Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

sustar (urdaklar), uola (ugli), kuvlge (kulga) kabi.

Oltoy tilida suz asosi va kushimchalaridagi keng lablangan unlilar asosdagi lablangan

unlilarga kat`iy uygunlashadi soshor, vlvts (ut), shpdo (kulda), kvldv (kulda) kabi.

Kozok, korakalpok, nugay tillarida asosdagi yumshok lablangan unlilarga keyingi buginlardagi

yumshok unlilar yo tulik yo kisman uygunlashadi: kulun, uzum (uzim), bvlum (bulim), solduts

(kulning), vlkv (ulka) bvtvlkv (shisha) kabi. *

-37-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Karagas va tuva, shor tillarida asosdagi lablangan unlilar keyingi buginlardagi unlilarni

uziga uygunlashtiradi: tuva. vttu (utni), xv.chur (kumir), sulun kabi.

Krrakalpok va guva tillariga korachoy, balkar, kumik, karaim, uygur tillari va deyarli barcha

ugiz gurux tillar lab uygunligi jixatidan yondashadi: balkar, kunubuznuku (kunimizniki),

uygur, solum, mojdyM, gagauz, krllu (kul bilan), turk. otuz (uttiz), kulluts (kullik),

dotsuz (tukkiz) kabi.

Turkman tilida tor unlilar xam, keng unlilar xam uygunla- shadi: duyvlvrv, oglonloro kabi.

Boshkird, tatar tillarida lablanish fakat tor unlilarda kuzatiladi: boshkird. svlvnvbvz

(kulinimiz) kabi.

Chuvash tilida lab uygunligi nixoyatda kuchsiz, xakas va uzbek tillarida lab uygunligi mavjud

emas.

TURKIY TILLARNING UNDOSH TOVUSHLAR tizimi

Xozirgi turkiy tillarning undosh tovushlari tizimi turkiy tillar tarakkiyotining oltoy

davridan boshlab, xam mikdor, xdm yeifet belgilariga kura ancha munozaralidir. Bunga, bir

tomondan, kadimgi turkiy til undoshlar tizimi xakida yetarli tarixiy manbalar saklanmagan

bulsa, ikkinchi tomondan, turkiy tillar undoshlari uzok tarixiy tarakkiyot jarayonida sifat va

mikdor belgilariga kura kup uzgarishlarga uchragan. Shunga karamay, xozirgi turkiy tillarning

undosh tovushlarini sunggi davrlarda kupgina turkiy tillarda rus va boshka tillardan kabul

kilingan ayrim undoshlarni (masalan, s, f kabi) xisobga olmaganda, tub turkiy undoshlarning

soni 19-21 ta deb belgilanadi.

Turkiy tillarning undosh fonemalari turkiy tillardagi unlilar kabi mikdor belgilariga kura

(ularning kaysi turkiy tilda kancha undosh tovush mavjudligini xisobga olmaganda) chuzik-

kiskalik jixatidan u kadar farklanmaydi,. Shuning uchun xozirgi turkiy tillardagi undosh

fonemalar xamma turkiy tillar uchun an'anaviy bulgan sifat belgilariga - paydo bulish usuli

va paydo bulish urni (faol nutk a'zolarining xarakati, ishtiroki)ga kura tasnif kilinadi.

Paydo bulish usuli yoki undosh tovush tarkibida shovkin yo ovozning kanday darajada ishtirok

etilishi yo ishtirok etmasligiga kura dastlab ular shovkinli {b, v, g, d, k, t, s kabi) va

sonor undoshlarga

-38-

www.ziyouz.com kutubxonasi

(y, l, m, n, s, r) ajratilsa, shovkinli undoshlar tarkibidagi ovoz va shovkinning darajasiga

kura jarangli (tarkibida shovkinga nisbatan ovoz kuchlirok undoshlar: b, d, g, s, j, z kabi)

va jarangsiz (tarkibida ovozga nisbatan shovkin kuchlirok undoshlar: k, t, p, s, sh, s, u;

kabi) undoshlarga ajratiladi.

Undosh fonemalarning ovoz va shovkinning ishtirokiga kura oppozitsiyasi (uzaro zidligi) faol

nutk a'zolaridan yumshok tanglay- ning ishtirokida yuz beradi. Yumshok tanglay fiziologik

jixdtdan Kuyi xarakati orkali upkaDan chikayotgan x,avo okimining ogiz bushligidagi

xarakatiga tusiklik kilib ovozga nazallik (burun tovushlari) tusini beradi va tarkibida

shovkinga nisbatan ovoz kuchlirok bulgan m, n, s kabi burun va yon tovushlarini xosil kiladi,

m^p,b, n^t,d, s^k,,g kabi sonor, shovkinlilar zidligini xosil kiladi. Shunday fiziologik

jarayon sifatida yuz beradigan jarangsiz- jaranglilik zidligi deyarli xamma turkiy tillarda,

suzning xamma vaziyatlarida (suz boshi, suz uRtasi, suz oxiri) faol uchraydigan xolatdir.

Masalan, tat. batsa - baga (karamok), asa (osmok) - aza (ozmok), ozarb. kul (tunka) - gol

(kul), tor (setka) - dor (machta), uzb. Otam - odam, shit - u git, yokut. mai (tanlamok) -

dal (xaydamok), tuol (tulmok) - duol (mutlok), ataga (oyogi) - adaga (taxtaga yul) kabi.

Paydo bulish usuliga kura shovkinli undoshlar portlovchi (i, b, t, d, k, g, k), sirgaluvchi (v,

s, sh, y, x, ek;, z, g) va korishik (j, ch, x) undoshlariga ega bulib, undosh tovushlarning bu

jixatdan zidligi xamma turkiy tillarning asosiy xususiyatidir.

Turkiy tillar undoshlarining paydo bulish uRniga kura farklanishi ularning eng muxim sifat

belgilaridandir. Bu xususiyatiga kura turkiy tillar undoshlari lab (i, b, v, m), til (t, d,

k, g, s, k; kabi) va bugiz jf (h) undoshlariga ajratiladi.

p, b, m undoshlari tub turkiy lab undoshlaridir. Lab-lab (labial) va lab-tish (labiodental`)

v, f undoshlari xozirgi turkiy tillarda asosan leksik olinmalardagina uchraydi: gagauz,

furda < hypda (urda), foroz - koroz (xuroz), sarfosh < caphoui (maet), uzb. suv < sug

(mogul), turk. farz < faraz (arab) kabi.

Til undoshlaridan tishlarning bir-biriga yakinlashishidan xosil buladigan ^ va sirgaluvchi sh

undoshlari turkman, chuvash va kipchok gurux tillar bilan boshka turkiy tillar urtasida farkli

belgi xisoblanadi. *

Faringal` bugiz x, (h) undoshi turkiy kadimgi tillarda fakat proteza xolatida uchrasa,

xozirgi turkiy tillarda ancha faol

-39-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kullanadi: rzarb. hopax (urok), Iaxchix (kiz); uzb. d$l, %urk, xurpay\ boshkird. Iuz (suz),

hapi (sarik), bulka (agar); yokut. aha (ye), 6ihax (pichok), Kihi (odam) kabi.

Umuman, turkiy tillarning undosh tovushlar tizimi kuyidagi jadvalda yakkolrok kurinadi:

Paydo bulish usuliga kura Paydo bulish urniga kura

lab til

oldi til

urta til

orka chukur

til

orka bugiz

shovkinli j-li b d g

j-siz p t k S

sirgaluvchi j-li j;, z,$ g

j-siz v s,sh B(j) ¦F)

affrikat j-li J

j-siz ch

sonor yon l

titrok r

burun m I ch

Bulardan kurinadiki, xozirgi turkiy tillar lugat boyligidagi * suzlarning tovushlar tizimi

bir xil emas. Ayniksa, undosh tovushlarning suz boshi, suz urtasi va suz oxirida kullanishi

avvalo, ugiz, kipchok, korlik-uygur gurux tillar xamda Sharkiy Sibir` turkiy tillarida

farklantiruvchi sifat va mikdor belgilariga ega bulsa, ikkinchi tomondan, xar bir xozirgi

turkiy adabiy tillar tarkibidagi laxjalararo xam (masalan, xozirgy uzbek tilining kipchok,

ugiz, korlik-chigil-uygur kabi) bu xususiyatlar saklangan. Shunga kura xozirgi turkiy tillar

tarkibidagi xar bir undosh tovush suzdagi vaziyatini aloxida-aloxida kurib chikishga tugri

keladi.

