Tizimli tahlil asoslari fanining mazmuni, predmeti va metodi

Saralab olish usuli – predmet uchun ob’ektning eng muhim bo‘lgan 
hususiyatlari, qismlari, ularning orasidagi munosabatlarini alohida ajratib 
olish va boshqa ahamiyatsiz hususiyatlari, qismlari va munosabatlaridan 
voz kechish usulidir. 
Ideallashtirish usuli – muayan predmetni o‘rganish natijasida real 
xayotda uchramaydigan, etalon yoki ideal sifatida ko‘riladigan modelni 
yaratish va uning hususiyatlarini real xayotda uchraydigan ob’ekt 
hususiyatlari bilan taqqoslash usulidir.
9
Konkretlashtirish usuli – ob’ekt va predmet to‘g‘risidagi abstrakt, 
hamda ideallashtirilgan bilimlarni real hayotdagi xodisalar to‘g‘risidagi 
bilimlar orasidagi tafovutni kamaytirish usulidir. 
Tasniflash (klassifikatsiya) usuli – muayan ob’ektlar (elementlar) 
to‘plamidan muayan tasniflash alomati bo‘yicha tasniflar (klasslar, quyi 
to‘plamlar) ni tuzish usulidir. Tasniflash alomati – elementning hususiyati 
yoki tavsifidir. Alomatlar sifatiy va miqdoriy ko‘rinishlarda ifodalanishi 
mumkin.
10
Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fani - fanlararo fandir. Demak, bu 
fan mutaxassislik fanlarning tadqiqot usullaridan tegishli tizimlarni 
o‘rganishda foydalanadi. Bular: 
- sotsiologik usullar (kuzatuv, intervyu va so‘rovnoma orqali 
o‘rganish usullari);
- psixologik usullar (kuzatuv, test, eksperiment va xok. orqali 
o‘rganish usullari);
- matematik usullar (matematik modellashtirish, matematik tahlil, 
funksional tahlil, algebra, matematik mantiq, o‘yinlar nazariyasi, 
ehtimollar nazariyasi usullari va boshqalar); 
- statistik usullar (boshlang‘ich statistik tahlil, tanlanma statistik 
kuzatuv, korrelyasion-regression tahlil, vaqt qatorlari tahlili, indekslar 
usuli); 
- iqtisodiy tahlil usullari (iqtisodiy samaradorlik nazariyalari 
usullari); 
- davlat va huquq nazariyasi usullari; 
- yuridik dogmatika va germenevtika usullari;  
- tarihiy hujjatlar tahlili va sintezi va xok. 
So‘ngi asrda vujudga kelgan yangi sohalararo fanlarning quyidagi 
usullari tizimlarni o‘rganishda nihoyatda foydalidir: 
9
Masalan, sof raqobat modeli – xayotda uchramaydigan model, ammo har qanday iqtisodiyot nazariyasi darsligida 
bunday model keltirilgan. 
10
Ierarxik tasniflash usuli bir necha alomatlar bir-biriga nisbatan ierarxik holda turishini talab qiladi. Parallel tasniflash 
usuli esa bir necha alomatlar bir-biriga nisbatan mustaqil, bog‘liqsiz holda turishini talab qiladi.

---

12 
- boshqaruv usullari; 
- verbal modellashtirish usuli;
11
- qarorlar qabul qilish usullari; 
- kibernetik va sinergetik usullar
12
. 
O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil 
fanining o‘ziga hos metodologiyasi esa qanday? 
Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil - avvalam bor, ilmiy-metodologik 
fandir. Bu fan ob’ekt, xodisa va jarayonlarni yahlit holatda o‘rganish 
maqsadida turli usullarni o‘zida qamrab oladi. Bu usullar majmuasi biror-
bir murakkab ob’ekt, xodisa yoki jarayonning husususiyatlari, tarkibiy 
qismlari va funksiyalarini o‘rganib olishga imkon beradi. Natijada o‘sha 
ob’ekt, xodisa yoki jarayon tizim ko‘rinishiga keltirilib, o‘ning ichki 
elementlari orasidagi munosabatlari, uning tashqi muhit bilan munosabati, 
elementlarining muayyan tuzilma asosida bog‘liqligi va muayan maqsad 
sari intilishi tushuntirib beriladi. Tizimli tahlil usuli har qanday maqsad 
sari intiluvchi ob’ekt, xodisa yoki jarayonni yahlit holatda ko‘rishni 
majburlaydi. Tizimli tahlilda ob’ekt va xodisalarni yahlit holatda ko‘rish 
hususiy holatda ko‘rishdan ustun turadi. Demak, tizimli tahlilda fikr 
soddalikdan murakkablikga emas, balki murakkablikdan soddalikka, 
yahlitlikdan tarkibiylikka, tizimdan elementlar sari qarab yuradi. 
Demak, muayan murakkab ob’ekt, xodisa yoki jarayonni tizimli tahlil 
qilish deganda, uni yahlit holatda, ya’ni tizim sifatida namoyon qilib, 
hususiyatlarini o‘rganish tushuniladi. Bunda tizimning holati va 
hususiyatlarini o‘rganiladi va buning natijasida uning o‘z ideal holatidan 
og‘ishganligi sabablari aniqlanadi. So‘ng, o‘sha sabablarni bartaraf etish 
bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rinishidagi yechimlar tavsiya etiladi. 
Tizimli tahlil intuitiv qaror qabul qilishlarda qo‘llanilmaydi va 
ko‘pincha muammoni har-tomonlama o‘rganish, hisob-kitoblarni amalga 
oshirish va modellashtirish yordamida qarorlar qabul qilish jarayonlarida 
qo‘llaniladi. Tizim qanchalik katta va murakkab bo‘lsa, tizimli tahlil 
shunchalik muhim va kerakli tadqiqot instrumenti bo‘ladi. 
Ob’ekt, xodisa yoki jarayonlarning tizimli tadqiq qilish ko‘p 
11
Verbal modellashtirish usuli – xayolan davlat-huquqiy xodisalar modelini yaratish va faraz qilingan sharoitlarda 
ularni ko‘zlangan yo‘nalishda o‘zgartirish o‘zgartirish. Bunday modellashtirishda miqdoriy ma’lumot deyarli 
qo‘llanilmaydi. Masalan, Adam Smit “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasini xech qanday matematik ifodalarsiz yoritib 
bergan.
12
Sinergetika fani usullari tizimlarning vujudga kelishi, rivojlanishi, degradatsiyasi va tugatilishini o‘rganishga katta 
e’tibor beradi, ammo ularning turlari va hususiyatlari ko‘proq tizimlar nazariyasi o‘rganadi. Tizimli tahlil fani esa 
ko‘proq tizimlar dekompozitsiyasini o‘rganishga urg‘u beradi. Mazkur darslikda biz tizimlar nazariyasi tizimlarning 
vujudga kelishi, rivojlanishi, degradatsiyasi va tugatilishini ham o‘rganadi deb faraz qilamiz. 

---

13 
holatlarda tuzilmaviy va funksional tadqiqotlar ko‘rinishida amalga 
oshiriladi, ya’ni har qanday tizim ichkaridan yoki tashqaridan o‘rganiladi. 
Agar tizim tashqaridan o‘rganilsa, tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro 
aloqasi yoki tizimning funksiyalari ko‘rib chiqiladi, ya’ni bu erda