Til va madaniyat

Axboriy-huquqiy munosabatlar
Axboriy-huquqiy munosabat – axboriy-huquqiy meʼyor bilan 
tartibga solingan axboriy ijtimoiy munosabat. Munosabat tomonlari 
axboriy-huquqiy meʼyor bilan belgilangan va kafolatlangan o‘zaro 
huquq va majburiyat tashuvchilari sifatida qatnashadi. Bu termin 
126
Tog‘aymurod BEKMURODOV

---

matbuot yoki shunga yondosh sohalarda yoritilayotgan ma’lumotlar 
ma’lum bir huhuqiy me’yorlarga solingan holatda berilishini 
anglatuvchi termin hisoblanadi.
Axboriy-huquqiy munosabatlar matritsasi - (matritsa 
so‘zini izohlaydigan bo‘lsak, matritsa (lot. matrix – bachadon) 
– 1) metallurgiyada – metallarga bosim bilan ishlov berishda 
qoʻllaniladigan shtamplarning ish qismi. Matritsa sirtida 
tayyorlanadigan buyum (detal)ning qiyofasiga mos botiq (yoki 
teshik) boʻladi. Ana shu botiq (yoki teshik)ga shtampning 
ikkinchi qismi – puanson kiradi. Matritsa yaxlit yoki qismlarga 
ajraladigan qilib yasalishi mumkin; 2) matbaada – harf, raqam 
yoki belgining tasviri tushirilgan metall plastinka yoki taxtacha 
(brusok). Matritsaning shriftlar quyiladigan (qoʻlda harf terishda 
ishlatiladigan literalarni quyish uchun), satr quyiladigan va harf 
quyiladigan xillari boʻladi. Yuqori bosma qolipidan qoʻllangan 
karton yoki plastmassaga botirib tushirilgan chuqur nusxa ham 
matritsa deb ataladi. Bunday matritsadan stereotiplar yoki 
galvanostereotiplar hisoblanadi. Matritsaning xususiyati axboriy-
huquqiy munosabatga ko‘chganliginiko‘rish mumkin bo‘ladi. Bu 
sohalar o‘rtasida integratsiya jarayoniga yorqin misol bo‘ladi.
Qatorlari predmet sohalarida axborot jarayonlarini 
belgilovchi jadval: axborot, axborot resurslari, axborot mahsulotlari, 
axborot xizmatlarini izlash, olish va isteʼmol qilish; ularni ishlab 
chiqarish, uzatish va taqsimlash; axborot tizimlari, ularning 
tarmoqlari, ularni taʼminlash vositalarini yaratish va qo‘llash; 
axborot xavfsizligi mexanizmlarini yaratish va qo‘llash. Matritsa 
ustunlari huquq toifalarini ko‘rsatadi: huquq, huquqning cheklanishi, 
majburiyat, masʼuliyat. Qator va ustunlar kesishgan joyda ushbu 
huquq toifalarida axborot jarayonlarida paydo bo‘ladigan axborot 
munosabatlari ro‘yxatlari keltiriladi. Bu terminning mohiyatida shu 
kabi xususiyatlar yotadi.
1. Axborot - taqdim etilish shaklidan qatʼi nazar shaxs, 
predmet, dalil, voqea, hodisa va jarayonlar haqidagi maʼlumotlar. 
2. Dalil, voqea, hodisa, predmet, jarayon kabi obyektlar 
haqidagi bilim (maʼlumotlar) hamda tushunchalar yoki buyruqlar. 
3. Maʼlum xos matnda aniq maʼnoga ega boʼlgan tushuncha-
larni ichiga oluvchi dalil, voqea, hodisa, predmet, jarayon, taqdimot 
kabi obyektlar haqidagi bilim (maʼlumotlar).
4. Qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan va saqlanishi va qayta 
ishlanishi lozim bo‘lgan jami dalil va maʼlumotlar. Kitob matni, ilmiy 
formulalar, bank hisob raqamidan foydalanish va to‘lovlar, dars 
127
Matbuot va nashriyot terminlari

---

jadvali, o‘lchash majmualarining yer va fazo stantsiyasi o‘rtasidagi 
masofa to‘g‘risidagi xabarlar va h.k. axborot bo‘lishi mumkin. 
Hisoblash mashinasi ishi uchun zarur bo‘lgan axborot qayta 
ishlanishi lozim bo‘lgan maʼlumot va dasturdan iborat bo‘lib, dastur 
ushbu maʼlumotlar bilan nima va qaysi tartibda bajarilishi lozimligini 
belgilaydi (yoki foydalanuvchiga belgilash imkonini beradi). Аxborot 
nur, tovush va radio to‘lqinlari, elektr toki yoki kuchlanishi, magnit 
maydoni, qog‘ozdagi belgilar shaklida yaratilishi va tashilishi 
mumkin. Umuman olganda, xohlagan moddiy tuzilma yoki energiya 
oqimi axborotni tashishi mumkin. Аxborotdan foydalanish ko‘lamlari 
jamiyat rivojlanishi darajasini belgilaydi.
5. Turli obyektlarning o‘zaro ishlashida ro‘y beruvchi aks etish 
jarayonining aktiv harakatlarni taʼminlash uchun yaroqli natijalari. 
Shuningdek, birov, biror narsa to‘g‘risidagi maʼlumotlar.
6. Аks etgan xilma-xillik. Shu kabi xususiyatlarni o‘zida 
mujassamlashtiradi va matbuot yuzini ko‘radi.