Texnologiyalar va pedagogik mahorat

formal nazariyasini belgilab berdi. Ta’lim mazmunining material nazariyasi 
ayrim manbalarda didaktik materializm yoki qomusiylik (ensiklopediznf 
deb yuritildi.
Bu nazariyaning asosiy maqsadi fanning turli sohalaridan mumkin qadar 
ko‘p miqdorda bilim berishidir. Bunday qarashni Ya.A. Komenskiy ham 
yoqlagan u o‘zining darsligida o‘quvchilarga zarur bo‘lgan barcha bilimlami 
joylashtirish uchun ko‘p yillik hayotini bag‘ishladi. Ya.A. Komenskiyning 
zamondoshi ingliz shoiri va tarixchisi Djon Milton (1608-1674) ham ta’lim 
mazmunini shunday tushungan.
Formal nazariya yoki didaktik formalizm ta’lim mazmunini qobiliyatlar 
va bilishga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish vositasi sifatida tushuntiradi. Didaktik 
formalizmning nazariy asosini bir faoliyat sohasida olingan bilim va 
ko‘nikmalami ikkinchisiga ko‘chirish holati tashkil etadi.
Qadimgi yunon olimi Geraklit didaktik formalizm tarafdori bo‘lgan. 
Uningcha, “Ko‘p bilim aql o‘rgata olmaydi”. Siseron ham shunday fikrdadir.
Yangi davrga kelib, I.I. Pestalossi hamda I. Kant falsafasi neogumanizm 
g‘oyasiga asoslangan holda, didaktik formalizm nazariyasini olg‘a suradi. 
Ulaming fikricha, o‘qitishning bosh maqsadi “o'quvchining to'g'ri fikrlash 
yokifomal ta ’limi 'hi kuchaytirishdan iboiat. Bunga yaqin fikrlami A Disterveig 
o‘zining “Nemis o‘qituvchilariga qo‘llanma”sida (1850) ham bayon qilgan 
edi.
Ta’lim mazmuni formal nazariyasi o‘qituvchilarining xizmatlari shunda 
ediki, ular ta’lim oluvchilaming qobiliyati, bilishga qiziqishlari, ulaming 
diqqati, xotirasi, tasawuri, tafakkurini o‘stirish zarurligiga diqqatni qaratdilar. 
Bu nazariyaning ojizligi esa ulaming ta’lim dasturlarida ko‘proq ko‘rgazmali 
predmetlari (til, matematika)ning aks etganligida edi.
Har ikkala nazariya K.D. Ushinskiy tomonidan qattiq tanqid qilindi. U 
shunday yozgan edi: “Aqlning formal rivojlanishi bu muhim bo‘lmagan 
belgi, chunki aql haqiqiy real bilimlarda rivojlanadi” (K.D. Ushinskiy, 
Asarlar to‘plami. 8-jild, 661-b.)

---

K.D. Ushinskiy fikriga, maktab insonni bilimlar bilan boyitishi va ayni 
zamonda bu boylikdan foydalanishni o‘rgatishi lozim. U didaktik formalizm 
va didaktik materializm birligi g‘oyasini yoqlab chiqdi.
XIX va XX asr oralig‘ida AQShda didaktik utilitarizm konsepsiyasi 
paydo bo‘ldi. Bu g‘oya amerikalik pedagog Dj. Dyuiga tegishlidir. Yevropada bu 
yo‘nalish bo‘yicha taniqli nemis pedagoj. R. Kershenshteyn fikr bayon 
qilgan.
Dj. Dyuining aytishicha, alohida olingan o‘quv fanlari mazmuni orasidagi 
aloqalaming manbai ta’lim oluvchilaming individual va ijtimoiy faoliyati 
hisoblanadi. Bu faoliyat turlari optimal dastumi o ‘quv fanlarining ketma- 
ketligi va uzviyligi asosida emas, baUd o‘quvchining erkinligida, uning tajribalari 
bilan bog‘langan xulqining yangi munosabatlari va tiplarini shakllantirish 
asosida ta’minlaydi.
Didaktik utilitarizm amerika maktablarining ham ta’lim mazmuniga, 
ham o‘quv ishlari metodlariga kuchli ta’sir etdi. Buning natijasi o‘laroq 
ta’lim oluvchilarga maksimal darajada erkinlik berildi. Jumladan, majburiy va 
fakultativ fanlar sifatida ajratilgan o‘quv fanlarini tanlab o‘qitishga ijozat 
berildi. 0 ‘quv-tarbiya jarayoni o‘quvchilaming individual talablari (tanlovlari)ga 
moslashtirildi.
Polshalik olim V. Okun funksional materializm deb nomlanuvchi ta’lim 
mazmuni nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariya asosida esa bilimning faoliyat 
bilan integral aloqasi qoidasi yotar edi. Bu nazariyada jamiyatning ta’limga 
qo‘yiladigan talablari va o‘quvchilaming individual tanlovlari birligi sezilib 
turadi.
50-yillar o‘rtalarida dasturlashtirilgan ta’limning yuzaga kelishi munosabati 
bilan ta’lim mazmunining operational strukturizatsiya nazariyasi ishlab 
chiqildi. Bu nazariya qay tarzda o‘qitish kerak degan savolga javob berishga 
qaratilgan. Bu nazariya tarafdorlari o‘quv fanlari mazmuni va ular orasidagi 
bog‘lanishni sinchiklab tahlil qilish zarurligini uqtiradilar. Bu tahlil 
programmalashtirilayotgan matnni oldindan aniq va konkret belgilash 
imkonini beradi.