Тиббиёт институтлари талабалари учун ўҚув адабиёти

Клиникаси. Касалликнинг яширин даври 3-5 соатдан 20-24 соатгача, камдан-кам 1-2 кун, кўпинча 6-8 соат давом этади.
Сальмонеллёз касаллигининг клиник манзараси жуда хилма-хил: энг енгил туридан (бактерия ажратувчилар), то жуда оғир кечувчи бутун организмга ёки аъзога тарқалувчи шаклигача мавжуд. Касалликнинг шундай кечишига албатта, меъда-ичак йўлларининг специфик ва носпецифик иммун кучи, ҳамда биологик бошқариш системасининг молекуляр, ҳужайра ва аъзолар кураши кучига боғлиқ.
Юқумли жараённинг кечишида, албатта қўзғатувчи ҳусусиятлари, юқиш йўли, микроорганизмнинг генотипик аҳволи алоҳида ўринда туради.
Сальмонеллёз касаллигининг ёш болалар ва қарияларда кечишининг фарқлари бунга яққол мисол бўла олади.
Сальмонеллёз касаллигининг куйидагича таснифи амалий қўллаш учун тавсия қилинган:
1. Гастроинтестинал шакли: а) ўткир гастрит; б) ўткир гастроэнтерит; в) ўткир гастроэнтероколит.
2. Тарқалган шакли: а) тифсимон варианти (қорин тифисимон); б) септико-пиемик варианти (септик).
3. Бактерия ташувчанлик: а) ўткир ташувчилар; б) сурункали ташувчилар; в) транзитор ташувчилар.
Ҳозирги вақтда гастроинтестинал шакли энг кўп учрайди ва юқорида кўрсатилган вариантларда бўлиши мумкин.
Касаллик аксарият ўткир бошланади. Касаллик бошиданоқ меъда-ичак йўллари фаолиятининг бузилишидан ташқари, организмнинг заҳарланиш белгилари ҳам юзага чиқади. Кўпинча биринчи навбатда кам қувватлилик, бош оғриши, тана ҳароратининг кўтарилиши, совуқ қотиш каби белгилар кўриниб, меъда–ичакнинг зарарланиш белгилари кейинроқ қўшилиши мумкин. Сальмонеллёз касаллиги учун хос бўлган белгилар биринчи кун охири ва 2-3 кунларда касалликнинг авж олган даврида жуда аниқ кўринади. Бу даврда касалликнинг ҳамма шаклларида кўнгил айниши, қусиш, иштаҳанинг пасайиши, ич кетиш каби белгилар кузатилади. Қусиш биринчи кунлари жуда кўп қайтарилиши мумкин. Ич кетиши кўп касалларда бир кеча-кундузда 10 мартадан ортиқ, нажас кўп миқдорда, сувсимон, кўпириб, патологик қўшимчаларсиз, баъзи касалларда (1/3 қисмида)- яшилроқ рангда, бадбўй бўлиши мумкин.
Касаллик авж олган даврда кўп беморларда қоринда оғриқ (узлуксиз ёки тутиб-тутиб), бутун қоринда тарқалган ҳолда ёки киндик атрофи ва меъда усти соҳасида бўлади. Қорин пайпаслаб кўрилганда оғриқ ва ичак қулдирашлари ҳам юқорида қайд этилган жойларда сезилади.
Гастроэнтерит вариантларида ўзгаришлар меъда-ичак йўлларининг ҳамма соҳаларини, хусусан ингичка ичак, меъда ости бези ва жигарда ҳам бўлиши мумкин.
Меъданинг катарал ҳолатда зарарланиши доимо бўлади, баъзи ҳолатларда фақат шу шакл кузатилади, бу ҳолатда гастрит варианти хақида фикр юритилади.
Касаллик даврида йўғон ичакнинг ҳам зараланиши хақида кўп тадқиқотчилар таъкидлаб ўтганлар, бу ҳолларда колит белгилари (сигмасимон ичакнинг қисқарган ҳолда бўлиши, гемоколит) пайдо бўлади. Булар гастроэнтроколит варианти бўлиб, бу шакл 5-8% ҳолларда учрайди (В.И Покровский, 1986).
Тана ҳароратининг ошиши асосан касаллик авж олган даврда бўлади, кўпинча узлуксиз доимий, лекин субфебрил, ремиттирловчи ҳолатда кўриниши мумкин. Ҳарорат 5-7 кун давом этади, баъзан 1-2 кундан ошмайди. Иситма касаллик енгил кечганда 1-3 кун, ўртача кечганда 4-7 кун, оғир кечганда 7 ва ундан кўп кун давом этиши мумкин.
