Tizimli tahlil asoslari fanining mazmuni, predmeti va metodi

---

8 
1-MAVZU. 
TIZIMLI TAHLIL ASOSLARI FANINING 
MAZMUNI, PREDMETI VA METODI
Reja:
1.1. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining tarixi, o‘rganish
ob’ekti, predmeti va metodologiyasi
1.2. Sodda va murakkab tizimlar
1.3. Murakkab tizimning elementlari, uning yuqori va quyi tizimlari
1.4. Murakkab tizimlar tuzilmalari
1.5. Murakkab tizim turlari
1.6. Funksional tizimli tahlil va uning bosqichlari
1.7. Murakkab tizimlarni tahlil qilish usullari
 
1.1. 
TIZIMLAR 
NAZARIYASI 
VA 
TIZIMLI 
TAHLIL 
FANINING SHAKLLANISHI TARIXI. Mashhur rus olimi A. A. 
Bogdanov
2
o‘zining mulohazalarini ilk bor tizimli yondashuv asosida 
“Тектология: всеобщая организационная наука” deb nomlangan asarida 
bayon qilgan va shu tariqa tizimlar nazariyasi fani yaratilishiga asos 
solgan. U har qanday jarayon yoki ob’ekt muayan tashkillashtirilganlik 
darajasiga ega bo‘lishi to‘g‘risida gipotezani olg‘a suradi va barcha 
xodisalarni tashkillashtirish va parchalanish jarayonlari sifatida ko‘radi: 
ob’ekt elementlarining integrativlik darajasi yuqori bo‘lsa, uning 
tashkillashtirilganlik darajasi ham yuqori bo‘ladi. 
A.A. Bogdanov ta’kidlaganidek, har qanday insoniy faoliyat 
tashkillashtiruvchi yoki tashkillashtirilganlikni susaytiruvchi bo‘lishi 
mumkin. Tizim qanaqa sohada bo‘lmasin, raqobatda yaxshiroq 
tashkillashtirilgan tizimlar zaif tashkillashtirilgan tizimlardan ustun 
kelishadi. Demak, yangi fan tizimlarning barcha tashkillashtirish 
shakllarini o‘rganishi va ulardan eng ilg‘orlarini aniqlashi lozim degan fikr 
tug‘ildi. Shuning uchun, elementlar va quyi tizimlarni optimal 
tashkillashtirish - tektologiya deb nomlangan yangi fanning bosh vazifasi 
sifatida ko‘rsatildi. 
Keyinchalik, vaqt o‘tib, 1948 yilda Norbert Viner tomonidan 
kibernetika deb nomlangan yangi fan yaratildi.
3
Ushbu fan mashina, tirik 
organizm va jamiyatlardagi jarayonlarni boshqarish qonuniyatlarini 
o‘rgana boshladi va murakkab tizimlarning avtomatlashtirilgan ravishda 
boshqarilishini ta’minlashni asoslab berishga harakat qildi. Natijada 
2
Богданов А. А. Тектология: Всеобщая организационная наука. В 2-х кн. / Редкол. Л. И. Абалкин (отв. ред.) и 
др. – М.: Экономика, 1989.
3
Norbert Wiener (1948), Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine. New York: John 
Wiley & Sons, Inc.

---

9 
avtomatlar, kompyuterlar va turli avtomatlashtirilgan tizimlar kibernetik 
tizimlar sifatida ko‘rila boshladi. Ammo ushbu fan boshqaruvni 
avtomatlashtirish bilan cheklanib qolib, o‘z izlanish ob’ektini toraytirib 
qo‘ydi.
Masalan, korxona va tashkilot boshqarilishini, ya’ni ijtimoiy tizimlarning boshqarilishini 
avtomatlashtirib bo‘lmaydi, chunki ular – noaniqlik va tavakkallar sharoitida evolyusion yo‘l bilan 
rivojlanayotgan murakkab tizimlardir. Shuning uchun ham, kibernetika fani ko‘proq aniqlik 
sharoitidagi tizimlarni o‘rganadi. 
Nafaqat to‘liq ma’lumot talab qiladigan muammolarni, balki noaniqlik 
va ehtimollik sharoitida vujudga keladigan muammolarni ham yechish 
maqsadida yangi ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘la boshladi. Bular – tizimlar 
nazariyasi, tizimli tahlil, qarorlar qabul qilish nazariyasi, sinergetika.
Lyudvig fon Bertalanfi
4
(1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga 
birinchi bo‘lib asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy 
hususiyatlarini ta’riflashga muvaffaq bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar 
hususiyatlarini alohida o‘rganib chiqdi. U sodda tizimlar tashqi muhitga 
nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha, murakkab tizimlarning tashqi 
muhitga nisbatan ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi.
Tizimlar nazariyasi – aslida tizimlar to‘g‘risidagi fan, tizimli tahlil esa 
- tizimlarni o‘rganish metodologiyasidir. 
70-yillar oxirida murakkab tizimlar nazariyasining “sinergetika” deb 
nom olgan yangi yo‘nalishi paydo bo‘ldi. Ushbu tushunchani 1977 yilda 
ilk bor mashhur olim German Xaken
5
o‘zining sinergetika fanini asoslab 
berishga bag‘ishlangan asarida ta’riflab berdi. Sinergetika murakkab 
tizimlarning ortga qaytmas dinamikasini, ya’ni evolyusisini o‘rganadi. 
Bunda guruhlar nazariyasi, chiziqsiz muvozanatsiz termodinamika, tenzor 
tahlili, ofatlar nazariyasi, differensial topologiya, falsafa, mantiq kabi 
fanlarining metodologik apparatidan foydalaniladi. 
G‘arbda tizimlar nazariyasini R. Akoff, O. Lange, R. Merton, M. 
Mesarovich, T. Parsons, U. Ross Eshbi va boshqalar yanada 
rivojlantirishdi. Rus olimlaridan V. G. Afanasev, V. M. Glushkov, V. P. 
Kuzmin, Yu. G. Markov, I. B. Novik, L. A. Petrushenko, V. N. Sadovskiy, 
M. I. Setrov, V. S. Tyuxtin, A. I. Uemov, E. G. Yudin va boshqalar 
tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil ilmiy yo‘nalishining rivojlanishiga o‘z 
hissasini qo‘shishgan.