Tilshunoslik asoslari

dosh 
qo'shimchasi yordam ida m aslakdosh, 
suhbatdosh, safdosh, 
sinfdosh, fikrdosh, m usobaqadosh, yondosh, izdosh, zamondosh, 
m aktabdosh kabi so 'zlar hosil bo'ladi.
Eskirib qolgan so'zlam i yangi ma’noda qo'llash yo'li bilan 
ham tilning lu g 'a t tarkibi boyib turadi. Masalan, domla so'zi 
(eski shakli dom ulla) eski 
maktab va madrasa o'qituvchiiaii 
hamda 
din 
ayonlariga 
nisbatan 
qo'llanardi. 
Hozir 
esa, 
o'qituvchilarga nisbatan hurmat bilan murojaat qilinganda 
ishlatiladi.
Rais so'zi o 'tm ish da diniy marosim va urf-odatlaming 
bajarilishini kuzatib boruvchi, shuningdek, o'lchov va tosh- 
tarozilarning to 'g 'rilig in i tekshirib boruvchi mansabdor kishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’nosini ifodalagan bo'lsa, hozir (mansab) idora va xo 'jalik 
tashkilotlarining rahbari, shuningdek, majlisni boshqaruvchi 
shaxs m a’nolarini ifodalaydi. X uddi shunday dehqon, m aorif, 
farmon, 
q u rultoy singari 
so 'zlar 
ham 
mazmunan 
yangi 
m a’noiarni iíodalaydigan bo'ldi.
Rus tilida mayor, po lko vn ik, general, o íitser kabi so 'zlar 
oldin podsho, pomeshchik va kapitalistlar tuzum ini him oya 
qiluvchi harbiy kishilaming unvonini bildirar edi. V atan urushi 
davrida bu so'zlam ing m a’nosi yangicha tus olib, m ehn atk ash 
xalqning tinch mehnatini him oya qilgan va qilayotgan harbiy 
kishilaming unvonini ham bildiradigan bo'ldi.
Lug'at tarkibm i boyitishda b o shq a tillaidan so'z q abul qilish 
ham muhim rol o'ynaydi. Shuni alohida ta ’kidlab o 'tish kerakki, 
boshqa tillardan birorta ham s o ‘z kirm agan sof til dunyoda yo'q, 
bo'lishi ham mumkin emas. C hunki jam iyat taraqqiyotida turli 
tillarda so'zlashuvnhilar o'zaro m unosabatda bo'lganlar. Savdo- 
sotiq, fan-texnika, madaniyat va bo sh q a sohalarda b o 'lad ig an
aloqalar boshqa-boshqa tilda so'zlovchi xalqlar bir-birining tiliga 
ozm i-ko'pmi ta ’sir qiladi. S huning uchun har q anday tilning 
lug'at tarkibida m a’lum darajada chetdan kirgan so'zlar bo'ladi. 
Masalan, o'zbek tilidagi maktab, oila, kitob, hol, sanoat, s a n ’at, 
sharq, nazar, nazariya, bayon, tarjima, gazeta, jum al, biologiya, 
matematika, radio, telefon kabi so 'zlar rus tili orqali b o sh q a 
tillardan kirib, o'zlashib ketgan so'zlardir.
C hetdan kirgan so'zlar m a ’lum darajada shu tilning talaffuz 
m e’yorlariga, grammatik qoidaiariga b o ’ysunadi, sekin-asta shu 
tilda so‘zlovchi xalqning o 'z so'zlari b o llib qoladi.
O 'zbek tilining lug'at tarkibida boshqa tillardan kirgan 
so'zlar anchagina bo'lib, ular o'zbek tilining so 'z boyligi 
hisoblanadi. Chetdan kirgan, lekin m a’lum bir tilga singib, 
o'zlashib qolgan so'zlarni b oshqa xalqning so'zlari deb ajratish, 
uni tildan chiqarib tashlashga urinish xato hisoblanadi. Lekin 
tilshunoslik qonun-qoidalariga 
e ’tibor bermaslik yoki 
bu 
qonunlam i tushinmaslik natijasida tilda o'zlashib, xalqning qo n- 
qoniga singib qolgan. So'zlarni o'rinsiz ravishda b oshqa chet 
so'zlar bilan boyitilmaydi, aksincha chalkashliklarga olib keladi. 
C hetdan kirib, xalqning so'z m ulki bo'lib qolgan so 'zlarn i bir 
muncha tor ma’noni ifodalovchi chet tillari so'zlari bilan 
almashtirish hodisasi 90-yillarda o'zbek tilida ro 'y berdi, 
chunonchi, gazeta - ro'znom a, ju rn a l - oynoma, in s titu í - o liy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iïm goh / / oliygoh va hokazo. Ro'znom a so'zi u davrda 
bo'lm agan. Cazeta so'zi sh u qadar o'zlashib ketganki, undan 
y angi so'zlar, so'z birikmalari ham paydo bo'lgan: gazetachi,