Tilshunoslik
-§. Tillarning o‘zaro ta’siri va rivojlanishi
Download 1.99 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik nazariyasi
|
29-§. Tillarning o‘zaro ta’siri va rivojlanishi
Til doimiy harakatda, o‘zgaruvchan, boyib boruvchi va dinamik xarakterli rivojlanishdagi ijtimoiy hodisadir. Til turg‘un dogmatizmdan iborat hodisa emas. Jamiyat rivojlanishdan to‘xtasa til ham rivojlanishdan to‘xtaydi. O‘sha til o‘lik tilga aylanadi. Har qanday tilning rivojlanishida ichki va tashqi omillar sabab bo‘ladi. Til rivojlanishining ichki omillariga til tizimidagi birliklarning o‘ziga xos tarzda boyib taraqqiy qilib borishi kirsa, tashqi omil esa tillarning ochiq tizim ekanligida namoyon bo‘ladi. Bunga birinchi navbatda jamiyat, tillararo munosabat va o‘zaro ta’sir jarayoni kiradi. Boshqacha qilib aytganimizda ekstralingvistik jarayon tillarning tashqi omil asosida rivojlanishining asosiy faktorlaridan biri sanaladi. Shu sabab ham tilshunoslik intralingvistika va ekstralingvistika kabi ikki turga bo‘linadi. Intralingvistikani (in) ichki lingvistika (tilshunoslik) deb ham tushunsak bo‘ladi. Intralingvistika til tizimining sistem aloqasini, munosabatini tashqi lingvistikaga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘rganadi. Tillarning umumiy va xususiy qonuniyatlar asosida taraqqiy qilishini ichki va tashqi tilshunoslikka bo‘lib o‘rganganimizda ko‘ramiz. Ichki qonuniyatlar til sathlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar bilan cheklanadi. Tashqi 135 qonuniyatlar umumiy qonuniyatlar ham deb nomlanib barcha tillarga xos bo‘lgan lisoniy jarayon va hodisalarni o‘rganadi. Til sathlari tinimsiz taraqqiyotda rivojlanib boradi, ayniqsa leksik sathda kuchli seziladi. Ichki lingvistikaning o‘rganish ob’ekti fonologiya, leksikologiya va grammatika sanaladi. Tovushlar birikib sistem aloqa hosil qilish jarayoni tadqiq qilinadi. Har qanday tovush to‘g‘ri kelgan ikiknchi tovush bilan birika olmaydi. Bu yerda ham ma’lum qonuniyatlar mavjud bo‘lib, bu qonuniyatlar ichki lingvistikada o‘rganiladi. Ekstralingvistikani tashqi lingvistika deb ham ataymiz. Tashqi lingvistika tilning taraqqiyoti va vazifasini ijtimoiy- siyosiy, ijtimoiy-tarixiy, etnik, jo‘g‘rofiy kabi faktorlar bilan bog‘liq tarzda o‘rganadi. Shunga ko‘ra, ushbu lingvistika tilni ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganadi. Til juda murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lib, bugungi taraqqiyot bosqichiga kelguncha ko‘plab faktorlar ta’sirida bo‘ldi. Ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy- tarixiy, etnik, jo‘g‘rofiy kabi faktorlar tilning rivojlanishi uchun muhim vazifani bajaradi. Lingvistik taraqqiyot hodisasi asosan uch aspektda kuzatiladi: fonetik, leksik, grammatik. Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari fonetikada sezilarli darajada o‘z ifodasini topgan. Nutq tovushlari orasida o‘zaro siljish, almashinish, orttirilish, tushib qolish kabi fonetik hodisalar ham ma’lum ichki qonuniyatlar asosida amalga oshadi. Biz bu haqda assimilyasiya, dissimilyasiya, singarmonizm, metateza, tovush orttirilishi, tovush moslashuvi, gaplologiya, diareza, epenteza hodisasi haqida yuqorida to‘xtalgan edik. Fonetik qonuniyatlarning xarakterli jihatlari sifatida qadimdan tilimizda bo‘lgan fonetik o‘zgarishlar misolida ko‘rishimiz mumkin. Masalan: adog‘ – ayoq. Ado bo‘lmoq tugamoq, ekin maydonining pastki qismi adog‘i, inson tanasining pasti qismi oyoq. Ya’ni vaqt o‘tishi bilan –d tovushi 136 –yo tovushiga siljigan. Jonli so‘zlashuv tilimizda unlilar 15 tagacha uchraydi, ammo alifbomizda 6 ta harf bilan ifodalanadi. Tilimiz tarixidan ma’lumki o‘zbek tilida singormanizm unli tovushlar moslashuvi milliy hodisasi mavjud bo‘lgan. Singormanizm hodisasi bo‘yicha birinchi bo‘g‘inda kelgan unli shu so‘zning keyingi bo‘g‘inlarida ham takrorlanib kelishi lozim. Masalan: kulgu, suzuk, uzuk, unum, Download 1.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|