PORTLOVCHI UNDOSHLAR

K undoshi. Suz boshida kadimturkiy tilda kam uchraydi. Xozirgi turkiy tillarning k^pida bu

undosh suz boshida faol: tatar. kr°ra, boshkird. sa°ra, kozok. sara, kkft.1 sara, k-balkar.

sara, kumik. kara, nugay. sara, uzbek. sa°ra, uygur, sara; uygur, kach, uzbek, krch, tatar.

sa°sh, boshkird. sa°s, kozok. sash, k-kalpok, nugay. sash, kumik, oltoy, k.balkar,skirgiz.

sach. 5' ;S1’ ‘ '

. Ml . ¦ ..

-40-

www.ziyouz.com kutubxonasi

K undoshi ayrim turkiy tillar uchun talaffuzi ogir tovushlardan, shuning uchun ayrim tillarda

kuchsizlanib, x undoshiga aylanadi. Masalan, chuvash tilida sara - xura, saz (goz) - xur,

xakas tilida sar -xar, sish — xus, tuva. san — xan, sar - xar kabi. k, > g; ozarb.,

turkman. siz - giz, sara - gara. k; > k: turk tilida sar — kar, sizil - kizil, sash — kash

kabi.

Suz ichida k; undoshi saklanadi: kozok, kirgiz, kumik, nugay, uygur, satsach, batsir, sots`r

kabi, lekin ayrim tillarda unlilar urtasida kuchsiz jaranglilashib k; undoshiga aylanadi:

tatar. ]\gar', kozok. jogar', kirg. jogoru, turkm. ]otsari; kozok. jaga, nugay. jaea, Kirg.

jaga\ satsal - chuv. sugag, chatsir - suts'r; yotsa - tuva. chaga kabi.

Suz oxirida xdm saklanadi: kozok, nugay, kumik, uzbek, uygur, k.kalpok, karaim, turkman.

ak. ayats //a]ats kabi.

k, > x: balits - xakas, pashx, ats - ax, yots - chox; yokut. suox, uts - ox, ayats - atax kabi.

Suz oxirida s undoshi chuvash tilida boshka tovushga aylansa {balits - pul`, ayats — ura kabi),

ayrim tillarda tushiriladi: tatar, turk, kozok. sari, ozarb. sorlits — garli kabi.

K undoshi. Suz boshida kipchok gurux tillarida juda faol: kes - tatar, kis, kozok, kirgiz,

k-kalpok, nugay, x.balkar, uzbek, kes, chuvash. kas, xakas. kis\ kir - tatar, kozok, nugay.

Kip, kirgiz, uzbek. kir\ kel — tatar, boshkird, chuvash, ksh, kozok, uzb., nugay. kel kabi.

k > g: kema - ozarb., turk, gemi; kir - turk, ozarb. gir, kul - gvl; turkm. kur - gvr, kel

- gel; kishi - kumik. gishi kabi.

Suz ichida kupchilik turkiy tillarda k saklangan xolda, ayrim tillarda k > g almashinishi yuz

beradi: a ka — chuvash. aga\ tulki — xakas. tu lgu, tuva. dshgi kabi.

Suz oxirida xam asosan saklanadi: yuts - turk, kumik. ]uk, k.balk. juts\ kuk (osmon) - kirg.

kvk, uyg., kozok, k.kalpok. kvk, tatar, kuk, boshkird. kuk, turk. gvk kabi.

k > x: ozarb. kaiax (kumak), uksax (yuksak); yurak - yokut. surex, kvk - kuox.

k > j: ozarb. kvk - gvu,

Uzak oxiridagi k undoshi unli bilan boshlangan kushimcha kushilganda deyarlik barcha tillarda g

undoshi bilan almashadi: kurak - kuragi, bilak — bilagi kabi. *

G undoshi. Bu undosh bekaror undoshlardan biri bulib, u kadimgi turkiy tilda xam, xatto,

xozirgi turkiy tillarda xam

¦ 41 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

mustakil fonema sifatida shakllanmagan. Suzning xamma vaziyatida g undoshi boshka undoshlarning

variantlari sifatida shakllanadi.

