Tilshunoslik asoslari

serg'ayrat, 
tirishqoq, 
u rinchoq 
sinonimlaridan 
g 'a yra tli, 
serg'ayrat, tirishqoq so‘zlari belgini kuchliroq m a’no bilan 
ifodalaydi. Shuningdek, kam bag'al, qashshoq sinonim laridan 
qashshoq so'zi belgini kuchli m a’n od a ifodalaydi. Kuch, q u w a t, 
mador, majol, darmon sinonim laridan mador, majol, d arm o n
so'zlari, asosan, kuch-quw atning norm al holatdan pastligini 
ifodalashda qo'llanadi. Demak, 
sinonim lar bildirgan belg i 
darajasidagi har xillik ham sh\i so'zlam ing m a’nosidagi farqli 
m a'no nozikliklari sanaladi.
Sinonimlar nutqda ishlatilishi doirasiga ko'ra sinonim iya 
qatorini hosil qiladi. Masalan: a) yu z, bet, aft, bashara, chehra, 
siymo, b) yurak, dil, qalb, ko "ngil kabilar,
Sinonimiya qatorini tuzishda h a r qanday uslubda q o 'llan ish i 
mumkin b o'lg an «betaraf» so'z asos qilib olinadi. Sinonim iya 
qatoridagi qolgan so'zlam ing m a’nodoshligi ana shu «betaraf» 
so'zni solishtirish natijasida aniqlanadi. Masalan, yu z, b et, aft, 
bashara, chehra, siym o sinonimiya qatorida y u z so'zi «betaraf» 
so'z bo'lib, uning iste'mol doirasi kengdir, har qanday u slu b d a
qo'llanaveradi: y u z i tanish, y u z in g n i yu v, y u z i yoqim li, y u z in g  
qursin. Lekin shu qatordagi bet, bashara, aft, chehra, siy m o
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so'zlarining iste’mol doirasi nisbatan chegaralangan (tor) bo'lib, 
u lar turli uslubiy b o 'y o q larn i ifodalashga xizmat qiladi. Bunday 
so 'zlar bilan predm etga b o 'lg a n ijobiy yoki salbiy munosabatni 
yaqqol ifodalash m um kin. Chunonchi, chehrasi issiq, chehrasi 
yo q im li, chehrasi o ch iq  deyish mumkin, chehrasi qursin deb 
aytish mumkin emas.
Shunday qilib, yozilishi ham, talaffuzi ham boshqa-boshqa 
bo'lib, umumlashgan, bir tushunchani ifodalaydigan, lekin 
m a 'n o nozikliklari jih atid an bir-biridan birm uncha farq qiladigan 
so 'zlar sinonimlar deb ataladi.
ANTONIMLAR
Bir-biriga qaram a-qarshi m a’noli so'zlar antonim lar deyiladi. 
Antonim 
so'zlarning 
xususiyati 
shundaki, 
ularning 
biri 
ikkinchisiga 
qaram a-qarshi 
qo'yilib, 
birining 
mazmuni 
ikkinchisini inkor etadi, birinchisining m a’nosi ikkinchisiga 
qarshi qo'yiladi. Shuning uchun bu
so'zlarning birini aytish bilanoq unga qaram a-qarshi tushuncha 
esg a tushiriladi. M asalan, o q  - qora, issiq - sovuq, kirish - 
chiqish, oriq - sem iz, p a s t - baland kabi.
H ar bir so'zning antonim i b o 1 lavermaydi. Masalan: magazin, 
kito b , institut, daryo, to g ‘ kabi so'zlarning antonimi yo'q. 
A ntonim lar predm et 
belgisini bildiradigan so'zlarda ko'p 
uchraydi. Masalan, y a x sh i - yom on, chiroyli - x u n u k  kabi.
Bir so'zning b o 'lish li yoki bo'lishsiz shakllari o'zaro bir- 
biriga qaram a- qarshi 
qo'yilsa ham antonim lar qatoriga 
kirmaydi. Masalan, o 'q ig a n - o ‘qimagan, kelgan - kclm agan 
kabi.
Ba’zi bir so'z birikm alarida, xususan, tarkibida termin bo'lib 
qolgan so ‘z birikm alarida antoniralik xususiyatini yo'qotib, 
um um an predmet nom ini bildirishi mumkin. Masalan, oq - qora 
antonim, lekin o q g u l deganim izda qora g u ln i ko'z oldimizga 
keltirmaymiz. 
Shuningdek, 
qora m etaiiurgiya, 
qora kuch 
birikmalari tarkibida ham qora so'zining antonimlik xususiyatini 
yo'qotib, bu birikm alar m a’lum sohaga doir terminlarga 
aylangan.
Antonim so'zlar n u tq d a predmet, hodisa va ularning 
belgilarini solishtirib ko'rishda, bir-biriga qaram a-qarshi 
qilib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

\
ko'rsatishda va fikrimizni, hisHuyg'ularim izni t a ’sirli, aniq- 
ravshan ifodalashga juda k atta yordam beradi.
K ontekstual antonimiya o'zaro zid m a’no ifoda etm agan 
leksem alarning ma’lum k o n te k st ichida so'zlovchi yoki muallif 
tom onidan 
antonimik 
m unosabatlarga 
kiritilishidir. 
Buni 
quyidagi she’riy misralar tahlilida k o 'rish mumkin: