, kattik tanglay, yumshok unli bulsa,

kushimchalar tarkibidagi unli tovushlar xam shunga muvofiklashadi, moslashadi: itler, itter,

iller,_ilder kabi.

Buni yana shu bilan izo\lash mumkinki, masalan tuva tilida butun kushimchalar uzining kattik va

yumshok shakllariga ega: kuplik kushimchalari -lar//-ler, -dar//-der, tar//-ter, -nar//ner\

kelishik kushimchalari -ga//-ge, -ka//-ke, -dan/Aden, -tan//-ten, -da//-de, -ta//-te, fe'l

shakllari -gan//-gen, -kan//-ken va x,.k. Bulardan kattik unlili kushimchalar kattik unlili

asoslarga, yumshok unlili kushimchalar yumshok unlili asoslarga kushiladi.

Yana kiyoslang:

shaxe tuva uzbek xakas

I. a'dimni otimni adimni

P. a'ditsni otingni ading'ni

III. a'din otini adin

I. a'divisti otimizni adibisti

I. a'ditsarin otingizni. adinzarni

III. a'din otini adin

Lab uygunligi (labial singarmonizm) suzning uzagidagi unli tovushning lablangan yo

lablanmaganligiga boglik. Agar suz uzagida lablangan unli bulsa kushimchalar tarkibida xdm

lablangan unlilar, aksincha, suz uzagida lablanmagan unli bulsa, shunga muvofik kushimchalarda

xam lablanmagan unlilar moslashadi. Tildagi ana shu fonetik xodisaga lab uygunligi deb

yuritiladit Masalan, kirgiz. so]on (kuyon), sushtu (kushni), tuva. sudutstu (kudukni), xoldu

(kulni) kabi.

Unli tovushlarning lab uygunligi tanglay uygunligidan keyin paydo bulgan, shuning uchun lab

uygunligi darajasi lab uygunligiga ega bulgan *amma turkiy tillarda bir xil emas. Buni

kuyidagi misollarda kurish mumkin:

tuva oltoy kirgiz xakas uzbekcha

xoldu koldi koldu xolni kulni

kvldu koldi kvldu kvlt kulni

kuduktu kudukti kuduktu xuduxti sudutsni

-36-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Jadvalning davomi

xuldu kuldi, kuldu kuld1 sulni

xolda koldo koldo xoldo sulda

xvlde kvldv kvldv kvlde sulni

kudukta kudukta sudutsta xuduxta sudutsda

xulde kulde kulde kulde kulda

Misollardan kurinadiki:

a) tuva tilida suz uzagidagi keng va lablangan unlilardan keyin kushimchadagi tor

unlilar lab uygunligiga ega bulgan, keng unlilar esa bu xususiyatga ega bulmagan,

uygunlashmagan;

b) oltoy tilida suz uzagidagi lablangan keng unlilardan keyin xam, tor unlilardan

keyin xam tor unlili kushimchalar uzakka uygun¬lashmagan, keng unlili kushimchalar keng unlili

uzakka uygunlashgan, tor unlili uzaklarga uygunlashmagan;

v) kirgiz tilida bitta sudutsta suzidan tashkari barcha suzlar- dagi kushimchalarning

unlilari keng va tor unlilar bulishidan kat'i nazar uzakdagi unlilar bilan uygunlashgan;

g) xakas tilida keltirilgan misollarning birortasida xam lab uygunligi sodir

bulmagan.

Keltirilgan misollar yana shuni ta'kidlaydiki, kirgiz tilida unlilar tula, kuchli lab

uygunligiga ega: oshv, jypaK, .wejyn, buput, kvpvlvk, tvrdv, tundv kabi. Kirgiz tilida

fakat suz uzagidagi kattik, tor, lablangan unli bulib, keyingi buginlarda keng unli

ishtirok etib lab uygunligi koidasi buziladi, keyingi unlilar oldingi unliga lablanish

jixdtdan uygunlashmaydi. Karang: sudutsta, sushtar (kushlar), butax; (butok) kabi.

Yokut tili kirgiz tilidan farkdi ravishda keng unlilarning lablanish x,olati kuzatilmaydi: