Titrimetrik analiz usullarining klassifikatsiyasi

I.2. OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARIGA ASOSLANGAN TITRLASH METODLARI.
Titrimetrik analizning oksidlanish-qaytarilish metodlari oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini qo’llashga asoslangan. Oksidlanish-qaytarilish metodining yana bir nomi (REDOKSIMETRIYA) dir. Bu metodda qo’llaniladigan metodlarining nomi, odatda, titrlangan ishchi eritmalarining nomidan kelib chiqadi. Uning quyidagi turlari mavjud:
1. PERMANGANATOMETRIYA- bu metod kaliy permanganat (KMnO₄) eritmasining oksidlovchi xossasiga asoslangan.Bu metodda titrlash indikatorsiz bajariladi.
2. YODOMETRIYA- bu metodda oksidlovchi sifatida erkin yod eritmasi, qaytaruvchi sifatida esa yod ioni ishlatiladi.
3. XROMATOMETRIYA-bu metodda kaliy dixromat (K₂Cr₂O₇) eritmasi titrlangan ishchi eritma sifatida ishlatiladi. Bu metodni bevosita aniqlashlarda, shuningdek bilvosita aniqlashlarda qo’llash mumkin.
4. BROMATOMETRIYA-bu metodda oksidlovchi ishchi eritma tariqasida kaliy bromat (KBrO₃) eritmasi qo’llaniladi.
5. VANADATOMETRIYA-bu metodi ammoniy vanadatning oksidlash qobilyatidan foydalanishga imkon beradi.
Bu metodlardan tashqari miqdoriy-analizning laboratoriya amaliyotida stremetriya, titanometriya kabi redoksimetriya metodlaridan xam kerakli maqsadlarda foydalaniladi. Redoksimetriyada reaksiyada ishtirok etadigan oksidlovchilar va qaytaruvchilarni ekvivalent massalari xisobga olinib eritmalar tayyorlanadi. Oksidlovchi qaytaruvchining ekvivalent massasining qiymati ayni reaksiyada ishtirok etayotgan elektronlar soniga bog’liq. Oksidlovchilar va qaytaruvchilar bir-biridan kimyoviy aktivligidan farq qiladi.
Titrlash davomida oksidlanish-qaytarilish potensiali o‘zgarib boradi. Agar shu o‘zgarish hisobga olib borilsa va hosil bo‘lgan qiymatlar koordinata o‘qiga qo‘yilsa, titrlash egri chiziqlari yuzaga keladi. Titrlash davomida o‘zgarayotgan potensial tenglamasi yordamida hisoblanadi. Misol tariqasida Fe⁺² ionini Ce⁺⁴ ioni
bilan
Fe⁺²+Ce⁺⁴↔Fe⁺³+Ce⁺³
reaksiya bo‘yicha titrlashni ko‘rib chiqsak, titrlash davomida o‘zgaradigan potensial qiymati quyidagicha hisoblanadi:
a) Ekvivalentlik nuqtasigacha eritmada faqat Fe⁺³/Fe⁺² jufti bo‘lib, potensial

formula yordamida hisoblanadi, bunda reaksiya davomida [Fe⁺³]/[Fe⁺²] nisbat ortib boradi.
b) Ekvivalentlik nuqtasida eritmada [Ce⁺³]=[Fe⁺³] va [Ce⁺⁴]=[Fe⁺²] muvozanat o‘rnatiladi. Bu nuqtada

bo‘lganligi bois potensialni hisoblash uchun yuqoridagi

tenglamalar qo‘shiladi, bu tenglamalardagi =0,771 V va =1,45 V bo‘lganligi hisobga olinsa,

bu yerdagi

bo‘ladi, chunki o‘rnatilgan muvozanatga ko‘ra
Bundan 2E_e=1,45+0,771 kelib chiqadi. Demak, ekvivalentlik nuqqtasida potensial E_e=(l,45+0,771)/2=1,11 V yoki umumiy holda, ekvivalentlik nuqtasidagi potensial
aRed₁+bOx₂↔cOx₂+bRed₂
reaksiya uchun

formula yordamida hisoblanadi (bu yerda, a va b - berilgan va qabul qilingan elektronlar soni). d) Ekvivalentlik nuqtasidan so‘ng eritmada faqat Ce⁺⁴/Ce⁺³ juft bo‘ladi va potensial

