Qaror qabul qilish masalasining qoʻyilishi

Tizimli tahlil fanidan Yakuniy savollarni ishlashda ko’maklashgan


Qaror qabul qilish masalasining qoʻyilishi


Download 1.69 Mb.
bet28/46
Sana30.04.2023
Hajmi1.69 Mb.
#1406528
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   46
Bog'liq
Tizimli tahlil nazariy javoblari

Qaror qabul qilish masalasining qoʻyilishi


D=

  • F – qaror qabul qilish masalasining ifodalanishi, muammo, erishiluvchi maqsad va yakuniy natijalarga qoʻyilgan talablarning batafsil bayoni

  • A – tanlov amalga oshiriladigan mumkin boʻlgan variantlar (alternativalar) jamlanmasi. Ular 2 tadan kam boʻlmasligi kerak.

  • X – variantlarni va ularning alohida xususiyatlarini ifodalovchi belgilar (atributlar) jamlanmasi.

  • G – yechimning mumkin boʻlgan variantlari sohasini cheklovchi shartlar toʻplami. Variantlarga yoki ularning belgilariga batafsil yoki formal talablar qoʻyilishi mumkin.


  • Alternativalar (A)

    • 5-S kvartalda (a1)

    • Temuriylar muzeyi hududida (a2)

    • M-37 trakti boʻyida (a3)

    • Qorasuv-2 maskanida (a4)

    • Universitet xiyobonida (a5)

    Cheklovlar (G)
    Yer narxi viloyat boʻyicha
    Oʻrtacha narxlardan
    oshmasligi kerak
    Tanlovlar (P)

    • a5>a1

    Yechim

    • a5>a1 >a2 >a3 ~a4

    Xarakteristikalar (X, oʻlchov shkalalari)

    • Transport tarmoqlariga yaqinligi (x1)

    • Aloqa punktlarining mavjudligi (x2)

    • Ovqatlanish punktlarining mavjudligi (x3)

    • Savdo-koʻngilochar markazlar mavjudligi (x4)

    • Qulay transport yoʻnalishlari (x5)

    • Tarixiy obidalarga yaqinligi (x6)

    • Yer narxi (x7)

    • Derazadan tashqi koʻrinish (x8)
    P – bir yoki bir nechta qaror qabul qiluvchi shaxslarning muammo yechimi boʻlishi mumkin boʻlgan variantlarni baholash va taqqoslash uchun asos boʻlishi mumkin boʻlgan tanlovlari

Asosiy qismi sariqqa bo’yalgan qolgani varoq to’ldirishga☺
Misol.
Masalaning qoʻyilishi (F)
Samarqand shahar hududida mehmonxona qurish uchun maqbul hududni tanlash






a1

a2

a3

a4

a5

x1

-

-

+

-

-

x2

+

+

+

+

+

x3

+

-

-

+

+

x4

+

-

-

-

-

x5

+

-

-

-

+

x6

+

+

-

-

-

x7

-

+

-

+

+

x8

+-

+-

+

-

+




6+/3-

4+/5-

3+/5-

3+/5-

5+/3-



3

1

12

Nostrukturali muammolarni yechish. Delfi metodi

) Nostrukturali muammolar


– shunday muammolarki, ularda analitiklar (QQQSh – qaror qabul qiluvchi shaxslar) bilan hamkorlikda faqatgina asosiy parametrlar roʻyxatini shakllantirishlari mumkin, ammo ular oʻrtasidagi sonli munosabatlarni emas.
Bunday muammolarni yechishda shuningdek sonli va evristik metodlar va ularning kombinasiyasi qoʻllaniladi. Masalan ekspert baholashlar metodlari.
Barcha ekspert baholashlar metodlarini 2 ta sinfga boʻlish mumkin:

  • Individual ekspert baholashlarni shakllantirish metodlari

  • Kollektiv ekspert baholashlarni shakllantirish metodlari

  • Shuningdek, ekspertlar guruhi tushunchasi ham ishlatiladi:

    • Jamoaviy ishlash uchun (komissiya metodi — biror muammoni yechish uchun majlis; aqliy hujum metodi; sud metodi va b.);

    • Delfi metodi va boshqa bilan ma’lumotlar yigʻish uchun;

    • Ishbilarmon oʻyinlar oʻtkazish uchun;

    • Ssenariya ishlab chiqish uchun;

Maqsadlar daraxtini qurish uchun


3

1

11

Kuchsiz strukturalangan muammolar uchun Alternativlarni ranjirlash metodi
Tartiblash (ranjirlash) metodi alternativlarni afzalliklari boʻyicha tartiblab yozishni, ya’ni alternativalar raqamlaridan yangi oʻrin almashtirish shakllantirishni taqoza etadi

bu yerda Rij - rang, i- ekspert tomonidan j- alternativaga belgilangan rang.
- Natijaviy baholar mos ranglar yigʻindisi sifatida aniqlanadi:

bunda jamlanma baholari minimal boʻlgan obyekt eng zoʻri (yaxshisi) deb hisoblanadi. Qolgan alternativalar ranglar qatorida oʻzlarining ranglar jamlanmasiga mos ravishda joylashadi.




