Til va madaniyat

E-pochta: [e-mail]
Iqtibos uchun:  Bekmurodov, T. P. 2021. “Matbuot va nashriyot terminlari". 
O‘zbekiston: til va madaniyat 1 (1): 124–131. 
Uzbekistan: Language and Culture 2021/1(1)
124

---

va nashriyot terminlari u anglatayotgan tushunchaga qanchalik 
yaqin bo‘lsa, shunchalik iste’molga kirishi va o‘zlashtirishi oson 
bo‘lishi barchamizga yaxshi ayon, qolaversa, matbuot va nashriyot 
terminlarida rivojlangan davlatlar va unga yondosh mamlakatlar 
o‘rtasida integratsiya natijasida yangilanib, boyib boradi, terminlar 
tug‘ilaveradi. Bu jarayonni esa shu sohada ishlovchi yoki til va 
adabiyot sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan mutaxassislar oldiga 
ma’lum bir vazifalarni qo‘yadi. Bu vazifalar bugungi kunda o‘z 
dolzarbligini yanada oshirib borayotgan sohalardan hisoblanadi. 
Bu kabi jarayonlar shu sohada ko‘proq ilmiy-tadqiqot ishlarini olib 
borish ehtiyojini yanada oshirmoqda. Biz shu o‘rinda terminologiya 
nima va u qanday vujudga kelishiga oid mulohazalar yuritishni joiz 
deb topdik.
Terminlarni tanlash va ma'no xususiyatlari
X.Xyuellning qayd etishiga ko‘ra, terminologiya muayyan 
fanga oid terminlar yoki texnika sohasida qo‘llanadigan so‘zlar 
yig‘indisidir. Biz terminlar ma’nosini anglash orqali ular 
ifodalaydigan tushunchalardan ham voqif bo‘lamiz. Yangi kirib 
kelayotgan turli sohadagi terminlarni izohlar ekanmiz ularning kelib 
chiqish tamoyillari va sabablarini ham ko‘rsatishga harakat qilamiz. 
Bu jarayon terminning tushunarliligini va eslab qolish osonligi 
darajasini oshiradi. Binobarin, xalqning terminlar yuzasidan kelib 
chiqadigan muammolarni bartaraf etishda terminning nomi va 
u anglatayotgan tushuncha o‘rtasidagi yaqinlik, bu terminning 
yashovchanligini darajasini orttiradi.
Shu ma’noda, bugungi kunda jahon matbuotida, xususan, 
O‘zbekistondagi matbuot yo‘nalishida faol iste’molda bo‘lgan 
terminlarga to‘xtalib, ularning mohiyatini ochib berishga harakat 
qilamiz.
Reklama (lot. reklamo – qichqirmoq) – tovarlarning sifati, 
ularni sotib olishdan koʻriladigan naf haqidagi axborot; bevosita 
yoki bilvosita foyda (daromad) olish maqsadida yuridik va 
jismoniy shaxslar yoki mahsulot toʻgʻrisida tarqatiladigan maxsus 
axborot hamda marketingning tarkibiy qismi hisoblanib, talab va 
isteʼmolchilar didining shakllanishiga taʼsir koʻrsatadi. Korxona 
imijini yaratish (uzoq davrli taʼsir koʻrsatish), joriy sotish hajmini 
koʻpaytirish (qisqa davrli taʼsir koʻrsatish), xaridorlarga nima 
sotib olishni va uni nima uchun sotib olish zarurligini hal qilishda 
yordamlashish va boshqa maqsadlarda olib boriladi. Reklamaning 
paydo boʻlish tarixi juda qadimiy bo‘lib, Yunoniston va Qadimgi 
125
Matbuot va nashriyot terminlari

---

Rimda ogʻzaki va yozma maʼlumotlar uchraydi. Hozirgi shakldagi 
reklama esa ilk marta AQShda 19-asrning 2-yarmida birinchi 
reklama agentliklari faoliyat koʻrsatgan bu esa katta daromad keltira 
boshlagan. Dastlab yozma reklama xaridorlarni magazin va unda 
sotiladigan tovarlardan xabardor qilish vazifasini bajargan. Bu ish 
taxtalavha yozish va vitrinalar tashkil etish orqali amalga oshirilgan. 
Keyinchalik reklama potensial xaridorga nashrlar orqali murojaat 
shakliga aylandi – afishalar, kitoblar, jurnallar, gazetalarda axborot 
reklama eʼlonlari paydo boʻlib, reklama ishiga ommaviy axborot 
vositalari (matbuot, radio, televideniye, kino) jalb etildi.
Reklama bir necha vazifani bajaradi: 1) tovarlar va xizmatlar 
isteʼmolchilarini xabardor qilish, maʼlumot berish vazifasi – 
eʼlonlarida tovar va xizmatlarning sifati, ishonchliligi, ularni 
qoʻllash sohalari, ishlab chiqaruvchilari va sotib olish yoʻllari haqida 
maʼlumot beriladi; 2) ishontiruvchi – mavjud tovarga isteʼmolchi va 
xaridorlarlarning moyilligini oshirishga xizmat qiladi; 3) eslatuvchi 
– mavjud, ammo bir qadar unutilgan talabni, хaridorlarning oʻzlari 
uchun maʼlum boʻlgan tovarlarga munosabatni kengaytirishda 
muhim oʻrinda turadi.
Jurnalist – asosiy faoliyati jurnalistika bilan shug‘ullanish 
bo‘lgan, muhim faktlar, voqealar, odamlar, hodisalar haqidagi 
axborotni yig‘ish, qayta ishlash va uni auditoriyaga yetkazish orqali 
OAVni axborot bilan to‘ldiruvchi kishi. Jurnalistlar asosan publisistik 
faoliyatga yo‘nalgan bo'lib (kolumnistlar), ular o‘z oldiga ma'lum 
ijtimoiy fikrni shakllantirish, shuningdek, davlat hokimiyatining 
u yoki bu qaror va harakatlariga tahrirlovchi sifatida ta’sir qilish 
va nashr, radio yoki telekanal ta’sischilari belgilagan chegaralar 
doirasida jamiyat va davlat o‘rtasidagi vositachi bo‘lishni maqsad 
qiladi.
Muxbir – tahririyat tarkibida jurnalist sifatida xizmat qiluvchi 
xodim;
1) bevosita tahririyatda ishlamaydigan, ammo ommaviy 
axborot vositalarida muntazam ijodiy hamkorlik qiluvchi shaxs; 
2) boshqa ommaviy axborot vositalarida chiqish uyushti-
ruvchi gazeta, jurnal, radio, televideniye tahririyati xodimi.