Til va madaniyat

Harakat-holat bildiruvchi so‘zlar semantikasi va
lingvokulturologik xususiyatlari
Milliy taomil, an'ana, madaniy-ma'naviy qadriyatlar harakat-
holat bildiruvchi so‘zlarda ham o‘z ifodasini topgan. Masalan, yukun- 
harakat leksemasi “egilmoq, tiz cho‘kmoq” [Nazarova 1972, 173], 
“hurmat, ta'zim yuzasidan egilmoq” [Навоий 1972, 712] ma'nolarida 
izohlangan.
“Yukunmoq”ning shunchaki yoki astoydil bajarilgani 
kontekstda ma'lum bo‘ladi. “Shunchaki, bir bor” egilish tushunchasi 
birar ravishini qo‘shish orqali aks ettirilgan: Ko‘rushurda uch qatla 
yukunub, yong‘anda ham uch qatla, so‘rg‘anda va tortuq tortqanda 
birar yukundi [Bobur 2002, 181]. Ushbu jumladagi birаr yukundi 
birikmasida “harakatning nomiga bajarilganlik” semasi aks etgan. 
“Astoydil, ko‘p bora egilish” tushunchasi qalin yukundi birikmasida 
ko‘zga tashlanadi: Tortiq tortqanda ham qalin yukundi [Bobur 2002, 
160]. Yukunish har qanday vaziyatda ham bajarilishi lozim bo‘lgan 
23
Eski o‘zbek tiliga xos ayrim leksemalar semantikasi va lingvokulturologik xususiyatlari

---

tavoze' ko‘rinishi hisoblangan: Oldarag‘ondin yukunub kelguncha 
ikki qatla yiqildi... [Bobur 2002, 264].
Yukun- so‘zi o‘ziga xos tavoze'ni, milliy mulozamat etiketini 
aks ettirishga xizmat qilgan. So‘z shaxsning o‘zgalarga munosabati, 
mansabi, lavozimi haqida ma'lum tasavvur beradi: Avval Poyanda 
Sultonbegim bila yukunub ko‘rushtum, andin so‘ng Ofoqbegim bila 
yukunmay ko‘rushtum, andin keyin Xadichabegim bila yukunub 
ko‘rushtum [Bobur 2002, 144]. Bu o‘rinda shaxsning Poyanda 
Sultonbegim va Xadichabegimga bo‘lgan hurmati va Ofoqbegimga 
nisbatan salbiy munosabati “yukunmoq” so‘zi orqali ifodalangan; 
“...ortiqcha iltifot, birinchi bo‘lib yukunish, kelishilgan joydan o‘tib 
so‘rashish kishi obro‘yiga salbiy ta'sir etgan” [Qudratullayev 2004, 
85]. 
Quyidagi jumlada yukun- so‘zi bukil=dan keyingi harakat-
holatni ifodalagan: Yovuq yetishib tushtum, mahal ul taqozo qilmadi, 
yukungucha fursat ham bo‘lmadi, bukulub borib ko‘rushtum...
buyurdilarkim tushub mening bila yukunub ko‘rushgaylar [Bobur 
2002,160]. Ushbu jumladan ma'lum bo‘ladiki, asar yaratilgan davrga 
xos tavoze'-mulozamat etiketining ko‘rinishlari quyidagi so‘zlar 
orqali ifodalangan: bukilmoq – ta'zim qilmoq – yukunmoq – tiz 
cho‘kmoq.
Yukunishning takroriyligi ham muhim ahamiyat kasb 
etgan. Odatiy hollarda bir qatla, tavoze' yuqoriroq bo‘lsa uch qatla, 
samimiy hurmat, mulozamat qilinganda to‘qqiz qatla “yukunilgan”: 
Ko‘rushurda uch qatla yukunub, yong‘anda ham uch qatla, so‘rg‘anda 
va tortuq tortqanda birar yukundi [Bobur 2002,181]. Yukunish shaxs 
bilan yuzma-yuz ko‘rishish jarayonida bajarilgan: Ko‘rushur yerga 
yetishib to‘qquz qatla yukunub kelib ko‘rushti [Bobur 2002,160]. 
Hukmdor shaxs huzuridan chiqishda ham ado etilgan: Yong‘anda 
ham kichik xon to‘qquz qatla yukundi [Bobur 2002,160]. Harakatning 
takroriyligi me'yordan oshsa, bu tavoze'dan ko‘ra ko‘proq uzr, afvni 
ifoda etgan: Yigirma besh, yigirma olti qatla payo-pay yukundi va 
bordi va keldi [Bobur 2002,181]. “Bobur Xisravshoh ta'zimini atayin 
sanagan (25-26 marta), bunga diqqat qilgan. ... mag‘lublik holatini 
muallif saroy rasm-rusumidagi zodagonlar xatti-harakati, temuriylar 
saltanatchilik qoidalari orqali ifodalagan” [Gulbadanbegim 1998, 
87]. Bordi va keldi so‘zlari yukunishning yuqori darajasidan keyingi 
harakat-holatni ifodalagan.
 Yukun- fe'liga semantik jihatdan yaqin bo‘lgan qulluq so‘zi 
asarda quyidagi ma'nolarni ifodalagan: 
a) “podshohga ehtirom yuzasidan qilingan xizmat” ma'nosida 
24
Zulxumor XOLMANOVA

---

kelgan: Bu yog‘iylarning ustig‘a otlanmoqchi edukkim, Humoyun 
arzg‘a yetkurdikim, podshoh otlanmoq ne hojat, bu qulluqni men qilay 
[Bobur 2002, 369]; 
b) “podshoh huzuri” ma'nosini anglatgan: Firuzxon va Shayx 
Boyazid va Mahmudxon Nuhoniy va Qozi Jiyo qulluqqa keldilar 
[Bobur 2002, 366]; 
v) “egilish orqali avf etishni so‘rash”ni bildirgan: Qozi G‘ulom 
qulluq bahonasi bila xalos bo‘ldi [Bobur 2002,121];
g) “bo‘ysunish”ni bildirgan: ...Xisravshohning aksar kishisi 
buzulub, podshoh qullug‘ig‘a kelgusidur (Bobur 2002,180); Umid 
andoqturkim, ushbu kun tongla Xisravshohning jam'i navkar va 
savdari kelib, podshoh qullug‘ini qabul qilg‘ay [Bobur 2002, 179].
 Sig‘in- so‘zi “egilmoq” tushunchasini bildirgan: Bir qashqa 
otliq kishi manga yaqin sig‘inib keldi [Bobur 2002,162]. Bu jumladagi 
egilish “ta'zim qilish” ma'nosida bo‘lmay, shunchaki hamla qilish 
uchun payt poylash tushunchasini ifodalagan. Quyidagi jumlada esa 
“yaqinlashmoq” tushunchasini anglatgan: ...kecha erta yavuq sig‘inib 
qapug‘a kelgan ishni taqsir qilmag‘aybiz [Bobur 2002,155]. Sig‘in= 
hozirgi o‘zbek adabiy tilida diniy atama sifatida qayd etilgan bo‘lib, 
“xudoga, aziz-avliyolarga qulluq qilmoq, ibodat qilmoq, topinmoq 
va ko‘chma ma'noda biror kimsaga yoki narsaga e'tiqod qilmoq” 
tushunchalarini ifodalaydi [O‘TIL 2006, 59]. “Egilmoq” semasi 
iste'moldan chiqqan. 
Bukil= - ta'zim qil= - qulluq qil= - yukun= - tiz cho‘k= - sig‘in= so‘zlari 
“egilish”ning turli daraja-ko‘rinishlarini ifodalagan.“Boburnoma”da 
qo‘llangan mazkur so‘zlar gradatsiyasi ta'sirchanlikni oshirish, 
tushunchani yorqin ifodalashga, milliy mulozamat ko‘rinishlarini, 
turli tabaqaga mansub shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni aks 
ettirishga xizmat qilgan.