3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan asosiy mezonlar (kriteriyalar) haqida
Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qoʻllaniladigan asosiy mezonlar (kriteriyalar) quyidagilardir:
1. Vald kriteriyasi («maksimin(minimaks)»
2. «Maksimaks» kriteriyasi
3. Laplas kriteriyasi
4. Sevidj kriteriyasi («minimaks»da yoʻqotish kriteriyasi)
5. Gurvits kriteriyasi («optimizm-pessimizm» yoki «alfa-kriteriy»)
Bundan tashqari amaliyotda, oʻrtacha yutuq kriteriyasi, koʻpaytmalar kriteriyasi kabilardan ham foydalaniladi.




3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan kriteriyalar. Vald kriteriyasi («maksimin(minimaks)» kriteriyasi)
1.Vald kriteriyasi - «Yechimlar matrisasi»ning barcha mumkin boʻlgan variantlaridan jarayonlar kechishining eng nobop (noqulay) holatlaridan minimal qiymatlardan eng kattasiga ega alternativa tanlanadi (ya’ni yomonlardan yaxshisi yoki minimallardan maksimali effektivlik qiymati tanlanadi).
Masala. Hududni rivojlantirishning 3 ta (j=1..3) mumkin boʻlgan variantida turli xil foyda olib keluvchi 2 ta X1 va X2 loyiha mavjud. Foyda miqdori jadvalda keltirilgan. Shuni amalga oshirish uchun loyihani tanlash kerak.

Alternativalar
(loyihalar (Xi)

Tabiat holati (foyda miqdori (j)

1

2

3



45

25

50



20

60

25

1.1. Har bir loyihada natijalar orasidan minimal qiymatlarni topamiz. Aynan shular Vald kriteriyasi uchun qiymatlar boʻladi:

Loyiha (Xi)

Foyda (j)

Wi = min(xij)

1

2

3



45

25

50

25



20

60

25

20

1.2. Vald kriteriyasi qiymatlarini solishtirib, ulardan kattasini topamiz. Kriteriyaning maksimal qiymatli alternativasi optimal yechim hisoblanadi:
25 > 20 => W1 > W2 => X* =
Agar qaror faqat Vald kriteriyasi yordamida chiqarilsa, qaror qabul qiluvchi shaxs birinchi loyihani tanlagan boʻlar edi.




3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan kriteriyalar. «Maksimaks» kriteriyasi
2. «Maksimaks» kriteriyasi
«Yechimlar matrisasi»ning barcha mumkin boʻlgan variantlaridan jarayonlar kechishining eng yaxshi (qulay) holatlaridan maksimal qiymatlardan eng kattasiga ega alternativa tanlanadi (ya’ni yaxshilardan yaxshisi yoki maksimallardan maksimali effektivlik qiymati tanlanadi).
2.1. Har bir alternativa uchun maksimal natijalarni topamiz:

Альтернативалар (Xi)

Табиат ҳолати (j)

Мi = max(xij)

1

2

3



45

25

50

50



20

60

25

60

2.2. Topilgan qiymatlarni solishtiramiz va maksimal qiymatli kriteriya alternativasini aniqlaymiz:
50 < 60 => М1 < М2 => X* = X2
“Maksimaks” kriteriyasi boʻyicha Х2 лloyiha optimal hisoblanadi.




3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan kriteriyalar. Laplas kriteriyasi
3. Laplas kriteriyasi

  • Laplas kriteriyasida alternativlarni baholashda oʻrtacha yutuq ishlatiladi:

=

  • Optiml alternativa sifatida maksimal oʻrtacha yutuq olinadi:


=1, …, N
3.1. Har bir loyiha boʻyicha natijalarning oʻrta arifmetik qiymati topiladi. Bu alternativalarnng Laplas kriteriyasi boʻyicha bahosi hisoblanadi (Li):

Alternativlar (Xi)

Natijalar (j)

Li

1

2

3



45

25

50

40



20

60

25

35

3.2. Hisoblangan qiymatlarni taqqoslash va kriteriyaning maksimal qiymatiga ega alternativa tanlanadi:
40 > 35 => L1 > L2 => X* = X1
Demak, Laplas kriteriyasi boʻyicha Х1 loyiha optimal hisoblanadi.