formulasi yordamida hisoblanadi.
Yod eritmasi bilan yoki yod hosil bo‘lishiga asoslangan titrlashda ekvivalentlik nuqtasi kraxmal yordamida (rangsiz eritma yorqin ko‘k tusga kiradi, qaytaruvchilar ta’sirida ko‘k rang yo‘qoladi) aniqlanadi. Titrlashning ayrim hollarida (titanometriya) ekvivalentlik nuqtasi qaytaruvchilar ishtirokida temir (III) rodanidning qonsimon qizil rangi yo‘qolishi asosida aniqlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, rangning yo‘qolishi yoki rang intensivligining kamayishi asosida oxirgi nuqtani topish aniqligi ancha past. Yuqorida keltirilgan moddalar: kraxmal, temir (III) rodanid spetsifik reaktivlar (indikatorlar) qatoriga kiradi. Biroq, ularni hamma Oksidlanish-qaytarilish usullariga ham tatbiq etib bo‘lmaydi. Bu moddalar rangining o‘zgarishi eritmaning Oksidlanish-qaytarilish potensiali o‘zgarishiga bog‘liq emas. Hozirgi vaqtda o‘z rangini eritmaning oksred potensiali o‘zganshi bilan o‘zgartiradigan oksred indikatorlar ko‘p ishlatiladi[3].
Oksred (red-oks) indikatorlar organik birikmalar bo‘lib, ular pH ing oksidlangan va qaytarilgan shakllari turli rangga ega. Bu moddalar eritmalarining ranglari Oksidlanish-qaytarilish potensialining tegishli qiymatlarida o‘zgartiradi. Boshqacha qilib aytganda redoks indikatorlar o‘z ranglarini ma’lum pH qiymatida o‘zgartiruvchi kislota-asosli indikatorlar pH ni eslatadi. Shuni nazarda tutish kerakki, potensial titrlanuvchi eritmaning pH qiymatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shu bois ishlatilayotgan redoks-indikator o‘z rangini pH ning ekvivalentlik nuqtasiga to‘g‘ri kelmaydigan, boshqa qiymatida o‘zgartirishi ham mumkm. Eritmada ortiqcha miqdor oksidlovchining paydo bo‘lishi indikator pH ing oksidlanishiga olib keladi, bunda uning rangi boshqa tusga o‘tadi. Ortiqcha miqdor qaytaruvchi esa indikator pH i qaytaradi. Oksred indikatorlar qyidagi talablarga javob berishi kerak: sezgir bo‘lishi faqat ekvivalent nuqtadagina reaksiyaga kirishishi oksidlangan va qaytarilgan shakllarda ranglari keskin farq qilishi-ozgina qism indikator ishlatilganda ham uning rangi o‘zgarishi sezilarli bo‘lishi, indikator rangining o‘zgarish sohasi kichik bo‘lishi, ya’ni uning rangi potensialning kichik oralig‘ida o‘zgarishi va u titrlash sakrashi bilan mos kelishi, indikator kislorod, uglerod (IV)-oksid va yorug‘lik ta’siriga chidamli, barqaror bo‘lishi lozim. Odatda, titrlashda eritmaga indikatordan kam miqdorda (bir-ikki tomchi) qo‘shiladi. Eritma potensialining o‘zgarishiga qarab redoks indikatorlar pH ing muvozanat holati o‘zgaradi. Misol tariqasida,
J₂+2e↔2J^-
sistemasini olsak, erkin yod qo‘ng‘ir rangli, yodid ion esa rangsiz.Yodid ion sistemaning oksred potensialidan katta potensialli moddalar ta’siridan yodgacha oksidlanadi, sistema oksred potensialidan kichik potensialli moddalar ishtirokida esa yod yodid ioniga qaytariladi. Yodid-yod indikator sistemasining ta’siri titrlanuvchi sistema va indikator pH ing oksred potensiallari nisbatiga asoslangan. Redoks indikator rangining paydo bo‘lishi yoki yo‘qolishi, uning har ikkala shakli orasidagi muvozanatga bog‘liq:
Ind_Ox+ne↔Ind_Red.
Bunday oksred sistema uchun:

bu yerda, E —indikator sistemasi oksred potensiali, E^o_Ind—indikator sistemasi normal oksidlanish-qaytarilish potensiali, n — yo‘qotiluvchi yoki qabul qilinuvchi elektronlar soni. Indikator pH ing muayyan rangli shaklini hosil qilish uchun sistema ma’lum oksred potensialiga ega bo‘lishi kerak. Indikator pH ing rangi va yorqinligi [Ind_Ox]/[Ind_Red] nisbatga bog‘liq.
Yuqoridagidan:

ekanligi ma’lum. Indikator rangining paydo bo‘lishi oksidlanish-qaytarilish potensialining ma’lum sohasiga bog‘liq, bu soha indikator pH ing o‘zgarish sohasi deyiladi. U quyidagi formula bilan hisoblanadi:
.