Tilshunoslik

toroq, qilg‘iliq, tushum kabi. Bugungi kunda sekin-sekin bu 
hodisa unitilib bormoqda.
Leksik qonuniyatlarning xarakterli jihatlari sifatida 
qadimdan tilimizda bo‘lgan so‘zlarning arxaiklashib qolishi, 
tilimizga neologizmalarning kirib kelishi doirasida ko‘rishimiz 
mumkin. Til ochiq tizim sifatida mavjud bo‘lgani uchun 
birorta til yo‘qqi boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirmagan bo‘lsa. 
Tilning lug‘at tarkibidagi neologizmlar bunga yorqin misol 
bo‘ladi: “koronavirus”, “mishka”, “prezentatsiya”, “layk”, 
(“layk qilmoq”), “parol”, “login”, “onlayn”, “blog”, “post”, 
“selfi”, “status”, “mobil versiya”, “domen”, “internet-
provoyder”, “operator”, “moderator”, “spam”, “e-meyl”, 
“sayt-vebsayt”, “chat” va hakoza. Bu kabi yuzlab so‘zlar 
so‘nggi paytlarda tilimizga kirib o‘zlashib, kundalik so‘zlashuv 
leksikasiga 
aylanib 
bormoqda. 
Shuningdek, 
leksik 
taraqqiyotning 
ichki 
omillariga 
yasama 
so‘zlarning 
o‘zaklarining tub so‘zga aylanib borishi misolida ham 
ko‘rishimiz mumkin. Masalan, pichoq so‘zi qadimda pich 
(bich) + oq yasalmasidan iborat bo‘lgan. Bugungi kunda tub 
so‘z sifatida qaraladi. Tarixiy o‘zak bo‘yicha yasalmadir.
Tildagi so‘zlarning ma’nosida bo‘ladigan juda ko‘plab 
o‘zgarishlar ham til rivojlanishi uchun turtki bo‘ladi. Bunga 
ma’no ko‘chishi, bir turkumdan ikkinchi turkumga o‘tish, 
so‘zlarning atamaga aylanishi, so‘zlarning ichki manba orqali 
yasalishi kabilar leksik taraqqiyotning vositalari hisoblanadi. 

---

137 
Grammatik qonuniyatlarning xarakterli jihatlari tildagi 
matnlararo 
miqdoriy 
o‘zgarishlarda 
ko‘rinadi. 
So‘z 
turkumlariga oid 
kategoriyalar grammatikada 
ma’no 
to‘dalariga birlashadi. Grammatik kategoriyalar ham til 
taraqqiyotining ichki omili hisoblanadi. Grammatikada 
grammatik vositalarni ma’no to‘dalariga birlashtirish orqali 
farqlaymiz. Grammatik vositalar tilning rivojlanishi uchun 
xizmat 
qiladi. 
Kelajakda 
tillar 
tipologiyasi 
orqali 
yaratilayotgan universal 
grammatika orqali grammatik 
qonuniyatlar 
umumlashtirilib 
ko‘rsatilishiga 
erishiladi. 
Universal grammatika tillarni sistem tadqiq qilish va 
rivojlanishi uchun nihoyatda muhim. Masalan, zamon, son, 
shaxs-son, egalik kabi kategoriyalarni barcha tillarda 
birlashtirsa bo‘ladi. Bugungi kunda zamon kategoriyasini 
ingliz tilida o‘n oltita, o‘zbek tilida to‘qqizta yana boshqa 
tillarda boshqacha turlarga bo‘lib talqin qilinishi tillarni 
o‘rganish uchun murakkablik tug‘dirishi tabiiy. Tillar sistem 
xarakterga ega ekan, barcha tillar ma’lum grammatik 
qonuniyatlar orqali rivojlanadi. Aksariyat hollarda, bir tilga 
tegishli bo‘lgan qonuniyat boshqa tilga ham begona emasligi 
muqarrar. Kelajakda yaratilajak universal grammatikada ham 
bir tilda uchraydigan, ammo boshqa tillarga tegishli bo‘lmagan 
hodisalar alohida ta’kidlanadi. Masalan, rod kategoriyasi rus 
tiliga xos o‘zbek tilida mavjud emas. Bu kategoriya turkiy 
tillarga tegishli emas deb ko‘rsatiladi. 
Til rivojlanishining dinamik jarayoni dastlabki yozuv 
paydo bo‘lgan davridayoq o‘z qonunlariga ega bo‘lgan. 
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik shuni ko‘rsatadiki, har qanday til 
oilasi rivojlanishida boshqa tillar ta’sirida bo‘lib, ma’lum 
tayanch tilga borib taqaladi. Ushbu rivojlanish bosqichma-
bosqich amalga oshiriladi. Asosiy til yangi tillarning paydo 
bo‘lishiga olib keladigan dialektlarga bo‘linadi. Yangi tillar, 
tillar oilasini tashkil etuvchi tillar guruhlari va kichik guruhlari 

---

138 
uchun asosiy tillardir. Tillar tug‘ilmaydi lahja va shevalardan 
kelib chiqadi. Ming yillar davomida aloqaning uzilishi asosida 
bir til shevalaridan yangi tillar paydo bo‘laveradi. Tillarning 
ko‘payishi shu tarzda sodir bo‘ladi. 
Masalan, umumiy hind-yevropa tillari oilasiga kiruvchi 
hindu-eron bo‘limi uchun asosiy til hind tilidir. Ushbu hind-
eron asosiy tili hind va eron tillari guruhlariga bo‘lingan. 
Tillarning bunday “ko‘payishi” tanadagi hujayralar o‘sishiga 
o‘xshaydi, bu esa A.Shleyxerga tilni biologik organizm bilan 
solishtirishga sabab bo‘ldi. Qiyosiy - tarixiy tilshunoslik shuni 
ko‘rsatadiki, bu ko‘paytirish ko‘lami boshqacha bo‘lishi 
mumkin. Ba'zi lingvistik oilalar (hind-yevropa, semit-gemitik, 
turkiy) ko‘plab tillarni o‘z ichiga oladi, boshqalari (Chukchi-
Kamchatka, Koinsan, Tungus-Manchurian) oz tillarni o‘z 
ichiga oladi. Tillar o‘rtasidagi tafovut darajasi ham har xil 
bo‘lishi mumkin. Masalan, turkiy va fin-ugur tillarining bir-
biridan ajralib turishi shuni ko‘rsatadiki, dialektlarning 
bo‘linishi va ajralishi jarayonlari har xil intensivlik darajasida 
bo‘lgan. 
Alohida tillar ham qayd etilgan, ular tillar oilasini tashkil 
qiladi. Bunday tillar ko‘pincha yapon tiliga taalluqlidir. 
Qiyosiy-tarixiy usul g‘oyasiga ko‘ra, bunday alohida til, til 
oilasining yagona vakili hisoblanadi. 
Jahonda bugungi kunda, dialektlarni “unutish” jarayoni har 
xil sur’atlarda davom etmoqda. Agar Angliya yoki Frantsiyada 
bu ko‘rsatkichlar ancha yuqori bo‘lsa, Germaniyada “unutish” 
jarayoni sekinroq kechmoqda. Bu jarayon hozir ham rus tilida 
kuchli davom etmoqda. Arab tilida shevalarni saqlab qolishga 
urinish tarixdan juda kuchli bo‘lgan. Chunki tilda katta 
o‘zgarish sodir bo‘lsa, muqaddas qur’onni tushunmay qolamiz 
degan hadik bo‘lgan.
Shu bilan birga, adabiy til, lahjalar farqlarini kamaytirish 
bilan birga, til tizimlarining o‘ziga xos “ko‘payish” turini 

---

139 
shakllantiradi. Og‘zaki nutq nuqtai nazaridan adabiy tilning 
og‘zaki shakli, barcha dialektlar o‘rtasida farq paydo bo‘lishini 
ko‘rsatadi. O‘z navbatida, og‘zaki tillar tizimida o‘zgarishlar 
yuz bermoqda. Bu shuni anglatadiki, adabiy til tizimi ham 
tafovut tufayli rivojlanadi. 
Uning quyi tizimlarga bo‘linishiga olib keladigan adabiy 
tilning tafovuti va shunga mos ravishda bu jarayonni tilning 
rivojlanishini ko‘rib chiqishga majbur qiladigan asoratlar bilan 
bir qatorda, adabiy tillar sonining ko‘payish jarayoni ham 
mavjud. Bu jarayon tarixiy vaqt miqyosida jadal sur’atlar bilan 
davom etmoqda. 
Adabiy 
tilning 
shakllanishi 
nafaqat 
tizimlarning 
“ko‘payishi”ni, balki ularning murakkablashuvini ham o‘z 
ichiga oladi. Adabiy tilda bir vaqtning o‘zida ikkita nutq 
materiallari mavjud bo‘ladi: yozma va og‘zaki. Ularning 
orasidagi bog‘liqlik mavjud. So‘zlar muayyan imlo asosida 
yoziladi. Bu holda, so‘zning individual tovushlari va imlo 
qismlari o‘rtasida ularning yozishmalari o‘rnatiladi. Ushbu 
yozishmalar, bir tomondan, alifboning maqsadi bo‘yicha, 
ikkinchi tomondan, imlo qoidalari tomonidan tuzilgan bo‘lib, 
ular so‘zning imlosini muayyan shaklda so‘zning talaffuzini 
ko‘rsatadigan qilib yaratishga imkon beradi. 
Bularning barchasi birgalikda adabiy tilning rivojlanishi va 
umumiy so‘z boyliklarining o‘sishi bilan bog‘liq.