3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan kriteriyalar. Sevidj kriteriyasi («minimaks»da yo’qotish kriteriyasi)
4. Sevij kriteriyasi
Alternativalarni baholash natijalar matrisasi orqali emas, balki “afsuslar matrisasi” yoki boshqacha aytganda “tavakkallar matrisasi” orqali amalga oshiriladi
4.1. Hududni rivojlantirishning har bir loyihasi uchun eng katta foyda qiymatini topamiz:

Alternativalar (Xi)

Foyda qiymatlari (j)

y

1

2

3

1

2

3



45

25

50

45

60

50



20

60

25

4.2. Har bir loyiha uchun har bir ssenariyda «afsuslanish» qiymati topamiz (ya’ni rivojlanishning bu yoʻnalishida (ssenariysida) mumkin boʻlgan maksimal foydaga nisbatan olinmagan foydani hisoblaymiz). Olingan natijalardan «afsuslanish matrisasi«ni tuzamiz:

  • Х1 loyiha uchun:

r11 = y1 - x11 = 45 - 45 = 0
r12 = y2 - x12 = 60 - 25 = 35
r13 = y3 - x13 = 50 - 50 = 0

  • Х2 loyiha uchun:

r21 = y1 - x21 = 45 - 20 = 25
r22 = y2 - x22 = 60 - 60 = 0
r23 = y3 - x23 = 50 - 25 = 25

Alternativalar (Xi)

Tabiat holati (j)

1

2

3



0

35

0



25

0

25




45

60

50

4.3. Olingan natijada har bir loyiha uchun satr boʻyicha eng katta «afsuslanish» kattaligini topamiz. Bu qiymat berilgan alternativaning Sevij kriteriyasi boʻyicha bahosiga mos keladi.



Alternativala (Xi)

Holatlar (j)

Maks. “afsuslanish”
Si

1

2

3



0

35

0

35



25

0

25

25




45

60

50

-

4.4. Olingan qiymatlarni solishtiramiz va kriteriyaning minimal qiymatli loyihani tanlaymiz. Aynan shu optimal loyiha boʻladi:
35 > 25 => S1 > S2 => X* = X2
Demak, Sevij kriteriyasi boʻyicha X2 loyiha qabul qilinadi.


3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan kriteriyalar. Gurvis kriteriyasi («optimizm-pessimizm» yoki «alfa-kriteriy» )
Gurvits kriteriyasi (Hurwicz criterion) – qaror qabul qilishning murosa usuli hisoblanadi. Ikki vaziyatdan birini qabul qilishda, ya’ni maksimin kriteriyasi boʻyicha pessimistik baholash va maksimaks optimistik baholashda ratsional ravishda oraliq pozitsiya tanlanadi, uning chegarasi pessimizm-optimizm koʻrsatgichi (µ) yordamida boshqariladi, bu kattalik Gurvits kriteriyasining optimizm darajasi deyiladi.
Shunga koʻra oraliq yechim sifatida minimal va maksimal yutuqlarning chiziqli kombinasiyasi olinadi:

gnm – ehtimoliy foyda qiymati boʻlib, u berilganlarda masala yechimiga mos keladi. Bunda µ kattalikni tadqiqotchi yoki qaror qabul qiluvchi shaxs aniqlaydi, shuningdek, Gurvits kriteriyasining µ=1 qiymati maksimin qoidasiga (Vald kriteriyasi), µ=0 esa – maksimaks qoidasiga (Sevij kriteriyasiga) mos keladi.
Gurvits kriteriysining mazmuni shundan iboratki, har bir yechimning minimal va maksimal qiymatlariga uning «vazni» mos qoʻyiladi. Qiymatlarni mos vaznlarga koʻpaytirib va yigʻindisi topilib, qaror qabul qiluvchi shaxs umumiy yechimni oladi. Soʻngra eng katta qiymatli yechim qabul qilinadi.


3

1

10

Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qo'llaniladigan kriteriyalar. O’rtacha yutuq kriteriyasi

  • Laplas kriteriyasida alternativlarni baholashda oʻrtacha yutuq ishlatiladi:

=
Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonida qoʻllaniladigan asosiy mezonlar (kriteriyalar) quyidagilardir:
1. Vald kriteriyasi («maksimin(minimaks)»
2. «Maksimaks» kriteriyasi
3. Laplas kriteriyasi
4. Sevidj kriteriyasi («minimaks»da yoʻqotish kriteriyasi)
5. Gurvits kriteriyasi («optimizm-pessimizm» yoki «alfa-kriteriy»)
Bundan tashqari amaliyotda, oʻrtacha yutuq kriteriyasi, koʻpaytmalar kriteriyasi kabilardan ham foydalaniladi.
To’g’risi boshqa ma’lumot chiqmadi☺


1

1

6

Masala yechish modellari. Imitatsion modellashtirish
Imitatsion modellar (Simulyatsiya) modellari - bu oʻrganilayotgan tizimning ishlash jarayonini tavsiflovchi algoritmlar va protseduralar qayta ishlab chiqariladigan kompyuter dasturlari toʻplami.
Bunday holda, tizimning oʻziga xos xususiyatlariga ega boʻlgan faoliyati kompyuterda simulyatsiya qilinadi. Matematik statistika usullari yordamida qayta ishlangan koʻplab mashina tajribalari, berilgan tizimning xususiyatlarini oʻrganish va tahlil qilishga imkon beradi.
Imitatsion modellar odatda oʻrganilayotgan tizim uchun yetarlicha sodda va ishlash uchun qulay boʻlgan analitik modellarni yaratish imkoniyati boʻlmagan hollarda qoʻllaniladi (koʻpincha oddiy analitik va murakkab simulyatsiya modellarining kombinatsiyasi qoʻllaniladi).



Download 1.69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   46



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling