Tilshunoslik asoslari

qizamiq
so 'zi o 'm ig a
gui
so ‘zi, 
chayon
so ‘zi 
o 'm ig a
eshak, 
otiyo ‘q
so 'zlarin in g
ishlatilishi 
eviem izm
ho disalaridandir. Jam iyat taraq q iy otinin g keyingi davriarida 
dag 'al, q o ‘pol, n o q u lay s o ‘zlar o 'm ig a yoqimliroq, silliqroq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so'zlarni ishlatish hodisasi h am evfem izm k o 'rin ish la rid a n d ir. 
M asalan, 
o 'ld i
so ‘zi o 'rn ig a
vafot etdi, qazo qiidi, dunyodan 
o'tdi, dunyodan ketdi, jo n in i egasiga topshirdi, k o ’z i y u m ild i 
kabi. 
B o ‘g ‘oz xotin
o 'm ig a
ikkiqat, o yo g ‘i o g ‘ir, y u k i bor, y u k li 
xotin, hom ilador
kabi so 'z y o k i s o ‘z birikm alari ish latilad i. 
Evfemizm adab iy otd a stilistik v o sita sifatida k atta rol o 'y n a y d i. 
Jam iy atn ing
b a ’zi bir 
ijtim oiy 
guru h lari 
m eh n at 
q ilm a y
tek in x o 'rlik bilan hayot k e c h iru v ch ilar chunonchi, o 'g 'ri, b e z o ri 
va qim orbozlar o'zlarining yo m o n niyatlarini, yovuz n ia q sa d la rin i 
bo sh q alard an yashirish u c h u n s o ’zlarg a h a r xil m a ’n o b e rib
q o ‘Ilaydilar. Bunday so‘zlarg a a rg o deyiladi. M asalan, 
til
s o 'z i 
o 'm ig a
lay, o ‘g'irlamoq
s o 'z i o 'r n ig a
ovqatianmoq, o ‘Idirm oq 
so 'zi o ‘m ig a
saliasini olib kelm oq
so 'zlarin i ishlatadilar.
TERM INOLOGIYA
H ar b ir til shu tilga m an su b x a lq n in g m oddiy v a m a ’n a v iy
dunyosini b u tu n bo rlig'ich a o 'z id a ak s ettiruvchi yo rq in k o 'z g u
bo'lib, insonning m ehnat va ijtim o iy faoliyati b ila n uzviy 
bo g'liqd ir. Shu bois, jam iyatda s o d ir b o ‘lgan h ar q a n d a y v o q e lik
yoki o'zgarish, birinchi n av b atd a, tild a o ‘zini nam oy on etadi. 
Tarixiy, ijtim oiy-iqtisodiy ta ra q q iy o t davom ida tiln in g lu g 'a t 
tarkibi tadrijiy ravishda doim o rivojlanib, boyib b o rad i. Bu 
boyish jam iy at rivojlanishi n a tija sid a paydo b o 'Ig a n y a n g i 
tu sh u n ch alam i ifodalovchi y a n g i so'zlar, n om lam in g v u ju d g a
kelishi hisobiga sodir b o 'lad i. T ilning lu g 'a t tarkibi, u n in g
lek sik-sem an tik sistemasi doim o o 'z g a rib boradi, ayni z a m o n d a , 
jam iyat u c h u n keraksiz h o lg a k e lg a n tu sh u n c h a yoki p r e d m e t 
nom larini ifodalab kelgan s o 'z la r arx aik so 'z sifatida is te ’m o ld a n
chiqib, u n in g o 'ra in i y an gi s o 'z la r egallaydi, Lekin is te 'm o ld a n
ch iq qan so 'z la r m iqdori y an g i p a y d o b o 'lg a n so 'z la rg a n is b a ta n
an ch a kam b o lladi. Lekin b a 'z i h o lla rd a b u n in g aksi h am b o ‘lishi 
m um kin. Albatta, lug'aviy b irlik la rn in g iste ’m o ld an c h iq is h i 
lingvistik va ekstralingvistik o m illa r asosida, tiln in g ta b ia ti, til 
taraqqiy oti qonuniyatlari a so sid a r o ‘y beradi. B unda ik k i a so siy
hodisa kuzatiladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Jam iyat v a ta b ia td a g i narsa-hodisalam ing yo'qolish i bilan 
u la m in g ifodachisi b o ‘lg a n so 'z la r ham y o ‘q bo 'lad i, hozirgi til 
stru k tu rasid an (lu g 'a t sistem asid an) chiqadi va tarixiy so'zlarga 
aylanadi.
2. 
Tilning 
tak o m illash u v i jarayonida 
narsa-hodisaning 
m o h iy atin i aniq, to 'la va to 'g 'r i ifodalay o lm aydigan lug'aviy 
b irlik la r iste ’m o ld an chiq ib, ularaing o 'm in i hodisani aniq, 
t o 'g 'r i va to 'la ifo d alay d ig an lu g 'av iy birliklar egallaydi.
D iaxron a sp ek td a o 'z b e k term inologiyasida faol b o ‘lg a n r 
lekin, 
yuqorida 
aytg an im izd ek , 
b u g un g a 
kelib 
m uayyan 
so h a la rd a k o 'p g in a ja ra y o n v a narsa-hodisalam ing y o 'q bo'lib 
k e tis h i natijasida u la m i ifodalovchi