Tizimli tahlil asoslari fanining mazmuni, predmeti va metodi

Muammo (masala) – sub’ektning ob’ektga nisbatan mulohaza 
ko‘rinishida bildirilgan tanqidiy munosabati.
16
Masalan, sub’ekt ob’ekt tomonidan keltirilayotgan naf bilan qoniqmaydigan bo‘lsa, ob’ektga 
nisbatan tanqidiy munosabat bildiradi, ya’ni ob’ekt bilan bog‘liq bo‘lgan muammoni ko‘taradi.
Tezaurus 
– quyi ob’ektlar, sub’ekt va ob’ekt orasidagi 
munosabatlarni maxsus belgilar bilan ifodalash va ular yordamida 
muammoni yechish maqsadida qo‘llanadigan til.
Masalan, bu – matematik, lingvistik yoki dasturlash tili bo‘lishi mumkin. 
Murakkab tizim – bu shunday ob’ektki, u quyidagi uchta universal 
hususiyatlardan iborat bo‘ladi: 
- ob’ektning yahlitligi (elementlarning integrallashganligi)
17
; 
- elementlarning bir-biri bilan tuzilma shaklida bog‘liqligi
18
; 
- ob’ektning maqsadga intilishi (ya’ni ob’ektda maqsad sari intilish 
hususiyati mavjud). 
Yuqorida keltirilgan ta’rif ushbu darslikda o‘rganiladigan murakkab 
tizim tushunchasining to‘liq ta’rifi hisoblanadi. E’tibor bergan bo‘lsangiz, 
bundan avvalgi ta’rifda tizimning yaxlitlilik xususiyati keltirilmagan edi.
Yahlitlik (integrallashganlik) hususiyati. Murakkab tizimning birorta 
elementini ajratib bo‘lmaydi. Demak, murakkab tizimga nisbatan hususiy 
tahlil emas, balki tizimli tahlilni amalga oshirish kerak, ya’ni har bir 
elementni tizimdan ajratmagan holda tahlil qilish lozim. Tizimdan ajralgan 
element o‘zining muhim hususiyatlarini yo‘qotadi, tizim doirasida esa u 
o‘z hususiyatlarini saqlaydi. Bunga sabab, o‘sha elementning boshqa 
elementlar bilan bog‘liqligidir.
Bog‘liqlik (kommunikativlik) hususiyati. Murakkab tizimdagi 
elementlar bir biri bilan har hil munosabatlarda bo‘lishadi. Agar ba’zi 
elementlar alohida bo‘lib qolib, ularning boshqa elementlar bilan 
bog‘liqligi aniqlanmasa, tizim haqidagi ma’lumot to‘liq bo‘lmaydi. Agar 
har bir elementning boshqa elementlar bilan bog‘liqligi to‘g‘risidagi 
16
“Muammo” tushunchasiga boshqacha ta’rif bersa ham bo‘ladi: muammo – ob’ektning a’lo va joriy holati orasidagi 
tafovutni ifodalovchi mulohaza. 
17
Ya’ni birorta elementni ob’ektdan uning nafliligini kamaytirmasdan ajratib bo‘lmaydi. Masalan, futbol jamoasi o‘yin 
davomida bir o‘yinchidan qizil kartochka tufayli ayrilib qolsa, o‘ynayveradi, ammo uning o‘yini samaradorligi 
pasaymay qolmaydi. 
18
Tizim elementlari orasidagi bog‘liqlik tizim va tashqi muhit elementlari orasidagi bog‘liqlikdan kuchliroq bo‘ladi. 

---

16 
ma’lumot to‘liq aniqlansa, u holda tizim deterministik deb nomlanadi. 
Deterministik tizimlar ko‘pincha mexanika va matematika sohasida 
uchraydi. Ijtimoiy tizimlar esa deterministik bo‘lmaydi. Murakkab 
tizimdagi elementlar bir biriga nisbatan ierarxik yoki boshqacha holda 
joylashgan bo‘ladi. Qaysidir elementlar tizimning yuqori pog‘onasida 
joylashgan bo‘lsa, boshqalari – quyi yoki parallel pog‘onada joylashgan 
bo‘ladi.
Masalan, universitet boshqaruvi tizimida rektor element sifatida eng yuqori pog‘onada tursa, 
prorektorlar boshqa elementlar sifatida ikkinchi pog‘onada turishadi va xok.