T undoshi. Portlovchi, jarangsiz, til oldi undoshi suz boshida deyarlik barcha turkiy tillarda

saklangan, lekin ayrim turkiy tillarda (masalan, tuva) kuchsiz bugiz tovushi (h) ga moyillik

seziladi, deyiladi: uzb. tog, uygur, tag, tatar. ta°v, boshkird. ta"v, kozok. tav, kirgiz,

too, chuvash, tuu, kumik, karaim, tav, xakas, tag, yokut. tia, tuva. tkav; uzb. tosh, kozok.

mac, nugay, k.kalpok. mac, kirgiz, tash, tatar. ta°sh, boshkird. ma°ui, kirgiz, uygur, kumik.

tash, xakas, mac, yokut. taas kabi.

Tuva tilidagi kabi t > h almashinishini ozarbayjon tilida xam kuzatish mumkin tnut (tut),

tnots (tuk) kabi. Lekin ozarbayjon tilida suz boshidagi t undoshi jarangli d undoshiga xam

aylanadi. Kiyoslang: uzb. tosh, kozok. mac, kumik. tash, ozarb. dash kabi. Bu ikki xolat turk,

turkman gagauz, tuva tillariga xam xos: tatar, til, turk. dil, tatar, ta"v, turkm. dag;

uzb. temir, gagauz. demir\ tatar, tul` (tula), tuva. dolu kabi. Umuman, ayrim tillarda suz

boshida t undoshining jarangli d undoshiga almashinishi mustasno kilish mumkin bulmagan fonetik

konuniyat emas, t undoshining jaranglilashishi yukorida kayd kilingan tillarda xam doimiy xolat

emas, ya'ni ayrim suzlarda jaranglilashgan xolda bu xolat bon^ka suzlarda yuz bermasligi

mumkin. Demak, ozarbayjon, turk, turkman, tuva, gagauz kabi tillarda suz boshida t

undoshining d sifatida jaranglilashishini ayrim xolatlarda mustasno kilish mumkin.

t> ch. Ayrim turkiy tillarda old kator undoshlardan oldin t undoshi ch undoshiga almashadi: uzb.

tiz, kirgiz, tize, chuvash, nip; uzb. til., kirgiz, til, chuvash, chige; uzb. tirik, kirgiz,

tiri, karaim, tiri, chuvash, uip kabi. Bu xolatni ayrim til va ularning dialektlarida xam

uchratish mumkin. Masalan, ozarbayjon, uygur, uzbek tilining ayrim dialektlarida (Toshkent

dialekti) t - ch almashinishi uchraydi: tish - chish; chush kabi.

Intervokal vaziyatda (t undoshi unli tovushlar urtasida, umuman suz urtasida) kelganda t

undoshi deyarlik uz xolida saklanadi. Kiyoslang: etik - kozok. yetI, tatar, it 't, k.balkar.

yetik\ uttiz - kirg. o tuz, xakas, otis, karaim, otuz, gagauz, o tuz, tatar. ut`z\ utin -

tatar. utin, kozok. ot`n, karaim, o tun, kirg. otun\ buta - balkar, butax,, kirgiz, kumik.

butats, uygur, putan;, tatar, b`tak; kabi.

t > d. Intervokal vaziyatda t - d almashinishi tuva, xakas, tillarida regulyar xolatga ega:

idik (etik), ada (ota), budats (butok), odun (utin) kabi. Chuvash tilida xam t yarim jarangli

d undoshiga

-42-

www.ziyouz.com kutubxonasi

utadi. Masalan, tatar. umiK - chuvash, ad`, tatar, ut`z, chuvash, v`d`r, tatar, ut`n, chuvash,

vud` kabi.

Suz oxirida ozarbayjon, turk tillari kabi ayrim tillarda t - d almashinishini xisobga

olmaganda, deyarlik barcha turkiy tillarda t saklanadi: uzb. ot, kirgiz, am, uygur, am,

turkman, ozarb, turk, shor. am, chuvash, ut, tatar. a°t\ uzb. ut, kozok. ot, kirgiz, oltoy,

xakas, ot va boshk.

D undoshi. Turkiy tillar kiyosiy grammatikalarida kadimgi turkiy tilda d undoshining suz

boshida uchramasligi aytiladi. X,ozirgi turkiy tillarda suz boshida d undoshi mavjud, lekin

bunday suzlarda xam d undoshining tarixiy emasligini, t yoki z undoshining uzgarishi

natijasida kelib chikkanligini taxmin kilsa buladi. Buni kuyidagi kiyosiy jadvaldan xam

kurish mumkin:

tog tosh tish tuz turna

tuva dag dogi dish dus duruyaa

ozarb. dag dash dish duz durna

turk. dag tash dish tuz turna

turkm. dag dash dash duz durna

oltoy tuu tash tish tue turna

boshk. may tash tesh toz torna

KOZOK. tav mac t\s tuz tirna

K. kal. tav mac tis duz tirna

kirg. too maiu tish tuz turna

KUMIK tav tagi tish tuz turna

nugay tav mac tis tuz torna

tatar may tash tesh toz turna

uzbek tog togi tgpi tuz turna

uygur tag tash tish tuz turna

^akas tag mac mic tue turna

chuvash tuu chul shal tavar tarna

shor tag tash tish tue turuna

yokut tia taas tiis tuu s turuya

Suz ichida unli tovushlar urtasida yoki sonor undoshlar bilan yonma-yon kelganda xam t//d

mosligi seziladi: ada//ata, achdiNalti, aldinIaltin, maadirIbatir, chadirNchatir, kadig1/kati

kabi.

Ayrim turkiy tillarda ml/d almashinishidan tashkari etimologik zIldllmJIU almashinishini xam

uchratish mumkin: tuva. adats

-43-

www.ziyouz.com kutubxonasi

(oek), kozok. ayats, boshkird. azats, yokut. away, xakas, azsts, chuvash. ura\ tuva. adig (ayik),

xakas, azig, uzb. ayits, yokut. atix; tuva. kodan (kuyon), xakas, xozan, shor. kozan, nugay.

soyan, tatar, fan, yokut. xotonax (kuyonning kadimgi nomi) kabi.

Bu undosh suz oxirida uchramaydi. .

P undoshi. Til tarakkiyotining turli davrlarida jarangsiz portlovchi i undoshi barcha turkiy

tillarda suzning xar kanday vaziyatida keng tarkalgan undoshlardan biri bulib, tarixan

jarangli b undoshiga nisbatan xam kadimiyrok, chunki xozirgi turkiy tillardagi bot, balits

kabi suzlarning kadimgi pash, palits bulganligi ma'lum. Buni xozirgi ayrim dialektlarda

rilekt (koldik) p shaklida saklanayotganini xozir xam kurish mumkin.

Masalan, boshkird dialektlaridan birida niiu/Zoiui (pishmok), janubiy uzbek shevalarida

(kipchok dialekti) butun//putun//pitin// pittin, butots//pitats kabi.

YA undoshi intervokal vaziyatda xam saklangan, lekin xamma turkiy tillarda regulyar emas.

Masalan, xakas. tobirax//topirats, kumik, tobe, uygur. tope\ tuva. kibrik, turk. kirpik,

nugay. Kipnik kabi.

^ Bu undosh suz oxirida barcha turkiy tillarda yaxshi saklangan: oltoy tap, nugay, kirgiz,

turkm, xakas, man, uzb. top, turk. man, oltoy, kozok, kumik, k.kalpok, kirgiz, uygur, sep,

chuvash, sap, tatar, sip kabi.

^ B undoshi. Turkiy tillarda suz boshidagi b undoshi, yukori^a aitilganidek, p undoshining

jaranglilashgan shaklidir. Suz boshida b undoshi kupchilik turkiy tillarda saklangan: bosh -

turk, ozarb, turkman, uygur, bash, tatar, boshkird. bas, kozok, nugay, k-Kalp., yokut. bas,

karaim, k.balkar. bash\ balits - tatar. ba°lits, tuva. balits, ozarb. b alix, turk. balits,

kumik, turkman, oltoy. balits.

b > p: bosh - chuvash, pus, xakas, pash, shor. pays, balits - chuvash. pul`, xakas, palix, shor.

palits\ boy — chuvash, nyj, xakas, naj.

Intervokal vaziyatda:

b > v: taba - uzb. tova, uygur. tava\ tabish (tovush) - tatar. tavish, boshkird. taovish,

kumik, turkman. tavush, nugay. tav`s kabi.

b > m: kirgiz, sobiz - yokut. xomus, shor. komus; shor. kebe (kema) - tatar, kime, kozok.

kema, turk. gemi\ tvben (tuban) - nugay. tvmen va boshka.

B undoshi suz oxirida xam kam uchraydi.

