Tizimli tahlil asoslari fanining mazmuni, predmeti va metodi

Maqsadga intilish hususiyati. Har qanday murakkab tizim maqsadga 
intilgan bo‘ladi. Maqsadga intilish tizim ichida dasturlangan bo‘ladi. 
Murakkab tizim avtonom ravishda ishlay oladi va muayan maqsadga 
intiladi. Agar tizim maqsadga intilmasa, demak u murakkab tizim emas, 
aksincha, sodda tizim. 
Murakkab tizimda qaror qabul qiluvchi yoki boshqaruvchi quyi tizim 
yoki gomeostazis hususiyati
19
mavjud bo‘ladi. Murakkab tizim qarorlar 
qabul qilish mexanizmi orqali yoki avtomatik tarzda yoki muvozanatga 
tortuvchi kuch yordamida boshqarilishi mumkin. Avtomatik tarzda 
boshqariladigan murakkab tizimlar kibernetik tizimlar bo‘lib, kibernetika
20
tomonidan o‘rganiladi va mazkur darslik doirasida ko‘rilmaydi.
Sodda tizim 
Murakkab tizim 
Qaror qabul qiluvchi yoki boshqaruvchi 
quyi tizimi yoki gomeostazis hususiyati 
yo‘q yoki munosabatlarni tartibga soluvchi 
hususiyati yo‘q 
Qaror qabul qiluvchi yoki boshqaruvchi quyi 
tizimi yoki gomeostazis hususiyati yoki 
munosabatlarni tartibga soluvchi hususiyati 
mavjud 
Maqsadga intilmaydi 
Maqsadga intiladi 
Sub’ekt 
tizimni 
bevosita 
harakatga 
keltiradi
Tizim o‘zi harakatga keladi va sub’ekt uning 
ishlashiga dastlabki impuls beradi, hamda 
uning harakatiga bilvosita ta’sir qiladi 
Misollar: agar sub’ekt ajralgan bo‘lsa va 
xarakatlanayotgan dinamik tizim ob’ekt 
sifatida o‘rganilsa, u holda velosiped, 
avtomobil, samolyot – sodda tizimlar, 
chunki 
ular 
xaydovchisiz 
xarakatga 
kelishmaydi.
Ya’ni o‘rganish ob’ekti va predmetiga 
ko‘ra, tizim sodda yoki murakkab bo‘lishi 
ham mumkin. 
Misollar: agar sub’ekt ajralmagan bo‘lsa va 
xarakatlanayotgan tizim o‘rganilsa, u holda 
velosiped, avtomobil, samolyot – murakkab 
tizimlar.
Boshqa misollar: velosiped, avtomobil yoki 
samolyotda o‘rnatilgan GPS navigatori; robot; 
mexanik yoki kvarsli soat; Quyosh tizimi; 
korxona; o‘simlik; universitet; jamiyat; jinoyat 
bilan kurashish tizimi; Konstitutsiya; Mehnat 
Kodeksi; jinoyat qonunchiligi. 
19
Muvozanatga intilish hususiyati. 
20
Mashhur olim Norbert Viner kibernetika fanining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Uning fikrlari quyidagi ilmiy 
asarda batafsil bayon etilgan: Norbert Wiener (1948), Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the 
Machine. New York: John Wiley & Sons, Inc.

---

17 
Muvozanatga intiluvchi tizimlar fizika, astronomiya, iqtisodiyotda va 
xok. sohalarda uchraydi. Keyinchalik biz qaror qabul qiluvchi quyi tizimga 
ega bo‘lgan, hamda muvozanatga intiluvchi murakkab tizimlarni ko‘rib 
chiqamiz.