Tizimli tahlil asoslari fanining mazmuni, predmeti va metodi

Dinamik yondashuv tizim elementlari va uning quyi tizimlarining 
dinamik modellarini ishlab chiqish va shu asosda tizimning dinamik 
hususiyatlari haqida xulosalar chiqarishga qaratilgan. Tizimning 
dinamikasi deganda uning holati, tuzilmasi, funksiyalari, ishlashi 
samaradorligining vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib borishi tushuniladi. 
Tizimning dinamik o‘zgarishini klassik (orqaga qayta oladigan) va 
noklassik (orqaga qayta olmas, evolyusion) dinamik o‘zgarish turlariga 
tasniflasa bo‘ladi. Biologik va ijtimoiy tizimlar, vaqt o‘tishi sari, albatta, 
evolyusion va orqaga qaytmas tarzda o‘zgarishadi.
14
1.2. SODDA VA MURAKKAB TIZIMLAR. Tizim - bu 
elementlardan tashkil topgan ob’ekt. Ushbu ta’rif umumiy bo‘lib ham 
sodda, ham murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi.
Masalan, rangli qalamlar to‘plami – bu sodda tizim, chunki bu to‘plam maqsadga intilmaydi. 
Uning maqsadi ichkaridan emas, balki tashqaridan belgilanadi: rasm chizish tashqi muhitda maqsad 
qilib olinadi, ya’ni qalamlar to‘plami aslida tashqaridagi ob’ekt uchun vosita (instrument) sifatida 
xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, “maqsad ob’ekt ichida dasturlanmagan”. 
Murakkab tizim – bog‘langan elementlardan tashkil topgan va 
maqsadga intilayotgan ob’ektdir. Bu ta’rif faqat murakkab tizimlarni 
o‘zida qamrab oladi. 
Masalan, Toshkent davlat yuridik universiteti oliy ma’lumotli yuridik kadrlarni tayyorlash 
tizimi sifatida quyidagi bir biri bilan bog‘liq bo‘lgan va ierarxik tuzilma orqali bog‘langan 
elementlardan tashkil topgan: rektor, prorektorlar, kafedralar, talabalar va h.k. Bu tizim quyidagi 
maqsadga intiladi - yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, ya’ni, boshqacha qilib aytganda, “ob’ekt 
miqyosida maqsad dasturlangan”.
Har qanday murakkab tizim quyidagi to‘rtta tushuncha orqali 
ifodalanadi: sub’ekt, ob’ekt, muammo (masala) va tezaurus. 
Sub’ekt deb ob’ektning iste’molchisiga aytiladi.
Masalan, avtomobilni ob’ekt, xaydovchisini esa sub’ekt desa bo‘ladi. Universitetning sub’ekti 
– jamiyat, chunki universitet o‘z faoliyati bilan jamiyatga naf keltiradi. Sub’ekt ba’zi tizimlarda 
ajralmas, ba’zilarida esa ajralgan bo‘lishi mumkin.
15
Agar sub’ekt va ob’ekt ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va 
uning tashqi muhiti umuman inobatga olinmasa, bunday tizim yopiq tizim 
deyiladi. Agar tashqi muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va bu hol inobatga 
olinsa, u holda ochiq tizim haqida so‘z gapirsa bo‘ladi. 
14
Ma’lumki, sinergetika fani murakkab tizimlarning dinamikasini o‘rganadi. Ammo xozirgi kunda, dinamik tizimlar 
nazariyasi ham bu masala bilan shug‘ullanishi mumkin, demak, sinergetika ilmiy yo‘nalishi yaqin istiqbolda tizimlar 
nazariyasi tomonidan qamrab olinishi mumkin. Statik tizimli tahlil esa ko‘proq muayyan vaqt holatida ko‘rilayotgan 
tizimning ichki va tashqi tomonini, uning komparativ-statik holatdagi ishlash samaradorligini o‘rganadi. 
15
Masalan, avtomobil va xaydovchi xarakatlanuvchi ob’ektni hosil qilishganda, bir-biridan ajralmas bo‘lishadi. Texnik 
tizimlarda, ko‘pincha, tegishli sub’ekt va ob’ektlar ajralmas bo‘ladi. Ijjtimoiy tizimlarda aksincha bo‘ladi. Masalan, 
universitet - tizim, jamiyat esa – uni tashqaridan kuzatayotgan yuqori tizim, ya’ni sub’ektdir. 

---

15 
Ob’ekt – bir-biri bilan tuzilma orqali bog‘liq bo‘lgan va sub’ektga naf 
keltirishga mo‘ljallangan qo‘yi ob’ektlar, qismlar to‘plami.
Masalan, avtomobil va xaydovchi tizimida avtomobil ob’ekt bo‘lib xizmat qiladi. 
Universitetning o‘zi – ob’ekt, jamiyat esa - sub’ekt. O‘zbek tilining so‘zlari majmuasi – ob’ekt, 
o‘zbek tilida so‘zlashuvchi jamiyat esa - sub’ekt. Yoshlar orasidagi jinoyatlar bilan kurashish 
tizimida ob’ekt sifatida quyidagi bir necha organlar majmuasi ko‘rilishi mumkin: prokuratura, ichki 
ishlar, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, o‘zini-o‘zi boshqarish, “Kamolot” yoshlar 
ijtimoiy harakati organlari.