1

I

-44-

www.ziyouz.com kutubxonasi

CHPF AL U VCHI UNDOSHLAR

F undoshi. Kadimturkiy tilda g undoshi uchramagan, xozirgi turkiy tillarda xam bu undosh suz

boshida faol emas, ayrim tillarda kadimgi s undoshining g ga aylanishidan (uzb. soz — goz)

yoki chetdan kabul kilingan suzlardagina (uzb. gam, gani, gayrat) uchraydi. Intervokal

(unlilararo) vaziyatda xam bu undoshning ishtiroki zaif, chunki kup xollarda s undoshi lab-lab

undoshiga {tog - tav), ba'zan lab- tish v undoshiga (chuvash ogiz - s`v`r, bagir - p`v`r kabi)

aylansa, ba'zan umuman kiskerib, reduktsiyalashib, yondosh unlilarning chuzik unliga aypanishiga

(bagir - baar) sabab buladi.

g undoshi suz ichida a-i, a -a, a-u, o -a, o-u, u-u, i-i unlilari urtasida saklanadi: uzb.

ogir - ozarb. agir, turkm. agir, uygur, ag`r; uzbek, ogiz - ozarb. agiz, uygur, ag`z,

turkm. agiz; uzbek, yogu (dushman) - turkm. yagi, ozarb. yagi; uzbek, toga - turk. taga,

kirgiz. taga; uzbek, ugil, ozarb. ogul kabi.

g > v (lab-lab): ogiz - tatar. a°viz, boshkird. aviz, kozok. aviz, k.balkar. avuz, chuvash,

s`v`r; ovul - tatar. a°v'l, boshkird. a°v`l, nugay. avil, kozok. av'l, kdalpok. av'l; yogmots

— k.balkar. sar yovdi, kumik, kozok. sar javdi kabi.

g kiskarib, chuzik unli xosil kiladi: ogiz - tuva, xakas, shor, oltoy, tofalar. aas, gagauz.

aaz; bagir - tuva. baar, oltoy. buur, shor. paar, kirgiz, boor: sovuts - kirgiz, suuts; bugu

- k.balkar. buu kabi.

g > j (y): boglamok, - nugay, karaim, k.balkar, tatar baylamok, uzbek adabiy tili kipchok

shevalarida (boylamok;) g > y almashinuvi ancha faol.

Suz oxirida g undoshi asosan saklanadi: uygur, tag, tuva. dag, xakas, tag, turkman. dag,

uzbek. tog\ uzbek, yog, ozarb., uygur, yag; uzbek. sog, ozarb., uygur, turkman. sag kabi.

g > v: tog - tatar. ta°v, kozok, k-kalpok. tav; sog - tatar, boshkird. sav/Ashv, kozok,

kumik. sav; bog - kumik, nugay, k.kalpok, kozok, tatar, bav kabi.

g tushirilib, chuzik unli xosil buladi \tog — kirgiz, too, oltoy. muu, chuvash, tu u, yokut.

tia) yoki kiskartirilib, sunggi tovush tushadi. Masalan, ayik, - tatar, ayu, turk, turkman.

ayu; sarig - ozarb., kozok. sari, sattits//satik, - satti kabi.

I (j) undoshi. Bu undosh xakida munozarali fikrlar juda kup. Ayrim turkshunos olimlar j

undoshini kadimgi turkiy tilda mavjud bulmagan deyishadi. Bir tomondan* buni tugri deyish

mumkin, chunki t//d//z etimologiyasiga Karaganda xam j undoshi keyingi davrlarning maxsuli.

Ikkinchi tomondan j undoshi suzning turli vaziyatlarida korishik sh undoshi bilan almashadn:

yul//shol kabi.

-45-

www.ziyouz.com kutubxonasi

S undoshi. Suz boshida s undoshi kadimgi turkiy tilda xam mavjud bulgan: kad.turk. satsal,

nugay. sashl, kumik. sotsal, xakas. sagal; sari — turk, gagauz, sari, uygur, serik, kumik.

sari, xakas, sarig, tuva. sarig, oltoy. sari, chuvash, sar' kabi.

Suz boshida s undoshi fakat yokut tilida mutlako saklanmagan; uzb. suv, xakas, sug, kumik. su

v, ozarb. su, yokut. uu; uzbek, sut, kumik. sush, xakas, sut, yokut. uut kabi.

s > z: xakas, tuva, oltoy tillarida bu xolatni uchratish mumkin: kad. turkiy kesek - oltoy

kezek, xakas, kizek, tuva. kezek kabi.

' 3 undoshi. Kadimturkiy tillarda suz boshida uchramaydi.