Сальмонеллёз касаллиги учун юрак-қон томир тизимининг зарарланиши ҳам хос хусусиятдир. Қон томирлари фаолиятининг бузилиши асосий ўринни эгаллайди, булар ўз йўлида юрак фаолиятининг бузилишига олиб келади. Бу ҳолатларнинг асосида сув ва электролитларнинг йўқотилиши ва қоннинг реологик усусиятларининг ўзгариши ётади. Буйракда қон айла- нишининг бузилиши сув электролит балансидаги ўзгаришлар билан бир қаторда буйрак фаолиятининг ўткир бузилишига сабаб бўлади.

Сальмонеллёзнинг оғир шаклларида инфекцион токсик ва гиповолемик карахтлик ривожланишига олиб келади. Инфекцион токсик ва гиповолемик карахтлик белгилари бир-бирига ўхшайди, лекин инфекцион токсик карахтлик организм умумий заҳарланишининг рўй-рост белгилари, юрак қон томирлар тизими фаолиятининг бузилиши билан тавсифланади.
Гиповолемик карахтликнинг асосий патогенетик механизми сувнинг электролит баланси ва унинг гормонал бошқарувининг анчагина бузилиши натижасида сувсизланиш ва тузсизланишнинг чуқур белгилари юзага келади. Сальмонеллёзнинг оғир кечишида касалликнинг дастлабки соатлариданоқ артериал босим анча тушиб баъзан бемор хаётига таҳдид соладиган коллапс ҳолатига олиб келиши мумкин.
Карахтлик сальмонеллёзнинг бошқа клиник шаклларига қараганда гастроэнтеритда кўпроқ кузатилади. Инфекцион карахтликнинг клиник манзараси аввало беморнинг безовталаниши, беҳудага хавотирланиши, ташқи қиёфасининг ўзгариши билан тавсифланади. Беморнинг юзи бўзарган, лаб шиллиқ пардалари, ёноғи, бурун учи кўкимтир, кўз атрофлари кўкарган, организм анча сувсизланганда кўз соққаси ичига ботган бўлади. Беморларнинг пешонасида тер томчилари кўринади.
Касалликнинг дастлабки даврида ҳарорат анча ошсада, карахтлик юз бергандан сўнг беморларнинг тана ҳарорати субнормалгача тушади. Пульси жуда тез (тахикардия), жуда юмшоқ, қийинлик билан қўлга унайди, ипсимон бўлиб қолади, карахтлик авж олган даврда пульс умуман билинмаслиги мумкин. Қон босим кескин пасайиб кетади, максимал босим 30-40 мм. сим. устунига, минимал босим 0 гача тушади. Юрак чегаралари бир мунча торайган (унинг диастолада етарлича тўлмаслиги туфайли), юрак товушлари кескин бўғиқлашган. Клоник характердаги мушак тортишиши рўй бериши мумкин.
Гемограммада аниқланадиган нейтрофил лейкоцитоз фоизининг ошиши, гемоглобин ва эритроцитлар миқдорининг кўпайиши сальмонеллеёзнинг оғир шаклига учраган беморда қоннинг анча қуюклашганлиги билан изоҳланади. Айниқса бу ҳолатлар токсик-инфекцион карахтлик ривожланганда кўпроқ юзага чиқади,бу шароитда айланувчи қон миқдори камайиши буйракларга ҳам қон келишини камайтиради, микроциркуляция бузилади ва ҳ.к.
Буйрак фаолиятининг бузилиши олигурия, оғир кечганда анурия белгилари сифатида кўриш мумкин. Одатда сийдикдаги ўзгаришлар қисқа вақтли бўлиб, тезда ўз ҳолига келади. Буйрак зарарланиши билан касаллик кечишининг оғирлиги орасида узвий боғланиш бор, касаллик қанчалик оғир кечса, буйрак фаолияти шунчалик кўп бузилади.
Асаб тизими фаолиятининг бузилиши касаллик белгиларининг асосида ётади, чунончи бош оғриши, уйқунинг бузилиши, мушаклар тиришиши, энцефалитлар ва ҳ.к. кузатилиши мумкин.
Қон текширилганда нейтрофил лейкоцитоз (1 мкл қонда 2.19³-3.10³ гача лейкоцитлар) топилади. 2-3 куни камроқ, 4-куни бу барча белгилар кучайиши мумкин, шунингдек сув-электролит ва кислота-ишқор мувозанатининг бузилиши билан боғлиқ белгилар ҳам аниқланади.
Сальмонеллёзнинг тарқалган шакллари кам учрайди. Масалан: А.Ф. Блюгер ва ҳ.к. (1975) кузатишлари бўйича тифсимон варианти 1,8% септикопиемик варианти эса 0,6%ни ташкил қилади.
Тифсимон варианти гастроинтестинал турининг клиник белгилари билан, ўткир бошланади, ич кетиш белгиларидан сўнг ич терламадаги сингари белгилар билан ўтади. Бироқ ич терламадан фарқли равишда сальмонеллёзнинг тифсимон варианти қисқа (3-6 кун) кечади, ич терлама учун хос бўлган тилдаги ўзгаришлар, нисбий брадикардия, метеоризм, жигар талоқнинг катталашуви, анэозинофилия, лейкопения билан нисбий лимфоцитоз бўлмайди. Касаллик ривожланган даврда кам ҳаракатлик, беҳоллик кучли бош оғриғи, уйқунинг бузилиши, мушаклар ва бўғимларда оғрик сезилади.
Кўпчилик касалларда жигар ва қора талоқнинг катталашуви, қорин қапчиши мумкин. Тахминан 25% касалларда кўкрак ва қорин соҳаларида оз миқдорда розеолёз тошмалари касалликнинг 4-10 кунларида пайдо бўлади. Сальмонеллёзнинг тифсимон тури баъзан гастроэнтерит белгиларсиз ҳам бошланиши мумкин. Бу ҳолларда асосий белгилар сифатида ҳароратнинг кўтарилиши, бош оғриғи кам қувватлик, совуқ қотиш каби белгилар борлигига эътибор бериш керак.
Септикопиемик шакли сепсис касаллигининг сальмонеллалар қонга ўтиши, организм қаршилик қобилиятининг пасайиши оқибатида ривожланган ҳолатидир. Бу шакл учун давр билан кечиш хос эмас, ҳароратнинг узоқ давом этиши қалтирашнинг кўп қайтарилиши ва кўп терлаш, жигар ва қораталоқнинг катталашиши, баъзан сарғайиб кетиши, йирингли ўчоқларнинг аъзо ва тўқималарда пайдо бўлиши хосдир.
Одатда касаллик гастроэнтерит белгилари билан бошланади, шундан сўнг гектик ҳусусиятли ҳарорат билан септикопиемия белгилари юзага чиқади. Касалликнинг биринчи кунлариданоқ токсинларнинг марказий асаб тизимига таъсири натижасида таъсирланувчанлик, уйқунинг бузилиши, уйқусираш, терилар сарғайиши, кўпинча кичик ва катта қонталаш тошмалар бўлиши мумкин.
Касаллик ўтгач бактерия ажратувчанлик ривожланади. Бу ҳолатларда транзитор, ўткир ва сурункали бактерия ташувчанликни фарқлаш тавсия қилинади. Касаллик соғайган кундан бошлаб 15 кундан то 3 ойгача давом этувчи бактерия ажратиш ўткир бактерия ташувчанлик деб аталади. Сурункали бактерия ташувчи бундан кўра кўпроқ давом этади. Таранзитор (соғлом) бактерия ташувчилар ҳақида гапирилганда, бир ёки икки марта сальмонеллалар ажралиши ва яқин уч ой ичида касал бўлганликларини инкор этувчилар назарда тутилади.

Ташхисоти. Касаллик эпидемиологик анамнезга бир маҳсулотни бир неча киши истеъмол қилиши, тайёрлаш технологиясига риоя қилмай, узоқ сақланган озиқ-овқатларни истеъмол қилиш клиник манзараси, лабораториявий маълумотлари ва қиёсий ташхисот ўтказишга асосан аниқланади.

Нажасни бактериологик таҳлил қилиш энг муҳим ҳисобланади. Беморнинг тоза нажасини экма қилиш бемор организмидан сальмонеллаларни ажратиш (30-60%) имконини беради. Экма учун судно ёки тувакдан фақат тоза нажасни олиш лозим. Бу идишларда сальмонеллаларга ҳалокатли таъсир қила оладиган дезинфекцияловчи моддалардан ҳатто жуда оз миқдори ҳам бўлмаслиги керак. Нажасни тампон билан тўғри ичакдан хам олиш ва уни Петри косачасидаги озуқа муҳитига экиш мумкин. Беморнинг қусиғи ҳам шундай текширилади. Бемордан материал олишнинг ҳамма зарур шартлари бажарилиб текширилган ва бактериологик текшириш ўтказилган тақдирда ҳам ҳамиша экма қилинган нажаслардан мусбат натижа олинавермайди.
Шунга кўра бактериологик текширувларга қўшимча қилиб агглютинация реакцияси (РА), бевосита гемагглютинация реакцияси (БГАР), О- антиген билан агрегатгемагглютинация (О-АГА) каби серологик усуллар қўлланилади.