Texnologiyasi

Harakat a ’zolari tizimi
H arakat a ’zolari tizim i skelet va muskullardan tuzilgan. H ayvon 
shu tizim yordam ida harakat qiladi, ovqatlanadi, nafas olib, nafas 
chiqaradi va qon aylanish, asab va boshqa tizim lar bilan bog'lanadi.
Skelet grekcha so'z bo'lib, qurib qolgan gavda degan m a’noni bildira- 
di. Suyak, pay va bo'g'im lardan iborat bo'ladi.
192

---

Skelet organizmida tayanch vazifasini bajaradi va har xil bo'shliqlar 
hosil qilib ichki a ’zolami tashqi ta ’sirlardan saqlab turadi. Suyaklardagi 
b o ‘rtiq va o ‘simtalar muskullaming birlashishi uchun zarur b o ‘ladi.
Muskullar tizimi harakat a’zolarining eng faol qismi hisoblanadi. 
Muskullar suyaklar bilan chambarchas bog'langan bo'lib ular qisqarib- 
yozilishi natijasida turli harakatlar vujudga keladi. Muskullar harakati 
asab tizimi bilan bog'liq, ularda juda ko'p retseptor, ya’ni (qabul qiluv­
chi) va effektor (harakatlantiruvchi- javob beruvchi) asab tolalari bo'ladi. 
A na shu tolalar orqali muskullar doim tashqi ham da ichki ta ’simi seza- 
di va qisqarishi natijasida ularga tegishli javob qaytaradi.
M uskullar ish bajarishi va tuzilishiga qarab silliq va ko'ndalang 
targ'il muskullarga bo'linadi.
Silliq m uskullar, asosan, um urtqasiz hayvonlarda, u m u rtq ali 
hayvonlarning esa faqat ichki hazm a ’zolari, qon tom irlari devorida 
uchraydi. K o'ndalang targ'il m uskullar suyaklarga birlashib turishi 
sababli skelet m uskullari deb ham ataladi. Bu m uskullar ju d a kuchli 
ish bajaradi. K o'n dalang targ'il m uskullar qisqarishi va yozilishi n ati­
jasida hayvon tanasida turli harakatlar bajaradi. M asalan, boshda jo y­
lashgan m uskullar yordam ida oziq m oddalar chaynaladi, nafas ol- 
ganda ko'krak qafasi kengayadi va hokazo. U shbu m uskullar yum - 
shoq va to 'q qizil rangda bo'ladi. M uskullar hayvonlarning zotiga, 
yoshiga, sog lomligiga, yashash sharoitiga qarab turli m iqdorda bo'ladi.
M uskullar tizimi muskul ishi vaqtida transform atorlik vazifasini 
bajarib, m oddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan issiqlik energi- 
yasini 70% gacha saqlaydi.
Silliq m uskullar tananing 38%, ko'ndalang - targ 'il m uskullar 
esa 47-48% ni tashkil etadi.
M uskullar katta-kichikligi va shakli qanday bo'Ushiga qaramay, 
m uskul to'qim alari yig'indisidan hosil bo'ladi.
M uskullar shakli esa plastinkasim on (tananing ham m a joyida 
bo'ladi, yelkaning keng muskuli, pastki tishsim on m uskullar), len- 
tasim on ( tananing ko'p qismida bo'ladi, yelka bosh muskuli, to'sh 
bosh muskuli), urchuqsim on (ko'proq oyog'ida) bo'ladi.
M uskullar qisqarib - yozilganda anic^ bir ish bajarib, organizm da
issiqlik hosil qiladi. Tanadagi issiqlikning — qismini ko'ndalang - targ'il, 
1 
3
- qismini esa, silliq muskullar hosil qiladi.
13-184
193

---

Tanadagi muskullaming kuchi ham har xil b o ‘ladi. 1 m m 2 o ‘rtacha 
k o ‘ndalang m uskullar 10 kg, 1 sm 2 silliq m uskullar 1 kg yukni 
ko‘tarishi mum kin.
M uskullar bajaradigan funksiyasiga qarab:
1) bukuvchi;
2) yig‘uvchi;
3) aylantiruvchi;
4) k o ‘taruv chi-tushiruvchi;
5) toraytiruvchi-kengaytiruvchi;
6) qisuvchi muskullarga bo ‘linadi.