Тиббиёт институтлари талабалари учун ўҚув адабиёти

САЛЬМОНЕЛЛЁЗЛАР
Сальмонеллёз – нажас-оғиз механизми билан юқувчи, клиник умумий заҳарланиш белгилари, сувсизланиш ва тузсизланиш ҳамда меъда-ичак йўллари фаолиятининг бузилиши белгилари билан тавсифланадиган ўткир юқумли касалликдир.
Этиологияси. Сальмонеллалар грамм манфий, спора ва капсулалар ҳосил қилмайди, хивчинлар ёрдамида харакатланадиган таёқчалардир. Унинг 8-12та хивчинлари бўлиб («кўп эшкакли кемача») ҳаракатчан. Сальмонеллаларнинг ферментатив хусусиятлари асосида 4 та оилачага бўлинади, уларда 3 хил асосий антиген комплекслари: 0-соматик (термостабиль) – 2 соат давомида қайнатилганда парчаланмайди, Н-хивчинли антиген– қайнатилганда парчаланади ва қобиқли К-антиген бактериянинг ҳужайраичи кўпайишини таъминлайди.
Сальмонеллалар бир қатор патоген хусусиятларга эга, шулардан асосийси унинг адгезивлиги- ичак эпителийларига ёпишиши; инвазивлиги - эпителийлар ичига кириб, у ерда кўпайиши, энтеротоксинларнинг эпителийларга токсик таъсир қилишидир.
Сальмонеллалар одатда озуқа моддаларда, айниқса гўшт шўрваси ва қони бор моддаларда, озроқ кислороди бўлган ерда, қуёш нури таъсирида ўсаверади, улар 37⁰С хароратда яхши ўсади ва кўпаяди. Бироқ 50⁰С иссикликда ва музлатгич ҳароратида ҳам яшай олади, ташқи муҳитга чидамли. Қудуқ , ҳовуз, кўл, ариқ сувида, ичимлик сувида 11 кундан 120 кунгача яшайди, гўшт, колбаса ва бошқа гўшт маҳсулотларида 60-130 кун, музлаган гўштда 13 ойгача яшаб, гўшт музи эриганда кўпая бошлайди. Музлатгичдаги сутда 20 кунгача, сариёғда 52-128 кун, тухум ва пишлоқда 13 ойгача, ҳайвон ва одам нажасида 80 кундан 4 йилгача сақланади.
Ҳозирги пайтда одамларда касаллик қўзғатувчи сальмонеллаларнинг 2000 дан зиёд тури аниқланган. Кўриниб турибдики, сальмонеллалар оиласи жуда катта ва унинг вакиллари хавфли, чидамли микроблардир. Sal.typhi ва рaratyphi A дан ташқари ҳамма маълум серологик турлари одамда ҳам ҳайвонларда ҳам касаллик чақиради.
Эпидемиологияси. Сальмонеллёзлар спорадик ва эпидемик ҳолатларда учрайди. Сальмонеллалар бошқа ўткир ичак инфекциялари қўзғатувчиларидан фарқли равишда одамдагина эмас, балки ҳайвонлар (қорамол, чўчқа, паррандалар - ўрдак, ғоз, камроқ товуқлар)да ҳам касаллик қўзғатади. Белгиларсиз, яширин кечувчи касал ҳайвонлар юқиш манбаи сифатида қўпроқ хавф туғдиради. Сальмонеллалар тайёр овқатга тушиб ва унда кўпайиб, унинг таъмини, рангини ва ҳидини ўзгартирмайди. Шунинг учун ташқи кўриниши сифатли, бироқ санитария нормаларига хилоф тайёрланган овқат касаллик тарқатувчи омилга айланиб қолиши мумкин.
Инфекциянинг иккинчи манбаи-одам ҳисобланади. Сальмонеллёз билан касалланганлар, бактерия ажратувчилар касаллик юқтирадиган манбаи бўлади. Сальмонеллёз ривожланишининг эпидемологик қонуниятларини ўрганган олимлар касаллик қўзғатувчиси ўтишининг уч асосий йўлини аниқлашган.
Сальмонеллёз асосан озиқ-овқат орқали юқади. Мол ва парранда гўшти касалликнинг асосий манбаи саналади. Мол, чўчқа, қўй, от, ўрдак гўшти, айниган тухумлардан тайёрланган овқатни истеъмол қилиш натижасида 80% ҳолларда шу касаллик юқади. Сальмонеллез билан оғриган ҳайвонлар сути ҳам жуда хавфли.
Сальмонеллёз тарқалишида пашшаларнинг ҳам аҳамияти катта, сальмонеллёз касаллигининг айниқса пашша кўпайган даврга тўғри келиши ҳам шуни тасдиқлайди.
Сальмонеллёз тарқалишининг асосий йўлларидан бири сув йўлидир. Сальмонеллалар сувда узоқ вақтгача ўз ҳаёт фаолиятини сақлаб, қолади сув оқими билан олис масофаларгача боради.
Касаллик тарқалишида шахсий гигиена қоидаларига амал қилмайдиган беморлар, бактерия ташувчилар, айниқса озиқ-овқат маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва тайёрлашга алоқадор бўлган одамлар алоҳида ўрин эгаллайди.
Сальмонеллёз касаллиги билан жинси ва ёшидан қатъий назар, ҳар қандай одам касалланиши мумкин. Ҳозирги пайтда сальмонеллёзга хос хусусият унинг кўпинча «спорадик» (аҳён-аҳёнда) ҳолатда учрашидир, бу ҳолат асосан сальмонеллалар юққан озиқ-овқатлар билан савдо қилинишидан келиб чиқади.
Ҳозирги замон табобатининг асосий муаммоларидан бири «шифохона ичи» сальмонеллёзининг пайдо бўлишидир. «Шифохоналар ичи» келиб чиқувчи сальмонеллёзнинг одатдагилардан (озиқ-овқат билан юқувчи) фарқли равишда ўзига хос эпидемиологик қонунлари бор: болалар шифохонаси ва туғруқхоналарда кўпроқ тарқалиши, асосан бир ёшгача бўлган болаларнинг касалланиши, болаларда касалликнинг оғир ўтиши ва ўлимнинг кўп бўлиши, кўпроқ фаслнинг совуқ ойларида учрашидир. Бу ҳолларда касаллик манбаи асосан одам, кўпроқ болалар, камроқ шифохона ходимлари, оналар хизмат қилади.
Диарея синдроми билан кечувчи касалликлар орасида сальмонеллёз касаллигининг салмоғи катта. Кейинги йилларда сальмонеллёз бўйича касаллананиш даражаси пасайган бўлсада, юқорилигича қолмоқда. Республикамизда сальмонеллёз касалланиш даражаси 1996 йилда интенсив кўрсатгич 16,42ни ташкил қилган бўлсада, 2001 йилда бу кўрсатгич 7,93ни ташкил қилди (Ниёзматов Б. ва муаллиф 2005й.)