3 undoshi intervokal vaziyatda faol: uzb. sizil - kozok. sizil, k.kalpok, nugay,

kumik, kirgiz, sizil, uygur, s`z`l, xakas, tuva. sizil, ozarb. gizil, tatar. s`z`l; uzb.

uzuk, turk. ]uzuk, k.kalpok, kozok. juzsh, kumik. yuzuk, karaim, uzuk, tatar, yezt,

k.balkar. juzuk kabi.

z > r: uzun - chuvash, v`r`m; uzuk - chuv. dpi;

z > h: uzun - yokut. yhyn; sizil - yokut. siIil;

z > s: uzbek, oz — xakas, shor. as; ogiz - xakas, tuva, oltoy, kirgiz, aas. z-r: yoz

(yoz) - chuvash, sur; goz - chuvash, xur; kuz - chuvash. Kip kabi. SH undoshi. Ayrim turkshunos

tilshunoslar sh undoshining suz boshida uchraganligini ta'kidlashsa-da, xozirgi turkiy tillar

xola- tiga Karaganda xam kadimturkiy tilda suz boshida sh undoshi mavjud bulgan, chunki

xozirgi turkiy tillardagi shu,chiish (shishmok) suzlari-i ning na kadimgi, na xozirgi turkiy

tillarda bundan boshka shakli mavjud emas. Shunga kura xam kadimgi turkiy til suz boshida

garchi kam bulsa-da, sh undoshi mavjud bulgan deb taxmin kilish mumkin.

Intervokal vaziyatda sh undoshi suz urtasida saklangan: kishi - kumik. gishi, turkm. kishi,

ozarb., kirgiz, kishi; teshik - turk, gagauz, deshik, tatar, tigshk; uzb. Nasha - turk, kumik,

k-kayapok.]asha, kirg. jasa kabi. sh > s: kishi — kozok, nugay, k.kalpok. Kicu; teshik — tesgk

kabi. sh > j: kishi - tuva. kiji, osha - aja kabi.

Suz oxirida sh undoshi deyarlik tulik saklanadi: kush - kirgiz, karaim, kush, gagauz, turk,

turkm. gush, oltoy, kumik. kush, ozarb. gush, tatar, boshkird s`sh; bush - oltoy, tuva, turkman,

gagauz, kumik, ozarb., kirgiz, bosh kabi.

sh > s: bosh - chuvash, pus kabi.

KORISHIK; (AFFRIKAT) UNDOSHLAR

J (j) undoshi. Kadimgi turkiy tilda xam, xozirgi turkiy tillarda xam bu undosh xakida anik

dalilli isbotga ega bulgan biror fikr aytish kiyin. Sababi j > ek; (j), ek; (j) > j

undoshlari doimiy

-46-

www.ziyouz.com kutubxonasi

utish xolatiga ega bulganligi uchun ularning kaysi biri kadimiy ekanligini xam belgilash

mushkul. Lekin xozirgi turkiy tillar tarkibidagi suzlarning xamma vaziyatlarida sh (j) undoshi

ancha faol: kirgiz, k.balkar, kozok- j;yer, oltoy, shor. kishi, tuva. dvshek, oltoy. tvshvk

(tushak) kabi.

$ undoshi. Jarangli tish-tish (tishlararo) } undoshi kadimgi turkiy tilda xam, xozirgi turkiy

tillarda xam suz boshida uchramayDi. Shu bilan birga bu undosh juda kup xozirgi tillarga xos

emas. Suz urtasida xam fakat kadimgi turkiy tilda a^ak, (oyok), a^`sh (ayik), ku$ug (kuduk)

kabi sanokli suzlardagina uchragan.

X,ozirgi turkiy tillarda bu undosh uz urnini boshka undoshlarga bushatib bergan:

} > z: a$ats (oyok) - xakas, azax, shor. azats\

| > j: a^ash - uygur, turkman, kozok. ajax;;

} > d: a$ats - uygur, tuva. adats\

§ > t: a^ak, - yokut. atax.

} > r: a^ak, - chuvash, ura va boshka.

. CH undoshi. Bu undosh odatda, uzbek va boshka ayrim turkiy tillar fonetikasining undosh

tovushlar tasnifida shovkinli jarangsiz til oldi undoshi sifatida beriladi. Turkiy tillar

kiyosiy fonetikasiga bagishlagan monografiyalar va ayrim turkiy tillar grammatikalarida